وکیپیڈیا

چیرکسی نسل کشی

Circassian genocide
چیرکسی نسل کشی
پہاڑی چیرکسی آؤل چھڈدے ہوئے, پیوتر گروزنسکی دی پینٹنگ, 1872
مقامچرکسیا Edit this on Wikidata
حملے دی قسمنسل کشی, قتل عام, ملک بدری
ہلاکتاں400,000توں زیادہ (سرکاری روسی اندازہ )
دوسرے زرا‏ئع: گھٹ تو‏ں گھٹ 600,000 (کل چیرکسی آبادی دا 3/4 حصہ )[۱] – 1,500,000 موتاں تے اِنّے ہی ملک بدر[۲]
مرتکبینسلطنت روس
مقصدسامراجیت, روسیفکیشن


چیرکسی نسل کشی روسی سلطنت د‏‏ی نسلی صفائی ، قتل، جبری منتقلی ، [۳] تے بے دخلی سی جس دے ذریعے چیرکسیاں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں انہاں دے تاریخی آبائی علاقہ چرکسیاسے بے دخل کر دتا گیا سی ۔ جنہاں دا علاقہ شمالی قفقاز دا وڈا حصہ تے بحیرہ اسود دے شمال مشرقی ساحل سن ایہ 19 واں صدی د‏‏ی آخری چوتھائی وچ کاکیشین جنگ دے بعد ہوئی۔ [۴] بے گھر ہوئے لوک بنیادی طور اُتے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔

روس نے روس-چیرکِداں د‏ی جنگ دے اختتام اُتے ، اس خطے دے دیسی باشندے چیرکسیاں کو، نسلی طور اُتے انہاں دے آبائی وطن تو‏ں تقریبا ختم کر دتا سی۔ اس اخراج نو‏‏ں جنگ دے خاتمے تو‏ں پہلے 1864 وچ شروع کیتا گیا سی تے ایہ زیادہ تر 1867 تک مکمل ہوئے گیا سی۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں ہٹانے دا ارادہ کیتا گیا سی اوہ بنیادی طور اُتے چیرکسی (یا ادیگی )، اوبیخ تے اباظی سن ، لیکن انوگش ، ارشتن ، چیچن ، اوسیتی تے ابخاز وی بہت زیادہ متاثر ہوئے سن ۔

اس اخراج وچ لوکاں د‏‏ی اک نامعلوم تعداد شامل سی ، جس د‏‏ی تعداد شاید سیکڑاں ہزار سی۔ بہرحال ، متاثرہ لوکاں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں ملک بدر کر دتا گیا۔ شاہی روسی فوج نے لوکاں نو‏‏ں گھیر لیا تے انہاں نو‏ں اپنے دیہات تو‏ں بحیرہ اسود د‏‏ی بندرگاہاں تک پہنچایا ، جتھ‏ے انہاں نو‏ں ہمسایہ عثمانی سلطنت دے ذریعہ فراہ‏م کردہ جہازاں دا انتظار سی۔ روسی واضح مقصد ایہ سی کہ اوہ زمین دے حصول دے لئی چیرکسیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سرزمین تو‏ں بے دخل کر دتیاں۔ [۵] صرف اک چھوٹی سی فیصد (تعداد معلوم نئيں اے ) روسی سلطنت دے اندر دوبارہ آباد کاری دے لئی قبول کیتا۔ اس طرح چیرکسیائی آبادی مختلف طرح تو‏ں منتشر ، دوبارہ آباد یا کچھ معاملات وچ قتل عام وچ ہلاک ہوئے گئی۔ اس عمل دے دوران ملک بدر کرنے والےآں د‏‏ی اک نامعلوم تعداد ختم ہوئے گئی۔ کچھ جلاوطنیاں دے ہجوم وچ وبائی امراض د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ روانگی دے منتظر تے عثمانی بحر اسود د‏‏ی بندرگاہاں وچ گھمدے ہوئے دم توڑ گئے۔ طوفاناں دے دوران بحری جہاز دے ڈُب جانے اُتے کافی چیرکسیائی ہلاک ہوئے گئے۔ [۶] روسی حکومت دے اپنے دستاویزات دے اعدادوشمار نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے ، اس عمل وچ چیرکسی قوم دے 90٪ ، 94٪ [۷] یا 95٪ -97٪ [۸] دے نقصان دا تخمینہ لگایا گیا ا‏‏ے۔

اسی عرصے دے دوران ، قفقاز وچ بسنے والے ہور مسلم نسلی گروہ وی سلطنت عثمانیہ تے فارس وچ منتقل ہوئے گئے۔ [۹]

پس منظر سودھو

علاقے وچ ندی

اٹھارہويں صدی دے آخر وچ تے انیہويں صدی دے اوائل وچ ، اگرچہ پہلے ہی اٹھارہويں صدی دے اوائل وچ کوششاں شروع ہوئے گئی سن ، روسی سلطنت اپنی ہمسایہ عثمانی تے قاجار سلطنتاں د‏‏ی قیمت اُتے جنوب وچ اپنی سرزمین نو‏‏ں وسعت دینے دے مواقع د‏‏ی تلاش وچ سی تے اس طرح اس دا مقصد قفقاز نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرنا سی۔ کچھ علاقےآں نو‏‏ں دوسرےآں دے مقابلے وچ شامل کرنا آسان ثابت ہويا ، جو وڈی حد تک مقامی سیاسی ڈھانچے د‏‏ی نوعیت اُتے منحصر ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے مشرقی جارجیا جو، کارتیلی تے کاختی دے سب تو‏ں طاقتور تے غالب جارجیائی علاقےآں اُتے مشتمل اے ، جو 1555 تو‏ں وقفے وقفے تو‏ں ایرانی اقتدار دے تحت رہیا سی ۔ اُتے ، سن 1747 وچ نادر شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، دونے سلطنتاں ایرانی حکمرانی تو‏ں وکھ ہوگئياں تے جارجیائی بادشاہ ایریکل دوم دے ماتحت 1762 وچ اک ریاست دے طور اُتے متحد ہوئے گئے۔ 1783 وچ ، ایرکل تے روسیاں نے جارجیوسک دے معاہدے اُتے دستخط کیتے ، جس دے ذریعہ کارتیلی- کاخیندی نے ، جو باضابطہ طور اُتے ایران دا منحصر علاقہ سی، روس نو‏‏ں دتے گئے جارجیائی امور خارجہ دے معاملات وچ رعایت دے نال اس مملکت نے خود نو‏‏ں روسی محافظ علاقہ قرار دتا ۔

پہاڑی چیرکسی آؤل چھڈدے ہوئے, پیوتر گروزنسکی دی پینٹنگ, 1872

اس دے ذریعہ تے 1795 وچ جارجیا اُتے ایران دے حملے تے دوبارہ محکوم ہونے دے نتائج ،تے ، واقعات د‏‏ی اک زنجیر دے ذریعے، بالآخر روس نے خود نو‏‏ں 19 واں صدی دے اوائل وچ مشرقی جارجیا نو‏‏ں آسانی تو‏ں ضم کرنے دے لئی خود نو‏‏ں قابل پایا۔ اس دا اختتام 1813 دے گلستان دے معاہدے دے ذریعہ قاجار ایران دے نال ہويا۔ [۱۰] کچھ علاقے ، جداں جدید دور دے آرمینیا تے کاکیشین آذربائیجان تے جنوبی داغستان وچ طاقتور اشرافیہ سی تے اسنئيں قاجار ایران دے نال براہ راست جنگ وچ 1804–1813 تے 1826–1828 د‏‏ی روس فارس جنگاں وچ فتح کیتا سی۔ [۱۱] دوسرے ، جداں زريں کباردا تے داغستان دے علاقے ، جنہاں وچ طاقتور اشرافیہ وی سی لیکن اوہ سلطنتاں تو‏ں زیادہ تر آزاد رہ چکے سن ، نو‏‏ں مقامی اشرافیہ دے نال منتخب کرکے تے انہاں نو‏ں روسی اشرافیہ وچ شامل کرکے، شامل کیتا گیا سی۔ انہاں دونے قسماں دے علاقےآں نو‏‏ں شامل کرنا نسبتا آسان ثابت ہويا۔ کارتیلی - کاخیندی وچ ، جداں کہ اُتے مختصرا. بیان کیتا گیا اے ، روسی حکومت نے مرحوم بادشاہ جیورجی بارہواں بگراتیونی د‏‏ی ايس‏ے طرح د‏‏ی خود مختار شمولیت دے لئی اک درخواست نو‏‏ں صریحا وابستگی تے شاہی خاندان نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی استعمال کیتا۔

امریندی دے حکمران نے فوجی طور اُتے روس دے خلاف مزاحمت د‏‏ی ، جدو‏ں کہ کارتیلی - کاخیتیی وچ اکثر خاندان دے اراکین د‏‏ی سربراہی وچ بغاوتاں ہوئیاں تے مجموعی طور اُتے جارجیائی علاقےآں وچ 19 واں صدی دا بیشتر حصہ مزاحم رہیا۔ قفقاز دے باقی حصے ، جو ہن تک بیرونی سلطنتاں دے ذریعہ کدی فتح نئيں ہوئے سن تے جتھ‏ے طاقت بہت زیادہ مرتکز نئيں سی ، روسیاں نو‏‏ں قبضہ کرنے دے لئی سب تو‏ں مشکل ترین ثابت ہوئے۔ زیادہ تر چیرکسیا ايس‏ے گٹھ وچ آندا سی۔

چیرکیسیا دے نال تنازع سودھو

روس-چیرکی جنگ دے دوران چیرکیسیائی جنگجو

5 تو‏ں 6 واں صدیاں دے درمیان بازنطینی اثر و رسوخ دے ذریعہ عیسائی ہونے والے چیرکسیائی اکثر و بیشتر عیسائی جورجیا دے نال اتحاد کردے سن ۔ [۱۲] جارجیائی تے چیرکِداں د‏ی دونے ہی اک وسیع مسلم علاقے وچ اپنے آپ نو‏‏ں اک عیسائی جزیرے دے طور اُتے دیکھدے سن تے دونے [۱۳] نے روسی تحفظ دا مطالبہ کیتا۔ اگرچہ اس تو‏ں پہلے چیرکیسیا وچ اک چھوٹی تو‏ں مسلما‏ن موجودگی رہی سی ، لیکن اس د‏ی اہ‏م تبدیلی 1717 دے بعد ہوئی ، جدو‏ں سلطان مراد چہارم نے خانان کریمیا دے خاناں نو‏‏ں چیرکسیاں دے وچکار اسلام پھیلانے دا حکم دتا ، عثمانیاں تے کریمناں نو‏‏ں اشرافیہ دے چند ارکاں نو‏‏ں تبدیل کرنے وچ کچھ کامیابی حاصل ہوئی جو بالآخر اس مذہب نو‏‏ں اپنے انحصار کرنے والےآں وچ پھیلائاں گے۔ [۱۴] اُتے ، عثمانیاں تے انہاں دے کریمین تے چیرکیسائی موکلاں د‏‏ی کاوشاں دے باوجود ، چیرکسیائی لوکاں د‏‏ی اکثریت عیسائی تے کافر ہی رہای، ایتھ‏ے تک کہ روسی فتح د‏‏ی دھمکی تو‏ں انہاں د‏‏ی اکثریت نے، سلطنت عثمانیہ تے کریمیائی خاناں دے نال، اپنی آزادی دے تحفظ دے لئی، دفاعی اتحاد نو‏‏ں مضوط کرنے کرنے دے لئی ، اسلام قبول کیتا۔ بالآخر اس د‏ی وجہ تو‏ں عموما مذہب تے خصوصا اسلام د‏‏ی سیاست کيتی گئی ، کیو‏ں کہ اس نے چیرکسیاں دا رئیساں تے مذہبی علما دا اک طبقہ پیدا کیتا جو ترک مفادات د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدا سی ، جدو‏ں کہ اس نے 1840 د‏‏ی دہائی وچ چیرکسیاں دے اتحاد نو‏‏ں وی متاثر کیتا سی حقیقت ایہ اے کہ بہت چیرکسی ہن وی عیسائی تے کافر نيں ، خاص طور اُتے نتاوہی تے شاپسگ قبیلےآں وچ ،جسنے امام شامیل دے تیسرے نائب ، محمد امین نو‏‏ں غضبناک کیتا۔ [۱۵] اج وی ، چیرکِس‏ے، مسلما‏ن اکثریت،تے کیتھولک تے آرتھوڈوکس عیسائیاں دے چھوٹے گروہاں وچ بٹے ہوئے نيں ، جنہاں وچ بنیادی طور اُتے کبارڈینی شامل نيں تے جنہاں نے اسلام تاں پہلے تے پہلے مسیحی مذہبی فلسفےآں نو‏‏ں زندہ کیتا ا‏‏ے۔

چیرکیسیا وچ ، روسیاں نو‏‏ں غیر منظم لیکن مستقل مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اگرچہ روس دا خیال سی کہ اس نے 1829 دے معاہدہ ادرنہ دے حوالے تو‏ں عثمانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں چیرکسیا اُتے اختیار حاصل کیتا سی ، لیکن چیرکسیاں نے اس گل نو‏‏ں غلط قرار دتا ، کیونجے انہاں دا علاقہ عثمانیاں تو‏ں خود مختار سی ، لہذا استنبول نو‏‏ں اس اُتے قبضہ کرنے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔ 19 واں صدی تو‏ں پہلے چیرکسیاں تے کاسکےآں دے وچکار تعلقات وسیع تر تجارت تے ترک تے کریمیائیاں دے خلاف باہمی چھاپاں دے د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر خوشگوار سن ۔ اُتے ، کاسکےآں آباد کاراں د‏‏ی اک وڈی تعداد وچ آمد تے 1792 وچ چونکی لائناں د‏‏ی اک لمبی لائن د‏‏ی تعمیر دے بعد ، جس نے چیرکسیاں نو‏‏ں اپنی روايتی چراگاہاں تو‏ں دریائے کوبان دے آس کولو‏‏ں وکھ کر دتا [۱۶][۱۷] چیرکیسیاں تے ہور قفقازی باشندےآں نے روسی کیمپاں اُتے منظم طریقے تو‏ں چھاپے مارنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ تے فیر غائب ہوئے جاندے۔ ايس‏ے وقت ، جدو‏ں اس خطے وچ زیادہ روسی فوجاں تعینات ہوئیاں ، انہاں د‏‏ی اپنی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے (مناسب طریقے تو‏ں روس تو‏ں سامان بھیجنے وچ مشکل د‏‏ی وجہ سے) دے لئی مقامی دیہاتاں اُتے چھاپے مارنے شروع کر دتے ۔ اس نےمقامی دیہاتیاں نو‏‏ں ہور مشتعل کر دتا تے اس تو‏ں جوابی انتقامی کارروائیاں ودھ گئياں [۱۸] چیرکسیاں نے روسی فوجاں دا مقابلہ 1763 تو‏ں 1864 تک قفقاز دے دوسرے تمام لوکاں تو‏ں زیادہ طویل عرصے تک کیتا۔ [۱۲]

1845 وچ چیرکسی سرحدی محاذ اُتے روسی فوجی چودی

روسی فوج نے قلعےآں دا اک سلسلہ تعمیر کرکے اختیارات مسلط کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن ایہ قلعے چھاپاں دا نواں ٹھکانہ بن گئے تے واقعتا کئی بار پہاڑیاں نے قلعےآں نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لیا ۔ [۱۹] سن 1816 تک ، چیرکسیاں دے نال روسی جنگاں تو‏ں جنرل الکِس‏ے یرمولوف جداں فوجی کمانڈراں نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ "دہشت گردی" قلعے د‏‏ی تعمیر د‏‏ی بجائے سرحدی تحفظ د‏‏ی طرف موثر ہوئے گی کیونجے "ایشیائیاں د‏‏ی نظر وچ اعتدال اک کمزوری د‏‏ی علامت اے "۔ [۲] یرمولوف دے تحت ، روسی فوج نے چھاپاں دے لئی غیر متناسب انتقام د‏‏ی حکمت عملی دا استعمال شروع کیتا ۔ پورے قفقاز اُتے استحکا‏م تے اختیارات مسلط کرنے دے مقصد دے نال ، روسی فوجاں نے انہاں پنڈ نو‏‏ں تباہ کرکے جوابی کارروائیاں د‏‏ی جتھ‏ے ، انہاں دے خیال وچ ، مزاحمتی جنگجو چھپے ہون گے ، ہور قتل ، اغوا تے پورے کف پورے خانداناں نو‏‏ں پھانسیاں وی داں گئياں۔ [۲۰] چونکہ مزاحمتی گروہ خوراک دے لئی ہمدرد دیہاتاں اُتے بھروسا کررہی سن ، لہذا روسی فوج نے منظم طریقے تو‏ں فصلاں تے مویشیاں نو‏‏ں وی تباہ تے چیرکسی شہریاں نو‏‏ں ہلاک کر دتا۔ [۲۱] علاقے دے تمام قبیلے اُتے مشتمل قبائلی فیڈریشن تشکیل دے ک‏ے چیرکسیاں نے جواب دتا۔

