پنجابی ون ایکٹ دی تریخ

پنجابی ون ایکٹ جاں اک انگی دا اتہاس جیکر پڑچولیئے تاں پنجابی اکانگی نے ویلے دیاں ہنیریاں گپھاواں وچّ روشنی سُٹی اے۔ جدید سروکاراں والی پنجابی اکانگی نالوں پنجابی ناٹک دی آمد پنجابی ساہت وچ پچھوں ہندی اے۔ اس لئی جدید سروکاراں والی اکانگی دا اثر وی پنجابی ساہت تے جدید سروکاراں والے پنجابی ناٹک نالوں پہلاں پیا اے۔ ناٹک کاراں نے اکانگی نوں ہی وستھاریا اے پر پھر وی ناٹک اتے اکانگی وچ کافی انتر اے۔ اکانگی نہ ناٹک دا سار ہندی اے نہ ہی ناٹک اکانگی دا وستھار ہندا اے۔ ناٹک دا ہر انک آزاد نہیں ہندا اتے اکانگی ناٹک دا حصہ نہیں ہندی ۔ انگریزاں دی آمد نال جتھے سیاسی، سماجی تے دماغی پہلو تے طریقے بدلے اتھے بھارتی ساہت دے نال-نال پنجابی ساہت تے وی اثر پایا، جس نال پنجابی ساہت وچ اکانگی دی آمد ہوئی۔گردیال سنگھ پھل مطابق، 'اکانگی اپنی سنجمتا، اکاگرتا، تھوڑے نال بہتا سارن دی اہلیت تے تیکھنتا نال پورے ناٹک نوں سنگھنا، بجھواں تے تیکھن مگھدے کم والا بنا کے اک-کتھنی، اک-جھاکیئے تے اک-انگیئے بنا رہا اے۔ اکانگی اصل وچ منچ دی لوڑ وچو ہی پیدا ہویا اے۔ یورپ وچّ ناٹک پیش کرن توں پہلاں جڑے ویکھن والے دے منپرچاوے لئی اکانگی پیش کیتا جاندا سی، اس لئی اکانگی دا تھیٹر نال سدھا تعلق اے۔پنجابی اکانگی اتے پچھمی ساہت توں بناں بھارتی ساہت پرمپراواں دا وی اثر پیا۔ اس طرحاں پنجابی اکانگی دے اتہاس نوں اسیں پنج دوراں وچّ ونڈ لیندے ہن،

پہلا دور(1913 توں پہلاں)

ایہہ دور 1913 ء توں پہلاں دے اس دور وچ پنجابی اکانگی پچھمی اتے بھارتی ساہت دے اثر نال پنپ رہی سی۔ جویں 'سرسوتی سٹیٹ سوسائٹی' نے جو 1911 ء وچّ قائم کیتی گئی سی، نے پہلاں اکانگی لیڈی گریگری دا 'افواہ پھیلاؤُ' کھیڈیا جو عیبی تھئیٹر نے 1904 ء وچّ ڈبلن وچّ کھیڈیا سی۔ اس دور وچّ کئی لیکھکاں نے اکانگی-رچناگی کیتی، بھاویں اس دور وچّ انووادت ناٹک ہی پنجابی ساہت وچّ آؤندے راے پر مول پنجابی ناٹ-پرمپرا دی پنجابی وچّ آمد ہو چکی سی۔ اس دور وچّ ہیٹھ لکھیاں اکانگیاں دی پنجابی ساہت وچّ آمد ہوئی۔

بھائی موہن سنگھ وید-بھائی موہن سنگھ وید دی اکانگی پنجابی ساہت وچّ ناٹ-ودھا دی پہلی رچنا اے۔ اوہناں دی اکانگی رچنا اس پرکار اے،

1) بردھ دے ویاہ دی درسمت(1904)۔

گربکش سنگھ نارنگ-ایہناں دی اکانگی رچناواں پنجابی ساہت وچّ اس ودھا دے بیج نوں سنجدیاں ہن۔اوہناں دیاں اکانگی-رچناواں ہن،