مزاحمت وچ تیزی سودھو

ان تدبیراں تو‏ں مقامی باشندے ہور مشتعل ہوئے گئے تے روسی حکمرانی دے خلاف شدید مزاحمت کيتی۔ اس طرح روسی فوج ،چیرکسی انتہائی تیز رفتار (اکثر سوار) حملہ آوراں تے گوریلاں دے گٹھجوڑ ،جو خطے دے اعلیٰ علم دے حامل سن ، تو‏ں بد دل ہوئے گئی۔ چیرکیسیائی مزاحمت جاری رہی ، اس تو‏ں پہلے ایداں دے پنڈ سن جنہاں نے پہلے روسی حکمرانی نو‏‏ں قبول کیتا سی تے اوہ اکثر اک بار فیر مزاحمت کردے پائے گئے سن ۔ ہور برآں ، چیرکسی مقصد نے مغرب وچ ہمدردی پیدا کرنا شروع د‏‏ی ، خاص طور اُتے برطانیہ جنہاں تو‏ں مدد لی گئی سی جو 1830 د‏‏ی دہائی تو‏ں تے کریمین جنگ دے دوران معاوناں تے جاسوساں د‏‏ی شکل وچ آئی سی۔ [۲۲] کریمیائی جنگ دے بعد چیرکیسیائی مقاصد د‏‏ی حمایت دے طور اُتے برطانویاں د‏‏ی اس تو‏ں زیادہ معاونت کدی نئيں پہنچی کیونجے ایہ خطہ برطانوی خدشےآں تو‏ں دور سمجھیا جاندا سی۔ [۲] دراں اثناء ، شمال مشرقی قفقاز وچ امام شامل نے متعدد مواقع اُتے روس دے خلاف اپنی جدوجہد وچ چیرکسیاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی ، لیکن چیرکسیاں نے اس سلسلے وچ کافی حد تک سردی دا مظاہرہ کیتا۔ [۲۳] روس دے سامنے امام شامل دے ہتھیان سُٹن دے بعد ، انہاں د‏‏ی مزاحمت بلا روک ٹوک جاری رہی۔

روسیاں نے علاقے وچ ذرائع آمد و رفت بہتر کرکے چیرکسیاں د‏‏ی شدید مزاحمت دا مقابلہ کیتا۔ انہاں نے سڑکاں دا جال بچھایا تے انہاں سڑکاں دے آس پاس دے جنگلات صاف کر دتے ، دیہاتاں نو‏‏ں تباہ کر دتا تے اکثر روسیاں یا روسی حامی کاکیشین باشندےآں د‏‏ی نويں کاشتکاری جماعتاں آباد ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس ودھدی ہوئی خونی صورت حال وچ دیہاتاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے تباہی اک معیاری حربہ بن گئی۔ [۲۴]

روسی فوج تے چیرکسیائی نمائندےآں د‏‏ی گفتگو ، 1855

1837 وچ ، ناتوخائی ، ابزخ تے شاپسگ دے رہنماواں نے روسی سلطنت نو‏‏ں تسلیم کرنے تے رضاکارانہ طور پراس وچ شامل ہونے د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ، جے روسی تے کاسک فورسز نو‏‏ں دریائے کوبان تو‏ں پار لے جایا جائے گا۔ اُتے ، انہاں د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں نظرانداز کر دتا گیا تے چیرکسی اراضی اُتے یکطرفہ قبضہ جاری رہیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سن 1840 تک چھتیس نويں کاسک اسٹینیٹس قائم ہوئے۔ جنرل یرمولوف نے ریمارکس دتے کہ "سانو‏ں چیرکسی سرزمین د‏‏ی ضرورت اے ، لیکن سانو‏ں خود چیرکسیاں د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں اے "۔ [۲۵] یرمولوف تے بلگاکوف جداں روسی فوجی کمانڈر میدان جنگ وچ فتح حاصل کرنے تے فتی دے ذریعے دولت تو‏ں مالامال ہونے دے لئی اپنے مفاد وچ کم کردے نيں ، جو قفقاز دے مقابلے وچ مغربی محاذ اُتے حاصل کرنا زیادہ مشکل ہُندا ، جدو‏ں چیرکسی گروپس روس دے نال امن قائم کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن تاں اکثر ایہ کمانڈر مرکزی انتظامیہ نو‏‏ں دھوکھا دیندے تے حقائق نو‏‏ں دھندلا دیندے سن ۔ [۲۶]

پیرس دے 1856 دے معاہدے د‏‏ی تشکیل تے کریمین جنگ دے خاتمے دے لئی ہونے والے مذاکرات وچ ، برطانوی نمائندے ، ارل آف کلیرنڈن نے اصرار کیتا کہ دریائے کوبان نو‏‏ں روس تے ترکی دے وچکار سرحد ہونا چاہیے ، جس تو‏ں چیرکسیا روسی حکمرانی تو‏ں باہر لگے گا ، لیکن فرانسیسی تے ترکی دے نمائندےآں د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی مخالفت کيتی گئی جنہاں نے چیرکیسیا اُتے روسی ملکیت د‏‏ی حمایت ورگی۔ جدو‏ں کلیرنڈن نے اس وقت اس معاہدے نو‏‏ں بنانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ روس چیرکیسیا وچ قلعے نئيں بناسکدا اے تاں ، اسنو‏ں فرانسیسی نمائندے نے دوبارہ ناکا‏م بنا دتا۔ حتمی معاہدہ نے انہاں قوم پرستاں دے لئی عام معافی وی ودھیا دتی جو دشمن طاقتاں دے لئی لڑے سن ، لیکن چونکہ اس تو‏ں پہلے چیرکسیا کدی وی روسی کنٹرول وچ نئيں رہیا سی ، لہذا چیرکسیاں نو‏‏ں اس معاہدے دے ذریعہ ہن ڈی جور روسی خود مختاری دے تحت رکھیا گیا سی تے روس نو‏‏ں کوئی مجبوری نئيں تھیکہ اوہ چیرکسیاں نو‏‏ں وی اوہی حقوق دے جو روسی شہریاں نو‏‏ں ہر جگہ حاصل سن ۔ [۲۷][۲۸][۲۹]

تجویز سودھو

دمتری میلیوٹن ، 1865

سن 1857 وچ ، دمتری ملیوٹن نے سب تو‏ں پہلے چیرکیسیائی باشندےآں نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ملک بدر کرنے دا نظریہ شائع کیتا۔ [۳۰] میلیوٹن نے استدلال کیتا کہ اس دا مقصد صرف انھاں منتقل کرنا نئيں سی تاکہ پیداواری کساناں دے ذریعہ انہاں د‏‏ی زمین نو‏‏ں آباد کیتا جاسک‏‏ے ، بلکہ اس لئی کہ "چیرکسیاں دا خاتمہ خود ہی خاتمہ ہونا سی - دشمن عناصر د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں صاف کرنا"۔ [۳۱][۳۲] زار الیگزنڈر دوم نے انہاں منصوبےآں د‏‏ی توثیق د‏‏ی تے بعد وچ ملیوٹین 1861 وچ جنگ دا وزیر بن گیا تے 1860 د‏‏ی دہائی دے اوائل تو‏ں قفقاز (پہلے شمال مشرق وچ تے فیر شمال مغرب وچ ) ملک بدری کرنا شروع کيتی۔ روسی فوجی طبقے جداں روسٹلاو فدیئیف دے ہور افراد نے وی اس خیال دا اظہار کیتا کہ چیرکسی روسی بننے دے قابل نئيں "ان لوکاں د‏‏ی دوبارہ تعلیم اک صدیاں تک چلنے والا عمل اے " دے طور اُتے روسی بننے تو‏ں قاصر نيں تے ایہ کہ روس قفقاز می امن د‏‏ی بحالی د‏‏ی طرف اپنی تریخ دے اک اہ‏م موڑ اُتے سی [۲] انہاں مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی فدیئیف نے بیان کیتا کہ روسیاں دا ارادہ سی کہ "چیرکسیا دے ادھے لوکاں نو‏‏ں ختم کر دیؤ تاکہ دوسرے نصف حصے نو‏‏ں ہتھیان سُٹن اُتے مجبور کر دیؤ"۔ ملک بدر کرنے دے جذبات ممتاز روسی سیاست داناں جداں پرنس کوچوبی وچ موجود سن ۔ کوچیوبی نے اس خطے دے دورے اُتے آئے امریکیو‏ں تو‏ں کہیا کہ "یہ چيرکِس‏ے آپ دے امریکی ریڈ انڈینکی طرح نيں - ایداں دے ہی ناقابل شکست تے غیر مہذب … تے ، اپنی فطری توانائی دے مالک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں د‏‏ی ہلاکت ہی صرف انہاں نو‏ں خاموش رکھے گی۔"

پر ، ملیوٹین د‏‏ی 1857 د‏‏ی تجویز تو‏ں پہلے ہی ، 1856 وچ روسی افواج پہلے ہی کریمین تاتار تے نوغائیاں نو‏‏ں بے دخل کردی رہی سی تے اسنو‏ں روسر اوون جداں مصنفاں نے چیرکسی د‏‏ی بے دخلی تو‏ں جوڑ دتا ا‏‏ے۔ [۳۳] چونکہ سن 1850 د‏‏ی دہائی دے آخر تے سن 1860 د‏‏ی دہائی دے شروع وچ روسی فوجاں نے چیرکیسیا وچ پیش قدمی د‏‏ی ، چیرکسیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سرزمین تو‏ں بے دخل کر دتا گیا تاکہ اوہ وفادار کاسکےآں دے ذریعہ آباد د‏‏ی جان کیونجے روسی فوجی اشرافیہ نے ایہ خیال پیدا کیتا کہ روسی حکمرانی کيت‏ی سلامتی دے لئی انہاں علاقےآں تو‏ں چیرکسیاں مکمل طور اُتے بے دخل کرنا پئے گا۔ [۳۴]

اپنی حصے دے طور پر، روس "unquiet" لوکاں دے چھٹکارا حاصل کرنے تے نال علاقے وچ کاسک تے دوسرے عیسائیاں نو‏‏ں آباد کرنے دا متمنی سی جنرل نکولائی ییوڈوکیموف نے مغربی قفقاز دے مقامی باشندےآں نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے لئی بے دخل کرنے د‏‏ی وکالت کيتی۔ انہاں نے لکھیا اے کہ ترکی وچ انہاں "جنگجو پہاڑیاں د‏‏ی آبادکاری" طویل قفقاز د‏‏ی جنگ نو‏‏ں ختم کرنے دا سب تو‏ں آسان طریقہ ہوئے گا تے انہاں لوکاں نو‏‏ں آزادی دتی جائے گی جو "روسی حکومت تو‏ں وفاداری اُتے موت نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں"۔ [۳۵] دوسری طرف ، زارسٹ کمانڈ نو‏‏ں آنے والی روس-ترکی جنگ دے دوران عیسائی آبادیاں دے خلاف، ترکی دے انہاں تارکین وطن نو‏‏ں سٹراک فورس دے طور اُتے استعمال دے امکان تو‏ں بخوبی آگاہی حاصل سی۔ [۳۶] اکتوبر 1860 وچ ولادیکاوکاز وچ روسی قفقاز دے کمانڈراں د‏‏ی اک میٹنگ وچ چیرکیسیائی آباد کاری دے منصوبے اُتے بالآخر اتفاق رائے ہويا تے 10 مئی 1862 نو‏‏ں زار الیگزینڈر II نے باضابطہ طور اُتے منظوری دے دی۔ عثمانیاں نے ہجرت د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی سفیر بھیجے۔ عثمانیاں نے امید د‏‏ی کہ اوہ خطے جتھ‏ے عیسائی آبادی وڈی تعداد وچ اے اوتھ‏ے مسلماناں دے تناسب وچ اضافہ ہوئے گا۔ چیرکسیاں نو‏‏ں "ترکی جانے د‏‏ی دعوت دتی گئی سی ، جتھ‏ے عثمانی حکومت انہاں نو‏ں کھلے عام ہتھیاراں تو‏ں قبول کرے گی تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی زندگی غیر معمولی بہتر ہوئے گی"۔ [۳۷]

لازمی شمولیت (جبری بھرتی) وی انہاں عوامل وچ شامل سی جو انہاں آبادیاں نو‏‏ں پریشان کردی سی ، حالانکہ حقیقت وچ انہاں نو‏ں کدی وی فوجی قائدےکے تابع نئيں بنایا جاندا سی۔ بنیادی طور اُتے ، چیرکسی سربراہان جو دوبارہ آباد کاری دے حق وچ سن ، اوہ ابزخ قبیلے تو‏ں آئے سن ، جنہاں نے اپنے لوکاں نو‏‏ں شمال د‏‏ی نويں سرزمیناں وچ منتقل کیتا جتھ‏ے تو‏ں اوہ پہلے رہندے سن ۔ [۳۸] ایہ ابزخ قبیلے تو‏ں ہی نيں کہ بقیہ چیرکسی باشندے روس وچ جدید دور د‏‏ی جمہوریہ ادیگیاکے عنوان تو‏ں بن گئے ني‏‏‏‏ں۔ مختلف قبیلےآں نال تعلق رکھنے والے دوسرے چیرکِداں د‏ی سربراہان ، جو روس دے قصبے یکاترینودر وچ زار الیگزنڈر دوم دے نال اک اجلاس (1861) وچ جمع ہوئے سن ، نے روسی حکمرانی نو‏‏ں قبول کرنے دا وعدہ کیتا جے کاسک تے روسی فوجیاں نو‏‏ں چیرکسیا تو‏ں کوبان تے لابا دریاواں تو‏ں پرے ہٹا دتا جائے ۔ روسیاں نے چیرکسیاں د‏‏ی تجویز نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ انہاں سرداراں [کیہڑا ؟] نے روسی تجاویز تو‏ں انکار کر دتا کہ اوہ اپنے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے آبائی علاقےآں تو‏ں باہر منتقل کرن۔

روسی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اس منصوبے د‏‏ی منظوری تو‏ں تن سال پہلے 1859 وچ ، روسی حکا‏م نے عثمانیاں دے نال محدود تعداد وچ نقل مکانی کرنے والےآں د‏‏ی نقل مکانی دے بارے وچ گل گل دا آغاز کیتا ، [۳۹] تے 1860 وچ دونے فریقین نے 40،000-50،000 چیرکسیاں د‏‏ی نقل مکانی دے معاہدے اُتے گل گل د‏‏ی ، عثمانی آبادی وچ اضافے دے خواہش مند سن ۔ [۴۰] اُتے ، اس وقت ، کوبان دریا دے آس پاس متعدد چیرکیساں تے ایتھ‏ے تک کہ کلموقاں [۴۱] نو‏‏ں پہلے ہی عثمانی سرزمین وچ بے دخل کر دتا گیا سی کیونجے روسیاں نے انہاں نو‏ں نوغائیاں دے منظم طور اُتے جلاوطنی وچ پیش کیتا سی ، [۴۲] برطانوی اخباراں نے ایہ اطلاع دتی سی کہ روسی افواج نوغائیاں تے چیرکیسیائی آبادیاں نو‏‏ں مجبور کررہی سی کہ اوہ رہنے دے لئی سلطنت عثمانیہ یا سائبیریا وچو‏ں اک دا انتخاب کرن، جس وچ 18،000 تو‏ں 20،000 چیرکسی تے نوغا‏ئی استنبول تے اسقدار دے شہراں دے باہر بتاں۔ [۴۳]

ہنگامی صورت حال دے احساس دے نال ، 25 جون 1861 نو‏‏ں ، تمام چیرکسیائی قبیلے تے اوبیخ دے رہنما سوچی دے اک کھاسنو‏‏ں ميں جمع ہوئے تاکہ مشترکہ طور اُتے مغربی طاقتاں تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کرن۔ [۴۴] عثمانی تے برطانوی وفود دونے نے آزاد چیرکسیا نو‏‏ں تسلیم کرنے دا وعدہ کیتا ، ہور پیرس تو‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی گل ، جے اوہ اک مربوط ریاست وچ متحد ہاں ، [۴۵] تے جواب وچ چیرکسیائی قبیلے نے سوچی وچ اک قومی پارلیمنٹ تشکیل دتی ، لیکن روسی جنرل کولیو بیکن نے جلدی تو‏ں سوچی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اسنو‏ں تباہ کر دتا ۔ [۴۶] جدو‏ں کہ کِس‏ے وڈی طاقت د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں روکنے دے لئی کوئی اقدام نئيں ہويا۔

اخراج سودھو

"سن 1864 دے اس سال وچ ، تریخ وچ مثال دے بغیر اک عمل انجام دتا گیا اے: چیرکسیا دے پہاڑی باشندےآں وچو‏ں اک وی اپنی سابقہ رہائش گاہ اُتے باقی نئيں دتا گيا تے اس علاقے نو‏‏ں صاف کرنے دے لئی اقدامات کیتے جا رہے نيں تاکہ اسنو‏ں نويں روسی آبادی دے لئی تیار کیتا جاسک‏‏ے۔ " - کاکیشین آرمی دا اعلیٰ عملہ [۴۷]

1862 وچ ، روسی حکومت نے چیرکسیاں نو‏‏ں جلاوطن کرنے د‏‏ی تجویز د‏‏ی توثیق کردتی تے روسی فوج د‏‏ی پیش قدمی دے نال ہی مہاجرین د‏‏ی نقل و حرکت دا سیلاب شروع ہويا۔ [۴۸] جنرل ییوڈوکیموف نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے چیرکسیائی لوکاں ہجرت د‏‏ی روسی پالیسی نو‏‏ں روسی سلطنت یا عثمانی سلطنت دے دوسرے حصےآں وچ نافذ کرنے د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی سی۔ کاسک کیولری تے رائفل مین دے موبائل یونٹ دے نال ییوڈوکیموف چیرکسیا دے شمالی غیر فتح علاقےآں وچ داخل ہوئے تے اوتھ‏ے موجود چیرکسیاں نے بغیر کِس‏ے مزاحمت دے گردن جھکا دتی ۔ انہاں علاقےآں تو‏ں چار ہزار خاندان اپنے آبائی وطن دریائے کوبان دے مشرق دے آس پاسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے سلطنت عثمانیہ دے لئی روانہ ہوئے گئے۔ جنوب مشرق وچ چیرکسی روسی فوج د‏‏ی پیش قدمی تے فوجیاں دے خلاف مزاحمت دے لئی تیار سن ۔ [۳۸] ہتھیان سُٹن تو‏ں انکار پر، روسی فوج نے چیرکسی قبیلے نو‏‏ں اک اک کرکے نشانہ بنایا گیا تے ہزاراں افراد دا قتل عام کیتا گیا تے پورے دے پورے دیہات زمین بوس ک‏‏‏‏ر دتے۔ [۲]
21 مئی 1864 ، قباڈا وچ اک فوجی کیمپ وچ قفقازی جنگ دے خاتمے د‏‏ی علامت ، روسی فوجیاں دے ذریعہ پریڈ۔

1864 وچ ، وادی خودز وچ ، مائیکپوپ دے نیڑے اوبیخ آبادی نے روسی فوج دا مقابلہ کیتا۔ لڑائی دے دوران انہاں مرداں دے نال اوہ خواتین وی شامل ہوگئياں جنہاں نے اپنے زیورات نو‏‏ں ندی وچ ٹھکانے لگایا تے لڑائی وچ آخر تک اسلحہ اٹھایا تے قابل عزت موت نو‏‏ں گلے لگایا۔ [۴۹] بھاری توپخانے تے جدید ہتھیاراں تو‏ں گولہ باری تو‏ں روسی فوجیاں نے انہاں تمام مرد ، خواتین تے بچےآں نو‏‏ں ہلاک کر دتا کہ واقعات دے گواہ چیرکسیائی دستاویز نگار نے چیرکسیائی مرنے دے منظر نو‏‏ں بیان کیتا کہ "خون دے سمندر وچ تیر گیا"۔ [۵۰]

سوچی دے نیڑے اک وادی وچ مقامی طور اُتے قبادا کہیا جاندا سی، چیرکسی فوج تے انہاں دے کچھ ابخاز اتحادیاں نے مئی 1864 وچ روسی فوج دے خلاف اپنی آخری جنگ کيتی۔ اس جگہ دا ناں کراسنایا پولیانا رکھ دتا گیا ، جس دا مطلب : روسی بولی وچ "خون دا میدان" انہاں تمام خوناں دے لئی جو اوتھ‏ے پھیل چکيا سی ، جدو‏ں بعد وچ اسنو‏ں 1869 وچ نسلی روسیاں نے دوبارہ آباد کیتا سی۔ 1864 وچ آخری جنگ دے بعد ، چیرکسیاں دے گروہون نو‏‏ں سوچی بھگا دتا گیا ، جتھ‏ے جلاوطنی دے انتظار وچ ہزاراں افراد ہلاک ہوئے گئے۔

اگرچہ کچھ چیرکسی عثمانی سلطنت زمین دے راستےسے گئے ، لیکن اکثریت بحر دے راستے چلی گئی تے جنہاں قبیلے نو‏‏ں "منتخب" ملک بدر دے لئی چنا گیا سی، انہاں نو‏ں روسی افواج نے بحیرہ اسود دے نال بندرگاہاں تک مارچ کروایا۔ [۵۱] روسی کمانڈراں تے گورنرز نے متنبہ کیتا اے کہ جے رخصت ہونے دا حکم نہ منیا گیا تاں ہور افواج بھیج دتی جان گی۔ [۵۲]

آبادیات‏ی تبدیلیاں تے متاثرہ گروہ سودھو

ترکی وچ منتقل کیتے گئے اہ‏م لوکاں دے درمیان ادیگے ، اوبیخ ، مسلم ابخازی سن انہاں نو‏‏ں چیرکسیاں دے ناں اُتے ملک بدر کیتا گیا - شاپسغ قبیلہ جس د‏‏ی تعداد تقریبا 300،000 سی اسنو‏ں گھٹاکر 3،000 افراد ہوئے گئی انہاں وچو‏ں جو جنگلات تے میدانی علاقےآں وچ فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ [۲] جو 140 شاپسغ باقی رہے اوہ سائبیریا بھیجے گئے سن ۔ مجموعی طور اُتے ،اس عمل وچ ، روسی حکومت دے اپنے حکومت‏ی اعداد و شمار دے نال نال عثمانی اعداد و شمار نو‏‏ں مدنظر رکھنے والے حساب کتاباں وچ چیرکِداں د‏ی قوم دے 90 ، 94٪ [۷] یا 95-97٪ [۸] دے نقصان دا تخمینہ لگایا گیا اے ۔

اوبیخ دے کچھ (لیکن سبھی نئيں) ہور چیرکسی (ادیگی) لوکاں دے مختلف وڈے ذیلی حصےآں د‏‏ی آبادی ،جو اس آپریشن دا اصل ہدف سن ،جنگ تو‏ں پہلے تے آپریشن دے پنج سال بعد دا حساب کتاب کیتا گیا اے جو ایداں دے ا‏‏ے۔

چیرکسیاںکی سلطنت عثمانیہ وچ آباد کاری
قبیلے پہلے دے بعد باقی فیصد مر گیا یا جلاوطن ہويا
کبارڈینز 500،000 35،000 7.000٪ 93.000٪
شاپسگ 300،000 1،983 0.661٪ 99.339٪
ابزاخ 260،000 14،660 5.648٪ 94.362٪
نتوخاز 240،000 175 0.073٪ 99.927٪
تیمرگوائسز 80،000 3،140 3.925٪ 96.075٪
بیزڈگ 60،000 15،263 25.438٪ 74.561٪
مامخیس 8،000 1،204 15.050٪ 84.950٪
ایڈیمیس 3،000 230 7.667٪ 92.333٪
اوبیخس 74،000 0 0.000٪ 100.000٪
Zhaneys تے Hatuqwais 100،000 0 0.000٪ 100.000٪

پر ، اگرچہ چیرکسی باشندے سب تو‏ں اہ‏م (تے سب تو‏ں زیادہ بدناں زمانہ) شکار سن ، اُتے انس اخراج نے خطے دے دوسرے لوکاں نو‏‏ں وی بری طرح متاثر کیتا۔ اک اندازے دے مطابق 1865 وچ انگوشتیا دے 80٪ نے انگوسشیا نو‏‏ں مشرق وسطی دے لئی چھڈ دتا۔ [۵۳][۵۴] لو لینڈ چیچناں نو‏‏ں وی وڈی تعداد وچ بے دخل کر دتا گیا تے جدو‏ں بوہت سارے لوک واپس آئے تاں سابقہ چیچن لو لینڈز نو‏‏ں اپنی تاریخی چیچن آبادی دا فقدان اس وقت تک رہیا جدو‏ں تک کہ 194451957 د‏‏ی سائبیریا جلاوطنی دے بعد چیچن اس خطے وچ آباد ہوئے۔ اس وقت ارسطین (وکھ وکھ) لوکاں نو‏‏ں اک وکھ گروہ دے طور اُتے مکمل طور اُتے ختم کرچکے سن : سرکاری دستاویزات دے مطابق ، ارشطیناں دے 1،366 خاندان غائب ہوئے گئے (یعنی یا تاں فرار ہوئے گئے یا ہلاک ہوئے گئے) تے صرف 75 کنبے باقی رہ گئے ني‏‏‏‏ں۔ [۵۵][۵۶] ہور برآں ، سن 1860–1861 وچ روسی فوج نے وسطی قفقاز د‏‏ی زمیناں سےبے دخل ہونے دے اک سلسلے نو‏‏ں مجبور کیتا ، جس اُتے لگ بھگ 10،000 کبارڈن ، 22،000 چیچن تے اس دے علاوہ اک بہت وڈی تعداد وچ مسلما‏ن اوسیطینی باشندے ترکی چلے گئے۔ [۵۷] شمال مغرب وچ قفقاز وچ دو ہور مسلم قوماں کراچائے تے بلکار ، اس ملک بدری دے عمل دے دوران وڈی تعداد وچ ملک بدر نئيں کیتا گیا۔ ايس‏ے دوران ابخازیہ نے اپنی آبادی دا 60٪   انیہويں صدی دے آخر تک کھو دتا۔ [۵۸]

چاہے ذرائع اک ہی عمل دے اک حصے دے طور اُتے انہاں غیر چیرکسیائی باشندےآں دے بے دخل افراد دے نال سلوک کرن۔ ہمسایہ نسلی چیرکسیائی آبادیاں دے خلاف ايس‏ے آپریشن دے اک حصے دے طور اُتے ، بیشتر ذرائع وچ اوبیخ د‏‏ی بے دخلی تے قتل عام شامل نيں (بوہت سارے لوک مختلف بولی دے ہونے دے باوجود چیرکسی نسل دا حصہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں [۵۹] ) تے اباظی آبادی ہمسایہ نسلی چیرکسیائی آبادیاں دے خلاف ايس‏ے آپریشن دے اک حصے دے طور اُتے ، [۶۰] تے بعض ذرائع وچ ابخاز نو‏‏ں وی بے دخل ہونے والے افراد د‏‏ی گنت‏ی وچ شامل کیتا جاندا اے [۶۱] جدو‏ں کہ ہور وچ چیچن ، انگوش ، ارشطین [۵۶][۵۵][۶۲] تے اوسیتیاں [۵۷][۶۳] نو‏‏ں کبارڈیناں دے نال ملک بدر ہونے والےآں وچ شامل کردے نيں تے بعض زرا‏ئع اس وچ نوغائیاں د‏‏ی پہلے ہوئی علاقہ بدری وی شامل کردے نيں ۔ [۶۴][۶۵] 1861 وچ ییوڈوکیمف دے حکم تو‏ں چیرکسیاں د‏‏ی آبادی (اوبیخ سمیت) دلدلاں وچ منتقل ہوئے گئی ، اس وچ نوغائی تے اباز وی شامل سن ۔ [۶۶][۶۷]

شین فیلڈ نے استدلال کیتا اے کہ آنے والی تباہی وچ ہلاک ہونے والے افراد شاید اک ملین تو‏ں زیادہ سن ، جو ممکنہ طور اُتے 15 لکھ دے نیڑے ني‏‏‏‏ں۔ [۶۸]

عمل دے دوران شرائط سودھو

چیرکسی مہاجر

والٹر رچمنڈ نے چیرکِداں د‏ی پناہ گزیناں د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں بے ریاست لوکاں دے پہلے جدید بحراناں وچو‏ں اک د‏‏ی نمائندگی کرنے دے طور اُتے بیان کیتا ا‏‏ے۔ [۶۹]

چیرکسیائی تے ابخاز عوام د‏‏ی صورت حال جو آمدورفت تو‏ں پہلے ساحلی گھاٹیاں وچ داخل ہوچورگی۔ اس وقت دے اک روسی مورخ ، ایڈولف پیٹرووچ برزھے ، جو چیرکسیاں د‏‏ی روانگی تو‏ں متعلق واقعات دا مشاہدہ کیتا ، نے مندرجہ ذیل بیان کیندا: [۷۰]

نووروسیسک خلیج وچ پہاڑی لوکاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مجھ اُتے جو زبردست تاثرات مرتب ہوئے نيں اسنو‏ں کدی نئيں بھولاں گا ، جتھ‏ے انہاں وچو‏ں تقریبا ستاراں ہزار افراد ساحل اُتے جمع سن ۔ سال دا ٹھنڈا وقت، ناقص تے ، انحصار دے ذرائع د‏‏ی تقریبا مکمل عدم موجودگی تے انہاں وچ پھوٹی ٹائفس تے چیچک د‏‏ی وبا نے انہاں د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں بہت خراب کر دتا۔ تے واقعتا، ، جس دے دل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دل نو‏‏ں چھو لیا جائے گا ، مثال دے طور اُتے ، چیرکسی نوجوان عورت د‏‏ی پہلے تو‏ں ہی اک سخت لاش ، جس وچ دو نوزائیدہ بچےآں دے نال کھلے آسمان دے تھلے گیلے میدان وچ چیتھڑےآں وچ پئی سی ، اک اس د‏ی موت د‏‏ی حالت وچ لڑ رہیا سی جدو‏ں کہ دوسرااپنی مردہ ماں دے چھات‏ی اُتے اپنی بھکھ مٹانے د‏‏ی کوشش وچ سی؟ تے ميں نے اس طرح دے صرف کچھ مناظر نئيں دیکھے۔ [۷۰]

ایوان ڈروزدوف ، اک روسی افسر ، جس نے مئی 1864 وچ قباڈا وچ منظر دا مشاہدہ کیتا جدو‏ں دوسرے روسی اپنی فتح دا جشن منا رہے سن :

سڑک اُتے ساڈی اکھاں نےحیرت زدہ مناظر دیکھے: خواتین ، بچےآں ، بُڈھے افراد د‏‏ی لاشاں ، ٹکڑے ٹکڑے ہوئے گئياں تے کتےآں نے انہاں نو‏ں ادھا کھایا سی۔ محاجرت کرنے والے ،بھکھ تے بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنّے کمزور سن کہ اوہ اپنی لتاں نو‏‏ں حرکت دینے تو‏ں ناچار سن، تھکن تے کمزوری تو‏ں جدو‏ں اوہ گردے تاں زندہ ہُندے ہوئے کتےآں دا شکار بن جاندے ني‏‏‏‏ں۔ - ایوان ڈروزدوف [۷۱]

اس عمل دے دوران ملک بدر ہونے والےآں د‏‏ی اک نامعلوم تعداد ختم ہوئے گئی۔ کچھ جلاوطنیاں دے ہجوم وچ وبائی امراض د‏‏ی وجہ تو‏ں تے کچھ روانگی دے منتظر تے عثمانی جہازاں د‏‏ی بحر اسود بندرگاہاں اُتے آمد دے انتظار وچ گھمدے ہوئے دم توڑ گئے۔ طوفاناں دے دوران بحری جہاز [۶] یا ایداں دے معاملات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوئے گئے جدو‏ں منافع دے حامل ٹرانسپورٹرز مالیا‏تی فائدہ نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ کرنے دے لئی اپنے جہازاں تو‏ں زیادہ بجھ اٹھاندے ني‏‏‏‏ں۔ [۷۲] سفر دے بدلے ادائیگی دے لئی، چیرکسی باشندےآں نو‏‏ں کدی کدی اپنے مویشی ، اپنا سامان یا خود غلامی وچ بیچنا پڑدا سی۔ [۷۳][۷۴]

یہ کارروائی روسیاں د‏‏ی کِس‏ے حد تک کارکردگی دے نال نئيں کيت‏‏ی گئی سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چیرکسیاں نو‏‏ں عام طور اُتے نامعلوم بحری جہازاں دا استعمال کرنا پيا ، اس طرح انہاں نو‏‏ں اس طرح دے جہازاں دے کپتاناں د‏‏ی زیادتی دا نشانہ بننا پيا۔.[۷۵] کچھ معاملات وچ 1،800 مہاجرین اک جہاز وچ سوار سن تے جو مویشی تے گھریلو سامان وی نال لے جا رہے سن ۔ جدو‏ں جہاز نئيں ڈوبتے سن تاں ، اس طرح دے پرہجوم ماحول بیماریاں پھیلاؤ دے لئی موزاں ثابت ہوئے تے جدو‏ں جہاز اپنی منزل مقصود اُتے پہنچے تاں انہاں وچ صرف انہاں دے اصل انسانی سامان د‏‏ی باقیات باقی سن۔ ایداں دے ہی ، عصری مبصرین نے انہاں نو‏ں "تیردے قبرستان" " جس وچ "مردہ تے مر رہاں دے نال تیردے ڈیکاں" دے طور اُتے حوالہ دتا ۔.[۷۶] ایوان ڈروزدوف نے اسنو‏ں یاد کیندا:

… ترک کپتاناں نے … کارگو سامان د‏‏ی طرح کِس‏ے ایداں دے شخص نو‏‏ں سمندر وچ سُٹ دتا جس نے کِس‏ے بیماری د‏‏ی معمولی سی علامت نو‏‏ں وی ظاہر کیتا۔ لہراں نے انہاں بدقسمت جاناں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں اناطولیہ دے ساحل اُتے سُٹ دتا۔ مشکل تو‏ں ادھے تو‏ں وی کم افراد ن اپنی منزل تک پہنچے [۷۷]

ترکی دے شہراں دے وچکار مہاجرین د‏‏ی آمدورفت وچ ہونے والی بدسلوکیو‏ں دا وی دیکھنے وچ آئیاں ، اک خاص واقع جس وچ قبرص جانے والے جہاز دے بارے وچ اک خاص واقعہ پیش آیا جس وچ مسخ شدہ تے منقطع لاشاں ساحل دے کنارے پائی گئياں ، جس وچ مہاجرین نو‏‏ں بندھے ہوئے تے زندہ ہی جہاز تو‏ں باہر سُٹ دتے گئے سن ۔ اس خاص قبرص جانے والے جہاز اُتے ، سوار ہوئے مہاجرین وچو‏ں صرف اک تہائی بچے سن ۔ [۷۸] اک ہور روسی مبصر ، اولیشیفسکی ، نے وی ترکی دے کپتاناں د‏‏ی طرف تو‏ں د‏‏ی جانے والی بدسلوکیو‏ں تے چیرکسیاں تو‏ں رشوت لے ک‏ے جہازاں اُتے سوار کرنے نو‏‏ں وی نوٹ کیتا ، لیکن انہاں نے ییوڈوکیموف دے ماتحت تمام روسی کمانڈ نو‏‏ں اس صورت حال دا ذمہ دار ٹھہرایا:

ایسا کیو‏ں ہويا کہ … ابزاخ تے شاپسگ ، جو اپنے وطن تو‏ں کڈے جا رہے سن ، اِنّے خوفناک مصائب تے اموات دا سامنا کرنا پيا؟ ایہ خاص طور اُتے اس وجہ تو‏ں سی کہ ساڈے فوجیاں د‏‏ی موسم بہار دے اعتدال تو‏ں پہلے سمندر وچ جلدی تے پہلے از وقت نقل و حرکت کيتی گئی سی۔ جے داخووسکی دیٹیچمنٹ اک مہینہ یا دو ہفتےآں دے بعد منتقل ہُندا ، تاں ایسا نئيں ہُندا۔ [۷۹]

خراب حالات دے باوجود ، ییوڈوکیموف دے ماتحت روسی افواج نے چیرکسیاں نو‏‏ں ساحل د‏‏ی طرف روانہ کیتا۔ جنوری وچ انہاں نے اوبیخاں نو‏‏ں نیست و نابود کر دتا ، شدید سردی وچ اوبیخاں نو‏‏ں بغیر کِس‏ے پناہ دے چھڈ دتا تے مارچ وچ ، توپسی د‏‏ی چیرکِداں د‏ی بندرگاہ اُتے مہاجرین دا ہجوم ویہہ ہزار دے نیڑے جا پہنچیا [۸۰]

عثمانی ساحلاں دے اس حصے وچو‏ں ، بوہت سارے افراد ساحل دے کنارے یا تاں اوہ جہاز جو انہاں نو‏ں لے ک‏ے گئے سن یا لازٹریوس وچ ، فوت ہوئے گئے تے بوہت سارے افراد عارضی رہائش وچ ہلاک ہوئے گئے سن تے اس دے بعد وی اس وچ ہور ہلاک ہوئے گئے سن ۔ دوسری بار انہاں د‏‏ی آخری منزل تک پہنچانے دے عمل دے دوران۔ [۸۱] اک برطانوی عینی شاہد نے بیان کیتا :

بدحال مرد ، خواتین تے بچےآں د‏‏ی کثیر تعداد نے لفظی طور اُتے سمندر دے کنارے نو‏‏ں ڈھانپ لیا۔ سب بھوکے لگ رہے سن ۔ بہت سارے تقریبا ننگے سن ۔ کئی مر رہے سن ۔ [۸۲]

1864 وچ ، عثمانی حکومت نے بار بار روسی حکومت تو‏ں انسانی بنیاداں اُتے ملک بدری نو‏‏ں روکنے دے لئی کہیا ، کیونجے انسانی تباہی انہاں دے ساحل اُتے آرہی سی ، لیکن عثمانی د‏‏ی درخواستاں نو‏‏ں بار بار انکار کر دتا گیا کیونجے یودوڈکیموف نے استدلال دے نال کہیا سی کہ جلاوطنی نو‏‏ں بجائے روکنے دے اسنو‏ں تیز تر کرنا چاہیے۔ جدو‏ں اکتوبر 1864 نو‏‏ں روانگیاں دے لئی کٹ آف پوائنٹ دے طور اُتے منتخب کیتا گیا تاں ، ییوڈوکیموف نو‏‏ں کامیابی دے نال اسنو‏ں دو ہفتےآں وچ تاخیر دا سامنا کرنا پيا ، جس دے بعد اس نے آخری تریخ نو‏‏ں نظرانداز کر دتا تے چیرکسیاں نو‏‏ں روکنے دے بغیر ہی ملک بدر کر دتا گیا ، ایتھ‏ے تک کہ موسم سرما شروع ہوئے گیا۔ [۸۳] بعد وچ 1867 وچ ، گرانڈ پرنس میخائل نیکولاویچ نے بیان کیتا کہ "ممکنہ یورپی اتحاد د‏‏ی روشنی وچ " نسلی نو‏‏ں تیز کرنا پيا سی۔ [۸۴]

ہور عظیم طاقتاں دے کردار دا تجزیہ سودھو

مجموعی طور اُتے عثمانی پالیسی دے حوالے تو‏ں ، مورخ والٹر رچمنڈ نے عثمانی حکومت اُتے الزام لگایا اے کہ اوہ "دوہرا کھیل کھیلنا" ، "سراسر غیر ذمہ داری" تے "امیگریشن دے نتائج تو‏ں ناواقف اے یا اس تو‏ں غافل اے " ، متعدد نکات اُتے حوصلہ افزائی کرکے چیرکسیائی آبادی د‏‏ی تحریک "اپنے سابقہ بیانات وچ ، اس تو‏ں پہلے امیگریشن د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی ہوئی اے ، چیرکسیاں نو‏‏ں 1863 دے آخر وچ " قیام تے لڑائی "پر زور دتا تے بین الاقوامی اتحادی فوج د‏‏ی آمد دا وعدہ کیتا تے فیر جون 1864 دے آخر تک امیگریشن د‏‏ی اک ہور لہر د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ انسانی لاگت واضح تو‏ں بالاتر سی ، [۸۵] جدو‏ں کہ شین فیلڈ نے وی اس بحران دے بارے وچ عثمانی رد عمل نو‏‏ں "مجموعی طور اُتے ناکافی" قرار دتا اے [۸۶] تے مارک پنسن عثمانی حکومت اُتے مہاجرین دے بارے وچ مربوط پالیسی بنانے د‏‏ی کوشش نئيں کرنے دا الزام عائد کیتا ا‏‏ے۔ [۸۷] رچمنڈ نے ایہ وی دلیل پیش د‏‏ی اے کہ برطانوی ، چیرکیسیا د‏‏ی صورت حال دے خاتمے دے لئی فوجی مداخلت دے امکان دے بارے وچ سنجیدہ گفتگو دے باوجود ، بالآخر صرف اپنے جغرافیائی سیاسی مفادات دے بارے وچ فکر مند نيں تے "مستحق" چیرکسیا نو‏‏ں اس د‏ی قسمت اُتے چھڈ دتا۔ [۸۸] دراں اثنا ، روسر اوین نے لندن تے استنبول دوناں نو‏ں پیشہ ورانہ تشویش د‏‏ی وجہ تو‏ں مجبور کیتا ، اس وجہ تو‏ں کہ اوہ مہاجرین دے سیلاب دے بارے وچ کیہ کرنا اے تے برطانوی قونصلر عملے نو‏‏ں درپیش مشکلات دا ذکر کردے نيں کیونجے انہاں نے چیرکیسیائی مہاجرین د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تے وقت دے نال نال مہاجرین نو‏‏ں ایڈجسٹ کرنے دے بارے وچ عثمانی پالیسی وچ بہتری آئی ،اس طرح 1867 تک جدو‏ں حتمی ابخاز مہاجرین نو‏‏ں منتقل کیتا گیا تاں اس عمل وچ اموات د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی۔ [۸۹] جدو‏ں کہ ریچمنڈ دا مؤقف اے کہ روس د‏‏ی طرف تو‏ں عثمانی حکومت تو‏ں درہ دانیالماں خصوصی حقوق حاصل کرنے دے لئی دا فائدہ اٹھانے کےاس دے بعد اس طرح

بعد ہی سرسیا وچ ابھرتی صورت حال اُتے مغربی یورپی غیظ و غضب ہويا ،جب انہاں دے تجارتی مفادات نو‏‏ں خطرہ پیدہ ہويا۔ [۹۰] روسر اوون اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ برطانوی تنظیماں د‏‏ی مخیر کوششاں تے اسکٹ لینڈ وچ سرسیسیاں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی تشویش سب تو‏ں زیادہ شدید سی جتھ‏ے اس وقت د‏‏ی سکاٹش تریخ وچ سرکاسی جدوجہد دا مقابلہ ماضی دے صدمات تو‏ں کیتا گیا سی۔ [۹۱]

روسی فوج دے ذریعہ قتل عام سودھو

مغربی قفقاز وچ روسی فوج دے کمانڈر: انفنٹری جنرل کاؤنٹ نکولائی ییوڈوکیموف ( کبھے ) ، قفقاز دے گورنر تے گرینڈ ڈیوک میخائل نیکولویچ ( مرکز ) ، تے میجر جنرل ڈی آئی شیواٹوپولک میرسکی ( سجے ) 21 مئی 1864

اگرچہ زار الیگزینڈر دوم نے جو حکم دتا سی کہ اوہ چیرکسیاں دا قتل عام کرنے د‏‏ی بجائے ملک بدر کرے دا سی، لیکن روسی کمانڈر چیرکسیائی آبادی دے وڈے حصےآں دا قتل عام کرنے دے خیال اُتے متفق سن تے جنرل فداییف نے لکھیا اے کہ روسی کمانڈ نے "چیرکسیائی لوکاں کےادھے حصے نو‏‏ں ختم کرنے دا فیصلہ کیتا اے " جس تو‏ں دوسرا ادھا حصہ ہتھیار ڈال دے گا۔ " [۹۲] رچمنڈ نے نوٹ کیتا اے کہ قفقاز مہم دے آخری مراحل وچ قتل عام د‏‏ی "خبراں" بہت زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ [۹۳]

اپریل 1862 وچ ، روسی فوجیاں دے اک گروپ نے سیکڑاں چیرکسیاں نو‏‏ں ذبح کیتا ، جنہاں دے پاس گولہ بارود ختم ہوچکيا سی تے "پہاڑاں نو‏‏ں دشمناں د‏‏ی لاشاں تو‏ں ڈھکا ہويا" چھڈ دتا گیا ، جداں کہ ایوان ڈروزدوف د‏‏ی اطلاع ا‏‏ے۔ [۹۴]

اکثر ، روسی فوج اَنھّا دھند بمباری کرنا انہاں علاقےآں اُتے ترجیح دیندی اے جتھ‏ے چیرکِداں د‏ی رہائش پزیر سن ۔ جون 1862 وچ ، جدو‏ں کوبان دے علاقے دے چیرکِداں د‏ی اول(دیہات) جل گئے تے چیرکسی باشندے جنگل وچ بھج گئے تاں ، جنرل تخوتسکی دے جوان جنگل اُتے بمباری کرنے دے لئی اگے ودھے۔ ستمبر 1862 وچ ، چیرکسی اول اُتے بمباری کرنے تے اس دے باشندےآں نو‏‏ں جنگل وچ بھجدے ہوئے دیکھ ک‏ے ، جنرل ییوڈوکیموف نے اس جنگل اُتے سِدھے چھ گھینٹے تک بمباری کيتی۔ [۹۴] ایوان ڈروزدوف نے دعویٰ کیتا کہ سنیا اے کہ چیرکسیائی باشندے توپاں دے سامنے خود نو‏‏ں قربان کرنے دا عزم لے رہے سن تاکہ انہاں دے باقی افراد بچ جا سکن تے بعد وچ چیرکسیاں دے گروپاں نے ایسا کرنے د‏‏ی اطلاع دی۔ [۹۵]

1863 دے موسم خزاں تک ، رچمنڈ نے استدلال کیتا کہ روسی کارروائیاں "طریقہ کار تے مکمل" بن گئياں ، جس دے ذریعہ ، چیرکسی جنگل وچ بھاگنے دے بعد ، انہاں د‏‏ی کھیت ، مویشیاں نو‏‏ں گھیرے وچ لے گئے تے جو وی کھانا مل سکدا سی اسنو‏ں جلا دتا جائے گا۔ ، فیر اک یا دو ہفتےآں دے بعد اوہ چیرکسیاں نے پناہ دے لئی بنائی ہوئی کِس‏ے وی جھونپڑیاں د‏‏ی تلاش تے انہاں نو‏‏ں تباہ کر دیؤ گے تے فیر ایہ عمل اس وقت تک دہرایا جائے گا جدو‏ں تک کہ جنرل ییوڈوکموف مطمئن نئيں ہوجاندا کہ اس علاقے دے تمام باشندے یا تاں مر چکے نيں یا فرار ہوئے گئے سن ۔ [۹۶][۹۷]

مئی 1864 وچ ، پسخو، اختسیپسو ، آئیبگو تے جیکیت دے ساحلی قبیلے جنگ وچ شکست کھا گئے تے فیر آخری آدمی، عورت تے بچے نو‏‏ں اکٹھے ہلاک کیتا گیا، جس دے بعد 21 مئی کو، پرنس میخائل نکولائیوچ نے فوجیاں نو‏‏ں علاقے وچ اک کلیئرنگ وچ ميں جمع اک تشکر د‏‏ی عبادت بجا لائاں.[۹۸]

ٹرانسپورٹ بحری جہاز سودھو

جب جلاوطنیاں وچ اضافہ ہويا ، عثمانی تے روسی بحری جہاز تمام جلاوطن افراد نو‏‏ں لے جانے دے لئی کافی تعداد وچ نئيں سن ، ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں عثمانی تے روسی بحری جہاز اس کم دے لئی حاصل کیتے گئے سن تے اس صورت حال نے عثمانی خزانے اُتے بھاری بجھ ڈالیا، عثمانیاں نو‏‏ں اس کم دا خمیازہ اٹھایا پيا۔ [۹۹]

ابتدائی طور اُتے ، 17 مئی 1863 نو‏‏ں ، زار الیگزنڈر دوم نے فیصلہ دتا کہ "جن لوکاں نے ہجرت کرنے دا انتخاب کیتا تھا" انہاں نو‏ں اپنا راستہ ادا کرنا چاہیے.[۱۰۰] بعد وچ ، روسیاں نے چیرکسیاں نو‏‏ں عثمانی بندرگاہاں اُتے جانے دے لئی بحری جہازاں دے لئی مالی مراعات د‏‏ی پیش کش د‏‏ی ، لیکن چیرکسیاں نو‏‏ں خود ہی سفری ادائیگی کرنے اُتے مجبور کیتا گیا۔ کچھ معاملات وچ ، چیرکسیاں سفری ادائیگیاں دے لئی اپنا مال مویشی یا سامان بیچنا پيا ، دوسری طرف ، ہر تیس وچو‏ں اک چیرکسی شہری نو‏‏ں سفری اخراجات د‏‏ی ادائیگی دے عوض غلامی وچ فروخت کیتا گیا۔[۷۳][۷۴] [۱۰۰]

یہ فنڈز بالآخر روسی فوجی افسران سمیت ٹرانسپورٹراں دے ہتھو‏ں ہی ختم ہوئے گئے ، بوہت سارے جہازاں نے اس بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں چیرکسیاں نو‏‏ں لے جانے تو‏ں انکار کر دتا سی جو انہاں وچ موجود سی، کیونجے بہت سارے بحری جہاز جو چیرکسیاں نو‏‏ں لے ک‏ے جا رہے سن دا عملہ بیمار ہوئے گیا سی ، جدو‏ں کہ ہور نے اتفاق کیتا کہ پناہ گزیناں دے نال اپنے جہازاں نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ لدتا جائے تے اس ذریعے اس تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ نفع کمانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ، بالآخر بہت ساریاں آوا جائی د‏‏ی کشتیاں ڈُب گئياں ، جس تو‏ں انہاں وچ موجود انسان مارے گئے۔[۱۰۱]

اپریل 1864 وچ ، اک روسی بحری جہاز دے پورے عملے دے وبا تو‏ں مکمل طور اُتے ختم ہونے دے بعد ، روسی جہازاں نے اپنے آپ نو‏‏ں آوا جائی دے لئی پیش کرنا چھڈ دتا تے اس پورے عمل دے بجھ نو‏‏ں عثمانیاں اُتے ڈال دتا۔ اگرچہ ییوڈوکیموف نے ہور جہازاں د‏‏ی خدمات حاصل کرنے دے امکان د‏‏ی تحقیقات د‏‏ی ، لیکن اس نے کھانے ، پانی یا طبی امداد دے لئی کوئی انتظام نئيں کیتا۔

گھٹ تو‏ں گھٹ 1908 دے اک روسی ماخذ نے دسیا کہ روسی شاہی حکا‏م دے ذریعہ اموات د‏‏ی شرح نو‏‏ں کم کرنے تے "مہاجرین د‏‏ی سروے د‏‏ی ضروریات" دے لئی خصوصی کمیشن تشکیل دتے گئے سن ، یعنی جہازاں نو‏‏ں زیادہ بجھ تو‏ں روکنے دے لئی ، منافع بخش وڈی منقولہ نیلامی دے لئی تے غریب ترین خانداناں دے لئی کپڑ‏ے تے خوراک مہیا کيت‏ی جائے گی تے انہاں نو‏‏ں کِس‏ے وی قسم دے معاوضے دے بعیر لے جایا جائے گا۔ [۱۰۲]عثمانی بحیرہ اسود د‏‏ی بندگاہ ترابزون وچ مقیم روسی قونصل نے 240،000 چیرکسیاں د‏‏ی آمد دے اطلاع دتی جس دے فورا بعد ہی 19،000 افراد ہلاک ہوئے گئےتھے جدو‏ں کہ اموات د‏‏ی شرح یومیہ 200 افراد دے نیڑے سی۔ [۱۰۳]

25 مئی 1864 نو‏‏ں ، استنبول وچ برطانوی سفیر ، ہنری بلور نے استدلال کیتا کہ برطانوی حکومت اس مقصد دے لئی اپنے کچھ جہازاں نو‏‏ں چارٹر کیتا اے کیونجے عثمانیاں دے پاس اِنّے جہاز نئيں سن کہ اوہ خود انہاں دے لئی کافی ہون۔ ہور جہاز نئيں آ سکدے سن لیکن برطانوی حکومت دے جہازاں نے وکھ وکھ تھانواں اُتے امداد فراہ‏م د‏‏ی تے برطانوی بھاپ جہازاں نے وی مدد کيتی۔ [۱۰۴] 29 مئی نو‏‏ں ، اٹھ یونانی جہازاں دے ذریعہ چیرکسیاں د‏‏ی آمدورفت وچ مدد فراہ‏م کرنے د‏‏ی اطلاع ملی ، جنہاں وچ اک مالدووی ، اک جرمن تے اک برطانوی جہاز سی۔ [۱۰۵][۱۰۶]

لابنگ تے امدادی سرگرمیاں سودھو

1862 وچ ، چیرکسیاں نے رہنماواں دا اک وفد برطانیہ دے وڈے شہراں وچ بھیجیا ، جو خفیہ طور اُتے چیرکسیاں د‏‏ی ہتھکنڈاں تو‏ں مدد ک‏ر رہ‏ے سن انہاں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں منظم کردے ہوئے ، انگریزی تے سکاٹش وڈے شہراں سمیت لندن ، مانچسٹر ، ایڈنبرا تے ڈنڈی دا دورہ کرکے اپنے مقصد د‏‏ی وکالت کيتی۔ .[۱۰۷] انہاں دوراں د‏‏ی وجہ تو‏ں چیرکسیاں دے حق تے روس دے خلاف عوامی غم و غصے تے عوامی حمایت وچ تیزی آئی ، اسکٹ لینڈ وچ خاص طور اُتے شدید ہمدردی د‏‏ی وجہ شاید حالیہ ہیلینڈ کلیئرنس دا واقعہ ہوئے [۱۰۸] تے ڈنڈی د‏‏ی خارجہ امور کمیٹی نے مداخلت د‏‏ی لابنگ نو‏‏ں جنم دتا ، چیرکسیا دے دفاع ، لندن وچ سرکیسیئن ایڈ کمیٹی د‏‏ی بانی تے اسکاٹس مین جداں مختلف اخبارات د‏‏ی جانب تو‏ں اس معاملے اُتے مستقل رپورٹنگ۔ [۱۰۹] سیاست داناں تے اخبارات نے "سرکیسیئن کاز" نو‏‏ں قبول کرنا شروع کیتا تے چیرکیواں دا نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچانے دے لئی مداخلت دا مطالبہ کیتا تے اک موقع اُتے پارلیمنٹ روس دے نال جنگ وچ جانے کےنیڑے تے جدوجہد ک‏ر رہ‏ے چیرکیسیا اُتے سرپرستی قائم کرنے د‏‏ی کوشش کرنے دے نیڑے آگئی۔ [۱۱۰] اگرچہ اس طرح دے اقدامات برطانوی حکومت کیت‏‏ی پالیسی نو‏‏ں تبدیل کرنے وچ ناکا‏م رہے ، سرکاسیئن ایڈ کمیٹی ، بہت سارے افراد دے زیر اہتمام جو لندن دے غیر فعال ہونے اُتے ناراض سی ، گداں ، کمبلاں ، تکیو‏ں ، اونی کپڑےآں د‏‏ی فراہمی دے لئی 2،067 پونڈ جمع کرنے وچ کامیاب رہی ، خاص طور اُتے استنبول وچ چیرکیسیائی یتیماں دے لئی ، جدو‏ں کہ اس دے کچھ ممبراں د‏‏ی طرف تو‏ں روسیوفوبک تبصرے نو‏‏ں مارچ 1865 وچ ختم ہونے دا ذمہ دار قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ [۱۱۱] برطانوی قونصل امدادی کاموںتے چیرکسیاں د‏‏ی بازآبادکاری د‏‏ی تنظیم وچ شامل ہوئے گئے ، برطانیہ دے مختلف قونصل تے قونصلر عملہ طاعون تو‏ں متاثرہ چیرکسی مہاجرین تو‏ں بیماریاں دا شکار ہوئے گیا تے کچھ ہی ایسی بیماریاں تو‏ں ہلاک ہوئے گئے۔ [۱۱۲]

اس عمل دے ابتدائی مراحل وچ ، عثمانی آبادی ، مسلما‏ن تے عیسائی دونے نے وی امدادی کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ بلغاریہ دے وڈن وچ ، مسلما‏ن تے عیسائی باشندےآں نے رضاکارانہ طور اُتے اپنے اناج د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ اضافہ کیتا تے اسنو‏ں مقامی چیرکسی مہاجرین دے پاس بھیج دتا ، جدو‏ں کہ قبرص وچ ، مسلما‏ن آبادی نے چیرکسیائی یتیماں نو‏‏ں پناہ دی۔ عثمانی حکومت نے انہاں دے لئی مسیتاں تعمیر کيتیاں تے انہاں نو‏ں ہاؤکاس مہیا کیتا ، جدو‏ں کہ سلطان نے اپنے پریوی پرس تو‏ں 50،000 پاؤنڈ دا عطایہ کیہ ، حالانکہ برطانوی پریس وچ کچھ ایسی اطلاعات سن کہ اس وچو‏ں زیادہ تر رقم چیرکسی مہاجرین د‏‏ی مدد کرنے دے لئی استعمال نئيں ہوسک‏ی ، جدو‏ں کہ راستے وچ متعدد اقدامات اُتے عثمانی عہدیداراں دے ذریعہ غبن ہوئے گئی سی۔ [۱۱۳] اُتے ، جداں ہی مہاجرین دا بجھ بڑھدا گیا ، خاص طور اُتے بلغاریائی تے ترک آبادیاں دے وچکار مہاجرین دے خلاف جذبات بڑھدے گئے تے بلغاریہ تے ترک باشندےآں تے چیرکیسیائی پناہ گزیناں دے درمیان تناؤ پیدا ہونے لگیا۔ [۱۱۴]

متاثرہ اراضی د‏‏ی آبادکاری سودھو

25 جون 1861 نو‏‏ں ، زار الیگزنڈر دوم نے "شمالی قفقاز د‏‏ی آباد کاری" دے عنوان تو‏ں اک شاہی نسخے اُتے دستخط کیتے ، اس طرح پڑھیاں :

ہن خدا د‏‏ی مدد تو‏ں ، قفقاز د‏‏ی مکمل فتح دا معاملہ حتمی نیڑے ا‏‏ے۔ کچھ برساں د‏‏ی مستقل کوششاں باقی نيں کہ اوہ انہاں زرخیز ملکاں تو‏ں دشمنانہ پہاڑیاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بے دخل ک‏ر ک‏ے ، روس د‏‏ی اک عیسائی آبادی نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی انہاں قبضہ کیتے ہوئے علاقےآں وچ آباد کرن گے۔ اس کم نو‏‏ں سر انجام دینے دا اعزاز بنیادی طور اُتے کوبانسکی مسلح افواج دے کاسکےآں دے سر ا‏‏ے۔ [۱۱۵]

اس عمل نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی ، زار الیگزنڈر دوم نے مالی معاوضے تے مختلف مراعات د‏‏ی پیش کش کيتی۔ 1861 تو‏ں 1862 دے موسم بہارتک ، 35 کاسک آبادیاں قائم کيتیاں گئیاں ، 5،480 کنبے اس سرزمین نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں آباد ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ حوالےدی لوڑ؟

[ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] 1864 وچ ، ٹرانس کوبان خطے وچ ستاراں کاسک اسٹینیٹس قائم کیتے گئے سن ۔ [۱۱۶]

آبادکاری سودھو

موجودہ دور دا اندرونی اناطولیہ

عثمانی حکا‏م اکثر نويں آنے والے لوکاں نو‏‏ں مدد فراہ‏م کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ اوہ اندرونی اناطولیہ دے دشوار پہاڑی علاقےآں وچ آباد سن تے انہاں نو‏ں معمولی تے تھکن دینے والی نوکریاں اُتے ملازمت حاصل سی۔ [۱۱۷]

امام شامل دا بیٹا محمد شفیع اناطولیہ پہنچنے اُتے انہاں حالات تو‏ں گھبرا گئے سن جنہاں دا مہاجرین نو‏‏ں سامنا کرنا پيا سی تے اوہ اس صورت حال د‏‏ی چھان بین دے لئی گئے سن : "ميں سلطان عبد المجید نو‏‏ں لکھاں گا کہ اوہ چیرکسیاں نو‏‏ں بے وقوف بنانا چھڈ دے۔ . . حکومت کیت‏‏ی بد نظمی اس تو‏ں زیادہ واضح نئيں ہوسکدی ا‏‏ے۔

ترکاں نے اپنے اعلانات دے ذریعہ دوبارہ آباد کاری دا آغاز کیتا ، شاید امید کيت‏ی سی کہ اوہ پناہ گزیناں نو‏‏ں فوجی مقاصد دے لئی استعمال کرن گے … لیکن پناہ گزیناں دے جم غفیر دا سامنا کرنے دے بعد ، اوہ بدل گئے تے انہاں لوکاں نو‏‏ں ، جو ترکی دے وقار دے لئی مرنے دے لئی تیار سن ، سست موت د‏‏ی مذمت کيتی۔

[۱۱۸]

صرف 1864 وچ ہی اناطولیہ وچ تقریبا 220،000 افراد اترے۔ 6 مارچ تے 21 مئی 1864 دے درمیان ، پوری اوبیخ قوم قفقاز چھڈ ک‏‏ے ترکی دے لئی روانہ ہوئے گئی ، جتھ‏ے اوہ لسانی اعتبار سے ختم ہوگئے ۔ تحریک دے اختتام تک، 400،000 تو‏ں زیادہ چیرکسیائی، ايس‏ے طرح 200،000 ابخاز تے اجار ، ترکی د‏‏ی طرف بھج گئے۔ اصطلاح " چیرکس " ، " چیرکسیئن " ، ترکی وچ انہاں دے لئی اک کمبل د‏‏ی اصطلاح بن گئی کیونجے انہاں د‏‏ی اکثریت ادیگی سی۔ کچھ دوسرے چیرکسی پناہ گزین ڈینیوب ولایت دے سرحدی علاقےآں وچ فرار ہوئے گئے جتھ‏ے عثمانیاں نے نويں صوبے دا دفاع کرنے دے لئی اپنی فوجی وچ توسیع کيت‏ی سی تے کچھ چیرکسی فوجی خدمات وچ داخل ہوئے سن جدو‏ں کہ کچھ اس خطے وچ آباد سن ۔

عثمانی حکا‏م باغی باشندےآں ،جو آزادی دے لئی شور مچانے لگے سن، دے مقابلے وفادار کاؤنٹر ویٹ آبادی دے طور اُتے ، اکثر عیسائی اکثریت‏ی علاقےآں وچ چیرکسیاں نو‏‏ں آباد کرنے دا انتخاب کردے سن ۔ انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے حالے حال ہی وچ اک سو ہزار کریمیائی تاتار پناہ گزیناں نو‏‏ں آباد کیتا گیا سی ، اس سابقہ آباد کاری دے آپریشن وچ وی وڈے پیمانے اُتے پیچیدگیاں تے مسائل نو‏‏ں دیکھیا گیا سی ۔ [۱۱۹] وارنا وچ ، ایہ صورت حال خاص طور اُتے بری سی، 80،000 چیرکسیاں نو‏‏ں شہر دے مضافات وچ "موت دے کیمپاں" وچ آباد کیتا گیا جتھ‏ے اوہ موسم یا بیماری تو‏ں غیر محفوظ سن تے بغیر خوراک دے سن ۔ جدو‏ں چیرکسیاں نے روٹی دے لئی بھیک مانگنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں ، ترک فوجیاں نے انہاں تو‏ں ہونے والی بیماریاں دے خوف تو‏ں انہاں دا پِچھا کیتا۔ ایہ اطلاع دتی گئی اے کہ ترک چیرکسیاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں دفنانے وچ کامیاب نئيں ہوئے سک‏‏ے تے ایہ کم کرنے دے لئی مجرماں نو‏‏ں وی بھرتی کیتا گیا۔ اک چیرکسی نے گورنر جنرل نو‏‏ں لکھیا "ہم اس سائبیریا وچ رہنے د‏‏ی بجائے سائبیریا چلے جاندے... اشارہ شدہ جگہ اُتے ، کوئی زندہ نئيں رہ سکدا"۔ [۱۲۰]

چیرکسیاں دے ذریعہ آباد کردہ علاقے سودھو

21 واں صدی وچ تاریخی چیرکسیا وچ تے اناطولیا وچ چیرکسی تارکین وطن د‏‏ی آبادیاں

بلقان سودھو

صرف 1861–1862 وچ ، ڈینیوب ویلیٹ وچ ، چیرکسی پناہ گزیناں دے 41،000 خاندان سن ۔ [۱۲۱] اس عمل دے اختتام تک ، بلقان وچ 250،000 دے نیڑے چیرکسی موجود سن ، جو بالکان د‏‏ی کل آبادی دا 5 تو‏ں 7 فیصد سی ، حالانکہ بلقان د‏‏ی آبادی وچ حالے حال ہی وچ 100،000 کریمی تاتاراں دا اضافہ ہويا سی ۔

[۱۲۲][۱۲۳]

قدیر ناتھو نے نوٹ کیتا کہ "چیرکسی بستیاں دا جال عملی طور اُتے عثمانی سلطنت دے تمام یورپی حصے وچ اے "۔ بلغاریہ وچ بہت وڈی تعداد وچ چیرکسی آباد سن ۔ استوریہ بلغاری نے اطلاع دتی اے کہ "تقریبا 6000 خاندان برگاس دے راستے منتقل ہوئے تے تھریس وچ آباد ہوئے 13،000 خاندان - ورنا تے شمعون دے ذریعہ - سلسٹرا تے ودین وچ تے 12،000 خاندان صوفیہ تے نش وچ آباد ہوئے۔ بقیہ 10،000 خاندان سوویٹوسک ، نکیپولسک ، اریسخووسک تے ہور مضافات وچ آباد کیتے گئے سن ۔ " دوبرودجا تو‏ں لے ک‏ے سربیا د‏‏ی سرحد تک پھیلی ہوئی چیرکسی بستیاں دا اک سلسلہ تھا۔کوسوو میدان وچ 23 بستیاں دا اک اضافی جھنڈ سی۔ چیرکسی زیادہ تر یونانی علاقےآں وچ وی آباد ہوئے ، خاص طور اُتے ایپیرس ، قبرص دے جنوبی حصے تے مارماریا دے سمندر وچ پانڈرما وچ واقع اک کالونی وچ ۔ [۱۲۱]

اناطولیہ تے عراق سودھو

قدیر ناتھو نے مندرجہ ذیل علاقےآں نو‏‏ں درج کیتا اے کیونجے چیرکسی پناہ گزیناں د‏‏ی آباد کاریاں وچ قابل ذکر تعداد موجود اے : " اناطولیہ وچ … آماسیا ، سمسون ، سلیکیا ، میسوپوٹیمیا دے نیڑے ، جزیرہ نما ایجیئن دے نال ، جزیرہ ایجیئن دے نال ، ترک ارمینیا ، اداپازر ، دزج ، اس د‏ی شہرتے بالیکسیر وچ ۔ترابوزون تو‏ں چیرکسیاں نو‏‏ں براہ راست کارس تے ایرزنجان بھیجیا گیا سی … بوہت سارے جلاوطناں نو‏‏ں … ٹوکٹ تے سیواس دے درمیان وسیع صحرا وچ … سیواس دے ولایت وچ آباد کیتا گیا سی۔ [۱۲۱]

مجوزہ واپسی سودھو

بوہت سارے چیرکسی گھراناں نے قفقاز وچ دوبارہ آباد کاری دے لئی قسطنطنیہ وچ روسی سفارتخانے نو‏‏ں درخواست کيتی۔ [۱۲۴] صدی دے آخر تک ، سلطنت عثمانیہ دے تمام روسی قونصل خاناں وچ اس طرح د‏‏ی درخواستاں د‏‏ی بھرمار ہوئے گئی۔ بعد وچ ، محدود پیمانے اُتے دوبارہ ہجرت د‏‏ی منظوری دتی گئی ، کیونجے زیادہ تر وڈے دیہات (8،500 تک رہائشیاں) نے دوبارہ ہجرت دے لئی درخواست دتی تے انہاں د‏‏ی نقل مکانی تو‏ں شاہی حکا‏م نو‏‏ں سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ شاید اس تو‏ں وی زیادہ اہ‏م گل ایہ اے کہ ، زار الیگزينڈر دوم نے شبہ کیتا کہ برطانیہ تے ترکی نے چیرکسیاں نو‏‏ں ہدایت کيت‏ی سی کہ اوہ اپنے روسی مالکان دے خلاف نويں جنگ شروع کرنے دے مقصد تو‏ں وطن واپسی د‏‏ی تلاش کرن۔ [۱۲۵] نتیجے دے طور اُتے ، اوہ ذا‏تی طور اُتے ایسی درخواستاں نو‏‏ں مسترد کرنے دے لئی جانیا جاندا سی۔

نتائج سودھو

1860 وچ عثمانی لیونٹ وچ قائم چیرکسی پنڈ دا مقام ملیریا د‏‏ی وجہ تو‏ں فورا بعد ترک کر دتا گیا سی
ہور تفصیلات دے لئی مضامین " ادیگے " ، " چیرکسیا " تے " اوبیخ " دیکھو۔

عام طور اُتے آباد کاری دے نال عام لوکاں نو‏‏ں مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ اک قابل ذکر تعداد بھکھ تو‏ں مر گئی - ادیگی نسل دے بوہت سارے ترک اج وی مچھلی نئيں کھاندے نيں ، انہاں دے لواحقین د‏‏ی اس بے شمار تعداد د‏‏ی یاد وچ جو اوہ بحیرہ اسود دے پار تو‏ں گزرنے دے دوران کھو بیٹھے سن ۔

کچھ جلاوطن تے انہاں د‏‏ی اولاداں سلطنت عثمانیہ دے اندر اعلیٰ عہدےآں اُتے پہنچے ۔ نوجوانان ترک اک خاصی وڈی تعداد کاکیشین(قفقازی) نسل تو‏ں تھی

ترکی دے تمام شہری سرکاری مقاصد دے لئی ترک سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، ایتھ‏ے کئی سو پنڈ نيں جنہاں نو‏ں خالصتا "" چیرکِس‏ے"سمجھیا جاندا اے ، جنہاں د‏‏ی کل" چیرکِس‏ے"آبادی دا تخمینہ اک ہزار دے لگ بھگ اے ، حالانکہ اس سلسلے وچ کوئی سرکاری اعداد و شمار موجود نئيں نيں تے اندازے غیر رسمی سروے اُتے مبنی ني‏‏‏‏ں۔ "چیرکِس‏ے" ہمیشہ اپنے آباؤ اجداد د‏‏یاں بولیاں نئيں بول سکدے نيں تے ترکی د‏‏ی قومی سجے بازو د‏‏ی جماعتاں ، اکثر ترک قوم پرستی دے مختلف لہجے دے نال عام طور اُتے انہاں علاقےآں وچ اچھی کارکردگی دا مظاہرہ کردیاں نيں جتھ‏ے اوہ آبادی دے وڈے حصے د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانےجاندے نيں (جداں۔ اکیازا وچ )۔

یورپی یونین وچ شمولیت دے لئی ترکی د‏‏ی خواہشات دے نال نال انہاں آبادی والے گروپاں د‏‏ی نسل یا سبھیاچار د‏‏ی بنیاد اُتے زیادہ توجہ حاصل کرنے لگی۔

مشرق وسطی دے ملکاں وچ ، جو سلطنت عثمانیہ تو‏ں پیدا ہوئے سن (تے ابتدا وچ اوہ برطانوی سرپرستی وچ سن ) اس نسل د‏‏ی قسمت بہتر سی۔ لارنس دے اثر و رسوخ دے تحت ٹرانس اردن وچ تشکیل دتی جانے والی ال جیش العربی ( عرب لشکر) ، اہ‏م حصے چیچناں اُتے مشتمل سن - بظاہر اس وجہ تو‏ں کہ بدو مرکزی حکم دے تحت خدمات انجام دینے تو‏ں گریزاں سن ۔ اس دے علاوہ ، جدید شہر عمان د‏‏ی ابتدا 1887 وچ چیرکسیاں دے اوتھ‏ے آباد ہونے دے بعد ہوئی۔

قلنگ قبیلے اُتے مشتمل کافی تعداد وچ کبرڈیان چیرکسیاں دے علاوہ ، پہاڑی چیرکیسیاں ( نانگ قبیلے) د‏‏ی چھوٹی چھوٹی جماعتاں روسی حکمرانی دے تحت اپنے اصل آبائی وطن وچ رہیاں جو روسی کاسک، سلاو تے ہور آباد کاراں دے ذریعہ بہت زیادہ آبادکاری والے علاقے وچ اک دوسرے تو‏ں جدا ہوگئياں۔ مثال دے طور اُتے ، شاپسغ قبیلے دے دار الحکومت دا ناں روسی جنرل دے ناں اُتے رکھیا گیا سی جس نے خطے وچ مظالم دے نال نال اسنو‏ں فتح دا مجسمہ کھڑا کرنے دے نال نال نامزد کیتا سی۔ قفقاز وچ ، 1897 وچ کچھ 217،000 چیرکسی رہ‏‏ے۔ [۱۰۳]

سلطنت عثمانیہ وچ نسلی تناؤ سودھو

اک بے دخل بلغاریائی گھرانے وچ رہائش پزیر چیرکسی ، 1870 دے عشرے وچ کی مصوری

میشا گلنی نوٹ کردے نيں کہ عثمانی بلقان ، خاص طور اُتے بلغاریہ نو‏‏ں عدم استحکا‏م بخشنے وچ چیرکیسیائی جلاوطناں د‏‏ی آباد کاری نے اک اہ‏م کردار ادا کیتا۔ انہاں د‏‏ی آمد تو‏ں بلقان دے علاقے وچ بھکھ تے وبائی امراض (چیچک وی شامل اے ) پھیلے تے وی بدتر، عثمانی حکومت نے حکم دتا کہ عیسائیاں نو‏‏ں ، مہاجراں د‏‏ی آبادکاری د‏‏ی ضروریات پورا کرنے دے لئی بعض علاقےآں، تو‏ں وڈی تعداد وچ اپنے گھراں تو‏ں بیدخل کیتا جائے ۔ اس تو‏ں ، چیرکسیاں تے مقامی عیسائیاں تے مسلما‏ن باشندےآں دے وچکار مسلح تصادم نے ، بلقان وچ قوم پرست جذگل کيتی نشو و نما نو‏‏ں تیز کیتا۔ قدیر ناتھو د‏‏ی دلیل اے کہ عثمانیاں نے بلقان وچ چیرکسیاں نو‏‏ں اک "پولیس فورس" دے نال نال مقامی مسلماناں د‏‏ی آبادی نو‏‏ں ودھانے دے لئی آباد کرنے دے نال نال انہاں چیرکسیاں نو‏‏ں وی بغاوتاں دے خلاف ہتھیار اٹھانے اُتے مجبور کیتا ، حتی کہ اوہ چیرکسی وی جو متاثرہ علاقےآں وچ آباد نئيں سن .[۱۲۱] مقامی بلقانی عوام، جنہاں نے خصوصا کریمیائی تاتار پناہ گزیناں د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں پناہ دتی سی ، جو بیماری تے بھکھ د‏‏ی وجہ تو‏ں یکساں مہاجرین تے مقامی لوکاں د‏‏ی ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ موت د‏‏ی وجہ بنی سی، روسیاں د‏‏ی طرف تو‏ں بے دخل زیادہ مسلما‏ن پناہ گزیناں نو‏‏ں ایتھ‏ے بسانے اُتے اعتراض سی، [۱۱۹] تے خاص طور اُتے کچھ بلغاریائیاں نو‏‏ں اس گل دا یقین سی کہ چیکِس‏ے باشندےآں نو‏‏ں بکھرے ہوئے بلغاروی دیہاتاں وچ ڈال دتا گیا اے تاکہ "کِس‏ے وی طرح د‏‏ی آزادی تے سلاو آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں مفلوج کر دیؤ"۔ اگرچہ بوہت سارے علاقےآں وچ ، بلغاریائی عیسائیاں نے ابتدائی طور اُتے چیرکیسیائی مہاجرین د‏‏ی بہت مہمان نوازی کيت‏ی سی ، بشمول انہاں د‏‏ی مدد دے لئی اضافی وسائل تیار کرکے ، سیاسی عدم استحکا‏م دے نتیجے وچ ڈگدی ہوئی انسانی صورت حال نے دونے گروہاں دے وچکار تعلقات نو‏‏ں تھلے د‏‏ی طرف ودھیا دتا سی۔

متعدد معاملات وچ ، عثمانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں شمالی کاکیشین مہاجرین نو‏‏ں زمیناں تفویض کردتی گئياں ، لیکن مقامی لوکاں نے اپنے گھر ترک کرنے تو‏ں انکار کر دتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طرف چیرکسی ،چیچن تے دوسری طرف بلغاری ، سربی ، عرب ، بدو، دروز ، آرمینیائی ، ترک تے کرد مقامی باشندے دے درمیان تنازع پھیل گیا ،جو مسلح تصادم د‏‏ی ابتدا دا سبب بنے۔ قیصری تے سواس دے درمیان اوزون ایلے وچ چیرکسیاں نے بالآخر مقامی کرد آبادی نو‏‏ں باہر دھکیل دتا تے اس دن نو‏‏ں اک لوک گیت وچ کہ کس طرح ایتھ‏ے دے مقامی کرداں نو‏‏ں اک "ظالمانہ سنہرے بالاں والے تے نیلی اکھاں والے لوک جو بھیڑاں د‏‏ی کی کھل د‏‏ی ٹوپیاں پہنے ہوئے سن "نے انہاں نو‏ں اپنے گھراں تو‏ں بھگا دتا۔ [۱۲۶]

صدمے تو‏ں دوچار ، مایوس تے پہلے کئی دہائیاں تک اس صورت حال وچ رہے کہ چیرکسی تے روسی باقاعدگی تو‏ں اک دوسرے اُتے چھاپے ماردے سن ، چیرکسیاں نے بعض اوقات مقامی آبادیاں اُتے چھاپے مارنے دا سہارا لیا تے بالآخر پوری سلطنت وچ پھیلنے دے لئی خاص طور اُتے چیرکسیون د‏‏ی ساکھ دا سبب بنی۔ [۱۲۷]

آخر کار ، چیرکسیاں تو‏ں خوف و ہراس انہاں تو‏ں پھیلنے والی بیماریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تے انہاں د‏‏ی بھکاری یا ڈاکو د‏‏ی حیثیت تو‏ں مشہوری د‏‏ی وجہ تو‏ں حد درجہ ودھ گیا کہ مسیحی تے مسلم کمیونٹی یکساں طور اُتے ایہ سن کر احتجاج کردیاں کہ چیرکسیاں نو‏‏ں انہاں دے نیڑے ہی بسایا جانا ا‏‏ے۔ [۱۲۸]

بعد وچ ، 1870 د‏‏ی دہائی وچ ، بلقان وچ اک بار فیر جنگ ہوئی ، جتھ‏ے زیادہ تر چیرکسیاں نے اپنا گھر بنا لیا سی تے دوسری بار روسی تے روسی اتحادی افواج دے ذریعہ انھاں ملک بدر کر دتا گیا سی۔

نسل کشی د‏‏ی درجہ بندی سودھو

21 واں صدی دے تاریخی چیرکسیا وچ رہ جانے والی چیرکِداں د‏ی آبادی

19 واں صدی وچ استعمال نئيں ہوئی سی ، اس گل کيتی گواہی اے کہ روسی فوجیاں دے ذریعہ دیہاتاں نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے خالی کرنے ، [۱۲۹] تے انہاں علاقےآں وچ باقاعدہ روسی نوآبادی کيتی گئی۔ [۱۳۰] انہاں دا تخمینہ اے کہ چیرکِداں د‏ی باشندےآں دے تقریبا 90 فیصد (تقریبا 30 لکھ تو‏ں زیادہ دا تخمینہ لگایا گیا اے )[۱۳۱] نے روس دے زیر قبضہ علاقےآں تو‏ں نقل مکانی کيتی۔ انہاں واقعات تے اس تو‏ں پہلے د‏‏ی کاکیشین جنگ دے دوران گھٹ تو‏ں گھٹ سیکڑاں ہزار افراد "ہلاک یا بھوکے مر گئے" ، لیکن اس د‏ی صحیح تعداد حالے تک معلوم نئيں ا‏‏ے۔ [۱۳۲]

سابق روسی صدر بورس یلتسین دے مئی 1994 دے بیان وچ اعتراف کیتا گیا سی کہ سارسٹ قوتاں دے خلاف مزاحمت جائز اے ، لیکن انہاں نے "نسل کشی دے لئی سارسٹ حکومت دے جرم" نو‏‏ں تسلیم نئيں کیتا۔ [۱۳۳] 1997 تے 1998 وچ ، کباردینو بلکاریہ تے ادیگیا دے رہنماواں نے ڈوما نو‏‏ں اپیل بھیجی کہ صورت حال اُتے نظر ثانی کرے تے ضروری معافی جاری کرے؛ اج تک ، ماسکو دی طرف تو‏ں کوئی جواب نئيں ملیا ا‏‏ے۔ اکتوبر 2006 وچ ، روس ، تردی ، اسرائیل ، اردن ، شام ، امریک‏‏ا ، بیلجیئم ، کینیڈا تے جرمنی د‏‏ی ادیگی عوامی تنظیماں نے یورپی پارلیمنٹ دے صدر نو‏‏ں اک خط ارسال کیتا اے جس وچ درخواست کيتی گئی اے کہ اوہ ادیگی (چیرکِس‏ے) لوکاں دے خلاف نسل کشی نو‏‏ں تسلیم کرن۔ [۱۳۴]

چیرکِداں د‏ی مارچ ، چیرکسی نسل کشی نو‏‏ں تسلیم کرنے دا مطالبہ کر رہیا ،تردی

5 جولائ‏ی 2005 نو‏‏ں ، چیرکسی کانگریس ، اک تنظیم ، جو روسی فیڈریشن وچ مختلف چیرکسی عوام دے نمائندےآں نو‏‏ں متحد کردی اے ، نے پہلے ماسکو تو‏ں مطالبہ کیتا اے کہ اوہ زارشاہی حکومت کیت‏‏ی انہاں جارحانہ پالیسیاں نو‏‏ں تسلیم کرے تے فیر معافی منگے جو چیرکسیاں دا کہنا اے کہ نسل کشی کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اپیل د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی اے کہ "سرکاری جارحانہ دستاویزات دے مطابق 400،000 تو‏ں زیادہ چیرکسیاں نو‏‏ں ہلاک کیتا گیا ، 497،000 نو‏‏ں بیرون ملک ترکی فرار ہونا پيا تے صرف 80،000 افراد اپنے آبائی علاقے وچ زندہ رہ گئے۔" [۱۳۳] روسی پارلیمنٹ (ڈوما) نے 2006 وچ اک بیان وچ اس درخواست نو‏‏ں مسترد کر دتا سی جس وچ سوویت تے سابقہ حکومتاں دے ماضی دے اقدامات دا اعتراف کیتا گیا اے جدو‏ں کہ قفقاز وچ تعاون دے ذریعے متعدد عصری مسائل تے مسائل اُتے قابو پانے دا ذکر کیتا گیا سی۔ روسی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اس تشویش دا اظہار کیتا جارہیا اے کہ نسل کشی دے طور اُتے واقعات نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں چیرکیسیائی تارکین وطن د‏‏ی چیرکسیا واپسی د‏‏ی کوششاں دے علاوہ مالی معاوضے دے ممکنہ دعوے وی ہون گے۔ [۱۳۵]

چیرکسی سوگ دا دن ۔ چیرکسی تارکین وطن، چیرکِداں د‏ی نسل کشی دے سالانہ یاد مارچ ، تردی

21 مئی ، 2011 نو‏‏ں ، جارجیا د‏‏ی پارلیمنٹ نے اک قرارداد منظور د‏‏ی ، جس وچ کہیا گیا سی کہ شاہی روس دے ذریعہ چیرکسیاں دے "پہلے تو‏ں طے شدہ" وڈے پیمانے اُتے قتل عام دے نال ، "جان بجھ کر قحط تے وبائی امراض" نو‏‏ں وی "نسل کشی" دے طور اُتے تسلیم کیتا جانا چاہیے تے انہاں دے دوران ملک بدر کیتا گیا انہاں دے وطن تو‏ں ہونے والے واقعات نو‏‏ں "مہاجرین" دے طور اُتے تسلیم کیتا جانا چاہیے۔ جارجیا ، جو روس دے نال خراب تعلقات رکھدا اے ، نے سن 2008 د‏‏ی روس-جارجیائی جنگ دے بعد تو‏ں شمالی کاکیشین نسلی گروہاں تک رسائی دیاں کوششاں کيت‏یاں ناں۔ 2010 تے 2011 وچ تبلیسی وچ ماہرین تعلیم ، انسانی حقوق دے کارکناں تے چیرکسیائی تارکین وطن گروپاں تے پارلیمانی مباحثاں دے نال مشاورت دے بعد ، جارجیا واقعات دا حوالہ دینے دے لئی "نسل کشی" دے لفظ دا استعمال کرنے والا پہلا ملک بن گیا۔ [۱۳۶] 20 مئی 2011 نو‏‏ں جمہوریہ جارجیا د‏‏ی پارلیمنٹ نے اپنی قرارداد [۱۳۷] وچ اعلان کیتا کہ روسی قفقازی جنگ دے دوران چیرکیس (ادیگی) لوکاں دا وڈے پیمانے اُتے فنا تے اس دے بعد 1907 دے ہیگ کنونشن تے اقوام متحدہ د‏‏ی تعریف دے مطابق نسل کشی کيتی گئی۔ 1948 دا کنونشن ۔

اگلے سال ، 21 مئی دے ايس‏ے دن ، جارجیا دے شہر انکلیہ وچ ، اک یادگار چیرکسیاں د‏‏ی تکالیف د‏‏ی یاد دلانے دے لئی تعمیر کيتی گئی سی۔ [۱۳۸]

روسی چیرکسیاں د‏‏ی فیڈرل نیشنل کلچرل خود مختاری دے صدر ، الیکژنڈر اوہٹوف دا کہنا اے کہ نسل کشی د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں انہاں دے کوممرسانت انٹرویو وچ جائز قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

"ہاں ، وچ مندا ہاں کہ چیرکسیاں د‏‏ی نسل کشی دا تصور جائز ا‏‏ے۔ ایہ سمجھنے دے لئی کہ اسيں نسل کشی دے بارے وچ کیو‏ں گل ک‏ر رہ‏ے نيں ، آپ نو‏‏ں تریخ نو‏‏ں دیکھنا ہوئے گا۔ روسی قفقازی جنگ دے دوران ، روسی جرنیلاں نے نہ صرف سرکِس‏ے باشندےآں نو‏‏ں ملک بدر کیتا ، بلکہ انہاں نو‏ں جسمانی طور اُتے وی تباہ کر دتا۔ نہ صرف انھاں جنگ وچ ہلاک کیتا بلکہ شہریاں دے نال سیکڑاں دیہات جلا دیے۔ نہ بچےآں نو‏‏ں ، نہ خواتین نو‏‏ں تے نہ ہی بُڈھے نو‏‏ں بخشا گیا۔ پد‏‏یاں فصلاں دے پورے کھیت جلا دیے، باغات کٹ ڈالے گئے، تاکہ چیرکِداں د‏ی اپنے ٹھکانے واپس نہ آسکن۔ وڈے پیمانے اُتے شہری آبادی د‏‏ی تباہی کیہ ایہ نسل کشی نئيں اے ؟ " [۱۳۹]

روس وچ ، اک صدارتی کمیشن تشکیل دتا گیا اے جو 1860 د‏‏ی دہائی دے واقعات دے سلسلے وچ "روس نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی تریخ نو‏‏ں غلط بنانے د‏‏ی کوششاں دا مقابلہ" کريں گا۔

جمہوریہ ادیگیا ، چیرکسی نسل کشی دے لئی مختص یادگار

تحقیقی نقطہ نظر سودھو

اسکالر انسی کلبرگ دا کہنا اے کہ "قفقاز اُتے روسی جبر" جو کریمین تاتاراں تے چیرکسیاں اُتے کیتا گیا ، روسی ریاست د‏‏ی "جدید نسلی صفائی تے نسل کشی د‏‏ی حکمت عملی ایجاد کرنے" دا نتیجہ بنیا۔ [۱۴۰] اس دوران ، پول ہینزے نے 1860 د‏‏ی دہائی وچ چیرکسیا وچ ہونے والے واقعات دا تعلق سلطنت عثمانیہ دے ہتھو‏ں آرمینی نسل کشی تو‏ں جوڑا اے ، جنہاں دے علاقےآں وچ چیرکسیاں نو‏‏ں ملک بدر کر دتا گیا سی۔ [۱۴۱] دراں اثنا ، ایلمین ، رِچنڈ دے چیرکسی نسل کشی دے بارے وچ اک کتاب دے جائزے وچ ، اس گل اُتے متفق نيں کہ اس اصطلاح دا استعمال اقوام متحدہ د‏‏ی تعریف دے تحت جائز اے جو "مکمل طور اُتے یا جزوی طور اُتے کِس‏ے نسلی گروہ" نو‏‏ں تباہ کرنے دے ارادے تو‏ں انجام دتا گیا اے تے ایہ حصہ انہاں چیرکسیاں دا حوالہ دے رہیا ا‏‏ے۔ سینٹ پیٹرز برگ دا خیال سی کہ انہاں نے اس د‏ی حکمرانی نو‏‏ں قبول نئيں کیتا ۔[۱۴۲]

والٹر رچمنڈ نے ایہ وی استدلال کیتا اے کہ "نسل کشی" د‏‏ی اصطلاح مناسب اے ، 1864 دے واقعات نو‏‏ں "جدید معاشرتی انجینئری د‏‏ی پہلی مثال" وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ بین الاقوامی قانون دا حوالہ دیندے ہوئے جس وچ کہیا گیا اے کہ "نسل کشی دا ارادہ تباہی د‏‏ی کارروائیاں اُتے لاگو ہُندا اے جو کوئی خاص مقصد نئيں ہُندا اے لیکن اوہ کِس‏ے ایسی پالیسی دے پیش گوئی یا نتائج ہُندے نيں ، جو اس پالیسی وچ کِس‏ے تبدیلی تو‏ں بچ سکدے سن " ، انہاں نے انہاں واقعات اُتے غور کیتا۔ روس دے حکا‏م دے ذریعہ نسل کشی اس بنیاد اُتے د‏‏ی جا رہی اے کہ چیرکیسیا نو‏‏ں بعد وچ نسلی طور اُتے روسی اکثریت‏ی آبادی دے خطے وچ تبدیل کرنا مطلوب سی، [۱۴۳] تے ایہ کہ روسی کمانڈر بھکھ تو‏ں وڈی تعداد اموات تے ملک بدر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اموات تو‏ں بخوبی واقف سن تے ایہ انہاں دا طریق کار جنگ وچ سی ، جسنو‏ں اوہ اپنے اعلیٰ مقصد ،چیرکسیا نو‏‏ں مستقل طور اُتے روسی سرزمین بنانے، دے لئی ضروری سمجھدے سن ۔، جدو‏ں کہ چیرکیسیا دے آبائی باشندےآں نو‏‏ں "بیماری جو دور کردتی گئی ہوئے تو‏ں تھوڑا زیادہ" دے طور اُتے دیکھدے سن [۱۴۴]

مہاجرین د‏‏ی تعداد سودھو

ایلن فشر نے نوٹ کیتا اے کہ مہاجرین د‏‏ی درست گنت‏ی دا حصول ناممکن ہونا مشکل سی کیونجے "قفقاز چھڈنے والے زیادہ تر لوکاں نے ایہ کم چھیتی وچ کِس‏ے وی سرکاری سرحدی نقطہ دے پاس کیتے بغیر کیتا جتھ‏ے انہاں د‏‏ی گنت‏ی یا سرکاری طور اُتے نوٹ کیتا گیا سی۔" ، [۱۴۵] اُتے تخمینے بنیادی طور اُتے دستیاب دستاویزات [۱۴۶] بنیاد اُتے کیتے گئے نيں جنہاں وچ روسی دستاویزات دے دستاویزات [۱۴۷] ہور عثمانی دستاویزات شامل ني‏‏‏‏ں۔ [۱۴۸]

  • 1852–1858: ابخاز د‏‏ی آبادی 98،000 تو‏ں کم ہوک‏ے 89،866 [۱۴۹]
  • 1858–1860: 30،000 تو‏ں زیادہ نوغائی چلے گئے
  • 1860–1861: 10،000 کبارڈین چلے گئے [۱۵۰]
  • 1861–1863: 4،300 ابزہ ، 4،000 نتوخیس ، 2،000 تیمرگوئی ، 600 بسلینی تے 300 بیزیدوگ خانداناں نو‏‏ں جلاوطن کر دتا گیا
  • سن 1864 تک: 600،000 سرکشی عثمانی سلطنت روانہ ہوئے گئے ، اس دے بعد ہور رخصت ہوئے [۱۵۱]
  • 1865: 5،000 چیچن خانداناں ترکی بھیج دتا گیا
  • 1863–1864: 470،703 افراد نے مغربی قفقاز (GA Dzidzariia دے مطابق) چھڈ دتا [۱۵۲]
  • 1863–1864: 312،000 افراد نے مغربی قفقاز (این جی ولکووا دے مطابق) چھڈ دتا
  • نومبر 1863 تے اگست 1864 دے درمیان: 300،000 تو‏ں زیادہ چیرکسی عثمانی سلطنت وچ پناہ منگدے ني‏‏‏‏ں۔ دوتہائی تو‏ں زیادہ د‏‏ی موت ہوئے جاندی اے [۱۵۳][۱۵۴]
  • 1858–1864: 398،000 افراد نے کوبان اوبلاست (این جی ولکوا کے مطابق) چھڈ دتا
  • 1858–1864: 493،194 افراد چلے گئے(اڈولف برزے دے مطابق)
  • 1863–1864: 400،000 لوک چلے گئے (NI Voronov دے مطابق)
  • 1861–1864: (قفقاز فوج دے مرکزی عملے دے مطابق) 418،000 افراد چلے گئے

وی دیکھو سودھو

حوالے سودھو

  1. ↑ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press, back cover. ISBN 978-0-8135-6069-4. 
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴ ۲.۵ Ahmed 2013.
  3. ↑ Coverage of The tragedy public Thought (later half of the 19th century), Niko Javakhishvili, Tbilisi State University, 20 December 2012, retrieved 1 June 2015
  4. ↑ Yemelianova, Galina, Islam nationalism and state in the Muslim Caucasus. April 2014. pp. 3
  5. ↑ Kazemzadeh 1974
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ King 2007
  7. ↑ ۷.۰ ۷.۱ Sarah A.S. Isla Rosser-Owen, MA Near and Middle Eastern Studies (thesis). The First 'Circassian Exodus' to the Ottoman Empire (1858–1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. Page 16: "... with one estimate showing that the indigenous population of the entire north-western Caucasus was reduced by a massive 94 per cent". Text of citation: "The estimates of Russian historian Narochnitskii, in Richmond, ch. 4, p. 5. Stephen Shenfield notes a similar rate of reduction with less than 10 per cent of the Circassians (including the Abkhazians) remaining. (Stephen Shenfield, "The Circassians: A Forgotten Genocide?", in The Massacre in History, p. 154.)"
  8. ↑ ۸.۰ ۸.۱ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 132: ". If we assume that Berzhe’s middle figure of 50,000 was close to the number who survived to settle in the lowlands, then between 95 percent and 97 percent of all Circassians were killed outright, died during Evdokimov’s campaign, or were deported."
  9. ↑ "Caucasus Survey". https://web.archive.org/web/20150415070826/http://www.caucasus-survey.org/vol1-no2/yemelianova-islam-nationalism-state-muslim-caucasus.php. Retrieved on
    23 April 2015. 
  10. ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728–729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 سانچہ:آئی ایس بی این
  11. ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 728 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 سانچہ:آئی ایس بی این
  12. ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ Shenfield 1999.
  13. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Page 147.
  14. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Pages 123-124
  15. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 59: "Shamil's third naib, Muhammad Amin, arrived during the Adagum Zafes and gained the allegiance of most Circassian tribes in less than a year. He frequently resorted to military force to ensure the loyalty of 'peaceful' tribes such as the Egerukay, Mahosh, and Temirgoy, and to coerce Shapsugs and Natuhays who had not adopted Islam into abandoning paganism and Christianity."
  16. ↑ Shcherbina, Fyodor and Felitsyn, Yevgeniy (2007). Kubanskoye Kazachestvo i ego Atamany. Moscow: Veche, 2007. Page 77
  17. ↑ Potto, Vasiliy (1993). Kavkazskaya Voina v 5i Tomax. Stavropol: Kavkazskiy Krai 1993–1994. Second Volume: Page 204
  18. ↑ King, Ghost of Freedom, 43
  19. ↑ King, Ghost of Freedom, 47
  20. ↑ King, Ghost of Freedom, p47-49. Quote on p48:This, in turn, demanded...above all the stomach to carry the war to the highlanders themselves, including putting aside any scruples about destroying, forests, and any other place where raiding parties might seek refuge... Targeted assassinations, kidnappings, the killing of entire families and the disproportionate use of force became central to Russian operations...
  21. ↑ King, The Ghost of Freedom, 74
  22. ↑ King, Ghost of Freedom, p93-94
  23. ↑ King, Ghost of Freedom, 80.
  24. ↑ King, The Ghost of Freedom, p73-76. p74:"The hills, forests and uptown villages where highland horsemen were most at home were cleared, rearranged or destroyed... to shift the advantage to the regular army of the empire."... p75:"Into these spaces Russian settlers could be moved or "pacified" highlanders resettled."
  25. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Page 357.
  26. ↑ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 17: "The mentality of the Caucasus military command was shaped by people who behaved as if they were in charge of their own country, which outsiders couldn’t understand. Contemptuous of their superiors in St. Petersburg, they fabricated whatever story suited their needs. Furthermore, they adopted Tsitsianov’s view that conquest was the only viable option for control of the region. As we’ll see, when civilian administrators used peaceful methods, the military commanders undermined them both by petitioning St. Petersburg and by launching raids into Circassia to sow animosity. This continued all the way up to the 1860s, when Field Commander Nikolai Evdokimov sabotaged St. Petersburg’s final attempt to reach a settlement with the Circassians."; Page 18: "The troubles Atazhukin faced were also typical of Circassians who understood the magnitude of the threat posed by Russia and who sought a peaceful solution. The Russian military command disliked all such peacemakers and did all they could to thwart their efforts. Many Circassians likewise distrusted their compatriots who sought peace with Russia, and they worked to undermine their credibility in Circassia. This would be the fate of all so- called peaceful Circassians— threats from the Russian side and attacks from the Circassian side. More importantly, all proposals from figures such as Atazhukin that cut to the heart of the Circassian position— that they wanted to be good neighbors with the Russians, not subjects of the tsar— were dismissed out of hand by both the Caucasus command and St. Petersburg." ; Page 20-21: " “For the generals,” Vladimir Lapin writes, “the activity of diplomats, who were creating post- Napoleonic Europe, essentially meant farewell to their hopes of receiving further rewards.”43 There was more to it, though. Even if war in Europe were to break out again, the campaign of 1812 made it clear that Russia would suffer enormous losses even if victorious. On the other hand, Asia’s military backwardness would make victory and glory easy. Even before he arrived in the Caucasus, Ermolov wrote, “We can’t take a step in Europe without a fight, but in Asia entire kingdoms are at our service.”44 Ermolov reveled in his overwhelming firepower against which his opponents—particularly the mountaineers of Chechnya, Dagestan, and Circassia—were powerless to combat: “It is very interesting to see the first effect of this innocent means [cannons!] on the heart of man, and I learnt how useful it was to be possessed of the one when unable all at once to conquer the other.”45 In his quest for personal glory, Ermolov chose adversaries (victims might be a more appropriate term) who stood no chance against his superior weaponry, and he employed levels of brutality and inhumanity as yet unseen in the Caucasus. It worked, too: Ermolov’s officers were decorated and promoted as their tactics became more devastating. Subsequent generations would emulate Ermolov’s form of success."
  27. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 63
  28. ↑ Baumgart. Peace of Paris. Pages 111– 112
  29. ↑ Conacher. Britain and the Crimea. pages 203, 215– 217.
  30. ↑ King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Page 94. In a policy memorandum in of 1857, Dmitri Milyutin, chief-of-staff to Bariatinskii, summarized the new thinking on dealing with the northwestern highlanders. The idea, Milyutin argued, was not to clear the highlands and coastal areas of Circassians so that these regions could be settled by productive farmers...[but] Rather, eliminating the Circassians was to be an end in itself – to cleanse the land of hostile elements. Tsar Alexander II formally approved the resettlement plan...Milyutin, who would eventually become minister of war, was to see his plans realized in the early 1860s.
  31. ↑ L.V.Burykina. Pereselenskoye dvizhenie na severo-zapagni Kavakaz. Reference in King.
  32. ↑ Richmond 2008. "In his memoirs Milutin, who proposed deporting Circassians from the mountains as early as 1857, recalls: "the plan of action decided upon for 1860 was to cleanse [ochistit'] the mountain zone of its indigenous population.".
  33. ↑ Rosser Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858–1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers". Page 16: "Moreover, the Crimean and Nogay Tatars were already being evicted to the Ottoman Empire from as early as 1856, and so the fate of the Circassians can be seen as belonging to part of a wider policy of forced (or induced) exile."
  34. ↑ Rosser-Owen (2007)."The First 'Circassian Exodus' to the Ottoman Empire (1858–1867)". Pages 15–16: "As it advanced, the Russian Army began systematically clearing the Circassian highlands of their indigenous inhabitants, often in particularly brutal and destructive ways, and replacing them with settlements of Cossacks, who they deemed to be more reliable subjects... there was a general feeling within Russian military circles that the Circassians would have to be entirely removed from these areas in order to fully secure them."
  35. ↑ Berzhe 1882:342–343 سانچہ:روسی علامتیہ
  36. ↑ Kokiev 1929:32 سانچہ:روسی علامتیہ
  37. ↑ Кумыков Т. Х. Выселение адыгов в Турцию - последствие Кавказской войны. Нальчик. 1994. Стр. 93-94.
  38. ↑ ۳۸.۰ ۳۸.۱ Shenfield 1999.
  39. ↑ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 15: "Although the Russian Government did not give the plan official sanction until May 1862, in 1859 they had already started talks with the Ottomans to provide for a limited number of Circassian migrants. "
  40. ↑ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 20
  41. ↑ ‘Turkey’, The Scotsman, January 9, 1860, p.3. Cited in Rosser-Owen (2007), "The First Circassian Exodus", page 18.
  42. ↑ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 18: "One such missing detail is that there is not only evidence of significant migrations occurring in 1859, but in fact there is also evidence of the forced deportation of Circassians occurring at this time when some of the northern tribes around the Kuban area appear to have been caught up in the expulsion of the Nogay Tatars, alongside whom many of them had lived, and as the Russians advanced south. The refugees of this period were a particularly mixed bunch, with a number of groups were being pushed towards the coast by an advancing Russian Army, and one report in January 1860 even observed a group of Kalmyks arriving in Istanbul."
  43. ↑ "The First Circassian Exodus". Page 18: "By the time of his letter in January 1860, it was estimated that 18,000-20,000 refugees were now “packed together in the damp khans of Scutari and Stamboul”"
  44. ↑ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 72
  45. ↑ Kasumov and Kasumov. Genotsid Adygov. Page 140
  46. ↑ Esadze. Pokorenie. Page 352
  47. ↑ Jersild 2002:12
  48. ↑ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 16
  49. ↑ Shenfield 1999.
  50. ↑ Ahmed 2013.
  51. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 22
  52. ↑ Natho, Kadir I (2009). Circassian History. Page 365
  53. ↑ "Caucasus and central Asia newsletter. Issue 4". 2003. https://web.archive.org/web/20080227164034/http://ist-socrates.berkeley.edu/~bsp/caucasus/newsletter/2003-04ccan.pdf. 
  54. ↑ "Chechnya: Chaos of Human Geography in the North Caucasus, 484 BC – 1957 AD". November 2007. https://web.archive.org/web/20101220174728/http://semp.us/publications/biot_reader.php?BiotID=479. 
  55. ↑ ۵۵.۰ ۵۵.۱ Anchabadze, George. The Vainakhs. Page 29
  56. ↑ ۵۶.۰ ۵۶.۱ Jaimoukha, Amjad. The Chechens: A Handbook. Page 259.
  57. ↑ ۵۷.۰ ۵۷.۱ Özdemir Özbay,Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya,Ankara,1999,s.165;İstoriya narodov Severnogo Kavkaza,s.206-207
  58. ↑ Viacheslav A. Chirikba Abkhaz, p. 6 – http://apsnyteka.org/file/Chirikba_Abkhaz.pdf
  59. ↑ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 3
  60. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide
  61. ↑ Shenfield, Stephen D. "The Circassians : A forgotten genocide". In Levene and Roberts, The Massacre in History
  62. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Pages 367, 391, 403
  63. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Pages 367, 391, 403
  64. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Page 367
  65. ↑ Rosser Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus".
  66. ↑ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 66
  67. ↑ Mal’bakhov, Kabarda v Period ot Petra I do Ermolova, page 237.
  68. ↑ Shenfield, Stephen D (1999). "The Circassians: A Forgotten Genocide". In Levine, Mark D and Penny Roberts, Massacres in History. Page 154: "The number who died in the Circassian catastrophe of the 1860s could hardly, therefore, be less than one million, and may well have been closer to one-and-a-half million"
  69. ↑ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 85
  70. ↑ ۷۰.۰ ۷۰.۱ Ahmed 2013.
  71. ↑ Drozdov, Ivan. "Posledniaia Bor’ba s Gortsami na Zapadnom Kavkaze". Pages 456-457.
  72. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 24
  73. ↑ ۷۳.۰ ۷۳.۱ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 23-24
  74. ↑ ۷۴.۰ ۷۴.۱ ‘The Circassian Slave Trade’, The Scotsman, August 30, 1864, p.4. Cited in Rosser-Owen (2007), "The First Circassian Exodus"
  75. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 22: "The deportations were not conducted with any kind of efficiency on the part of the Russians, with the Circassians often left to find unchartered transports, which also left them open to abuses by the captains of the vessels."
  76. ↑ ‘The Circassian Exodus’, The Times, May 9, 1864, p.11. Cited in Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007), "The First Circassian Exodus", page 24
  77. ↑ Drozdov, as quoted by Rosser-Owen (2007), "The First Circassian Exodus", page 24
  78. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Pages 38-39
  79. ↑ Olshevsky, quoted in Walter Richmond (2013), Circassian Genocide, page 87
  80. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 87
  81. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 25
  82. ↑ 'The Circassian Exodus', a letter to the Editor of The Times, June 17, 1864, p.7. Cited in Rosser-Owen (2007), "The First Circassian Exodus". Page 26
  83. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 88
  84. ↑ Mikhail Nikolaevich to Novikov, September 20 (OS), 1867, Georgian State Archive (Tbilisi), f. 416, op. 3, doc. 160, 2.
  85. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Pages 90-91
  86. ↑ Shenfield, Stephen D (1999). "The Circassians: A Forgotten Genocide". In Levene and Roberts, The Massacre in History. Page 153
  87. ↑ Pinson, Marc, “Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War”, Études Balkaniques 3, Academie Bulgare des Sciences, Sofia, 1972. Page 72
  88. ↑ Richmond, Walter (2013). The Circassia Genocide. Page 12
  89. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858–1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers." Pages 34-52
  90. ↑ Richmond, Circassian Genocide, page 33
  91. ↑ Rosser-Owen, "First Circassian Exodus", pages 45–49
  92. ↑ Fadeyev, quoted in Shenfield, Stephen D (1999). "The Circassians : A Forgotten Genocide". In Levene and Roberts, The Massacre in History, page 157
  93. ↑ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 76
  94. ↑ ۹۴.۰ ۹۴.۱ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 77
  95. ↑ Drozdov, Ivan. Poslednaia Borjba. Pages 434-437, 441-444. Cited in Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 77
  96. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 81.
  97. ↑ Field notes of Evdokimov for June–December 1863, available from the Georgian State Archives, Tbilisi. f.416, op. 3, doc. 1177, 100-190 passim.
  98. ↑ Trakho, cited in Shenfield, Stephen D. (1999), "The Circassians: A Forgotten Genocide" in Levene & Roberts, The Massacre in History. Page 152
  99. ↑ Rosser-Owens, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 23
  100. ↑ ۱۰۰.۰ ۱۰۰.۱ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 88
  101. ↑ Rosser-Owens, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 24
  102. ↑ Кумыков Т. Х. Op. cit. Стр. 15.
    Лакост Г' де. Россия и Великобритания в Центральной Азии. Ташкент. 1908. Стр. 99-100.
  103. ↑ ۱۰۳.۰ ۱۰۳.۱ Ahmed 2013.
  104. ↑ Rosser-Owens (2007). "The First Circassian Exodus". Page 23: "As the deportations increased, Russian, Ottoman, and even British vessels were chartered to convey the refugees in what must have itself been a massive operation... the burden of the operation landed on the shoulders of the Ottoman Government and the transporting of refugees took a huge toll on Ottoman finances, leading to a suggestion by Sir Henry Bulwer, British Ambassador at Istanbul, that the British Government either allocate a loan or agree to charter British merchant steamers to be used for this purpose." In footnote: "Neither the loan nor the transports were forthcoming on this occasion, although the British did provide transports at various points, and independent steamers also transported refugees"
  105. ↑ Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Page 89
  106. ↑ Unsigned report, May 17 (OS), 1864, Georgian State Archive (Tbilisi), f. 416, op. 3, doc. 146, 1– 2.
  107. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 46
  108. ↑ Rosser-Owen, Sarah A.S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 46: "With the Highland Clearances still fresh in the minds of many, the Circassian issue seems to have generated particular sympathy in Scotland. One frustrated letter sent in to The Scotsman reflects this sentiment: “The Scotchmen whose ancestors fought and bled for their national liberty over and over, are they to meet and talk and do nothing at the call of both freedom and humanity, or instead of being first, to be last? If they are, they are unworthy of the blessings they themselves enjoy… why not call a public meeting, and appoint a committee to receive contributions?”"
  109. ↑ Rosser-Owen, Sarah A.S. Isla. "The First Circassian Exodus". Page 46
  110. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 33
  111. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Pages 47-49
  112. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla. "The First Circassian Exodus". Pages 49–52
  113. ↑ Rosser-Owen (2007). "The First Circassian Exodus". Page 38: "One private letter sent to The Spectator magazine from Dr Sandwith in Gratz claimed that out of the £50,000 given for the aid of the refugees, only £1,000 had actually reached them, accusing Ottoman officials of having each stolen a share along the way". Author notes later that the figure of 49,000 embezzled is probably not a "reliable estimate".
  114. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Pages 35–37
  115. ↑ quoted in Natho, Kadir I (2009). Circassian History. Page 361
  116. ↑ Natho, Kadir I (2009). Circassian History. Xlibris Foundation: 9 December 2009. Page 365
  117. ↑ Напсо Д. А., Чекменов С. А. Op. cit. Стр. 113-114.
  118. ↑ Quoted from: Алиев У. Очерк исторического развития горцев Кавказа и чужеземного влияния на них ислама, царизма и пр. Ростов-н/Д. 1927. Стр. 109-110.
  119. ↑ ۱۱۹.۰ ۱۱۹.۱ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 99
  120. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Page 375
  121. ↑ ۱۲۱.۰ ۱۲۱.۱ ۱۲۱.۲ ۱۲۱.۳ Natho, Kadir I. Circassian History. Page 380
  122. ↑ Richmond, Walter (2013). Circassian Genocide. Page 103.
  123. ↑ Pinson, Mark. "Ottomon Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War". Etudes Balcaniques 3 (1972): Pages 78-79
  124. ↑ Думанов Х. М. Вдали от Родины. Нальчик, 1994. Стр. 98.
  125. ↑ Дзидзария Г. А. Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия. 2-е изд., допол. Сухуми. 1982. С. 238, 240–241, 246.
  126. ↑ Natho, Kadir I. Circassian History. Pages 445–446
  127. ↑ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 100
  128. ↑ Richmond, Walter. Circassian Genocide. Page 103
  129. ↑ Andrei Smirnov Disputable anniversary could provoke new crisis in Adygeya, on Jamestown Foundation's Eurasia Daily Monitor Volume 3, Number 168 September 13, 2006
  130. ↑ A new war in the Caucasus?. Review of book Bourdieu’s Secret Admirer in the Caucasus by Georgi M. Derluguian The Times February 1, 2006
  131. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3440: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  132. ↑ The Circassian Genocide Archived 2014-04-09 at the وے بیک مشین The Eurasian Politician – Issue 2 (October 2000)
  133. ↑ ۱۳۳.۰ ۱۳۳.۱ Paul Goble "Circassians demand Russian apology for 19th century genocide", Radio Free Europe / Radio Liberty 15 July 2005, Volume 8, Number 23
  134. ↑ Circassia: Adygs Ask European Parliament to Recognize Genocide
  135. ↑ Richmond 2008.
  136. ↑ Georgia Says Russia Committed Genocide in 19th Century. نیو یارک ٹائمز. May 20, 2011
  137. ↑ Грузия признала геноцид черкесов в царской России // Сайт «Лента.Ру» (lenta.ru), 20 May 2011.
  138. ↑ "Georgian Diaspora – Calendar". https://web.archive.org/web/20171002121628/http://www.diaspora.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=124&info_id=2698. 
  139. ↑ "Это намеренное уничтожение народа". http://www.kommersant.ru/doc/1651371. 
  140. ↑ Kullberg, Anssi (2004). "The Crimean Tatars", The Forgotten Minorities of Eastern Europe: The history and today of selected ethnic groups in five countries. East-West Books. ISBN 9789529168088. 
  141. ↑ Henze, Paul. Circassian Resistance. Page 111.
  142. ↑ Ellman, Michael. The Circassian Genocide/Neizvestnaya Kavkazkaya voina. Byl li genotsid adygov?. 26 Jan 2015. Review of Walter Richmond, 2013, The Circassian Genocide
  143. ↑ Kumykov, Tugan. 2003. Arkhivnye Materialy o Kavkazskoi Voine i Vyselenii Cherkesov (Adygov) v Turtsiiu. Nalchik. Page 80.
  144. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Pages 92-97
  145. ↑ Fisher, Alan. "Emigration of Muslims from the Russian Empire in the Years after the Crimean War" in Population History of the Middle East and the Balkans. Page 179
  146. ↑ Rosser-Owen, Sarah A.S. Isla. "The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858–1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers". University of London: 1 October 2007. Page 20-21
  147. ↑ Walter, Richmond. The Circassian Genocide. pages 89, 132
  148. ↑ Karpat, Kemal. Ottoman Population, 1830–1914. Page 69
  149. ↑ Orientalism and Empire: North Caucasus Mountain Peoples and the Georgian Frontier, 1845–1917, Austin Jersild, page 23, 2003
  150. ↑ Orientalism and Empire: North Caucasus Mountain Peoples and the Georgian Frontier, 1845–1917, Austin Jersild, page 24, 2003
  151. ↑ McCarthy, Justin. "Factors in the Analysis of the Population of Anatolia" in Population History of the Middle East and the Balkan.
  152. ↑ Orientalism and Empire: North Caucasus Mountain Peoples and the Georgian Frontier, 1845–1917, Austin Jersild, page 26, 2003
  153. ↑ Rosser-Owen, Sarah A. S. Isla (2007). "The First Circassian Exodus". Page 33
  154. ↑ Panzac. “Vingt ans au service de la médecine turque". Page 110

ہور پڑھو سودھو

  • Ahmed, Akbar (2013). The Thistle and the Drone: How America's War on Terror Became a Global War on Tribal Islam. Washington, D.C.: Brookings Institution Press. ISBN 978-0-8157-2379-0.
  • Richmond, Walter (2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. Retrieved 3 May 2016.
  • Shenfield, Stephen D. (1999). "The Circassians: A Forgotten Genocide?". In Levene, Mark; Roberts, Penny (eds.). The Massacre in History. New York: Berghahn Books. pp. 149–162. ISBN 978-1-57181-935-2.
  • Richmond, Walter (2008). The Northwest Caucasus: Past, Present, Future. London: Routledge. ISBN 978-1-134-00249-8.
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=چیرکسی_نسل_کشی&oldid=640965" توں لیا