1) بڈھے دا ویاہ(1911)۔

2) پڑاکو وہوٹی(1912)۔

دوجا دور(1913 توں 1947 ء)

ایہہ دور پنجابی اکانگی سماجی،مانسک تے بہت ساریاں سمسیاواں نں سنمکھّ ہندی اے۔ ڈاکٹر ۔ہرچرن سنگھ مطابق اصل وچّ پنجابی منچ لئی دھرتی پہلے ہی تیار سی۔ شردھا رام پھلوری نے لوکاں دی کتوں وی گل بات نوں ورت کے ایشور چندر نندہ لئی 50 سال پہلاں ہی رستہ صاف کر دتا سی۔ پنجابی اکانگی نوں اگے لیاؤن لئی ٹینپرینس سوسائٹی، پارسی تھئیٹر، پچھمی ودیا پرنالی، عیسائی مھنریاں دے یتن آدی پرمپراواں جاں ادارےآں دا وی ہتھ اے۔ اس دور وچّ ہیٹھ لکھیاں اکانگیکار پنجابی ساہت وچّ تشریف لیاؤندے ہن۔

ایشور چندر نندہ-ایشور چندر نندہ دی پہلی اکانگی 'دہلن' سی جو 1913 ء وچّ کھیڈی گئی اتے اوہناں دی دسری اکانگی 'بے بے رام بھجنی' سی۔ اوہناں دی 'سکھراج' اکانگی وی کافی چرچت رہی۔ اونھاں دے اکانگی-مجموعہ ہن،

1. جھلکارے۔
2. لشکارے۔
3. چمکارے۔

رجندر لال ساہنی: ایشور چندر نندہ دے نال ہی رجندر لال ساہنی نے وی اکانگی مقابلے وچّ مطلب لیا تے اسدی اکانگی جو ملدی اے، اس پرکار اے،

1. دینے دی برات۔

ہرچرن سنگھ:-ہرچرن سنگھ دی پہلی اکانگی 1936 ء وچّ گنگا رام رچن پچھوں اکانگی چودھری کافی چرچت رہی۔ اس توں بناں اتہاسک اکانگیاں سندیس، غریب-نواج، چمکور دی گڑھی، اتہاس جواب منگدا اے، من دیاں من وچّ تے گڈی دا ویاہ توں بناں 'ظفرنامہ' چرچت رہی۔ ہرچرن سنگھ دے اکانگی-مجموعہ ہن،

1. جیون-لیلہ۔
2. سپت-رشی۔
3. پنج-گیٹڑا۔

بلونت گارگی:- 1916 ء وچّ جنمے بلونت گارگینے اپنی رچنانواں بھاویں ہر ودھا وچّ کیتیاں ہن، پر اوہناں نے ناٹ-ودھا نوں کافی اہم دین دتی۔اوہناں دی مڈھلے دور وچّ ناٹکیتا گربخش سنگھ پریتلڑی کول پریتنگر رہنددیاں پرپھلت ہونی ہوئی۔ گارگی دیاں ساہت وچّ وچّ وڈھّ پاؤدیاں اکانگیاں-رچنانواں اس پرکار ہن،

1. کوآری ٹیسی۔
2. دو پاسے۔
3. پتن دی بیڑی۔
4. دودھ دیاں دھاراں۔(مجموعہ)
5. پینتڑیباز۔

3 پچھل-پیریل۔ 3 چاقو۔ گردیال سننگھ کھوسلا:گردیال سنگھ گھوسلا دی دین لیکھن نالوں پنجابی تھیٹر نوں ودھ اے۔ آزادی پچھوں اسنے دلی وچّ پنجابی تھئیٹر گروپ دا قیام کیتی۔ اس ولوں پائے یوگدان دا ویروا اس پرکار اے،

1. بے گھرے۔
2. ستارواں شوہر۔

گردیال سنگھ پھلّ:-گردیال سنگھ پھلّ نے پنجابی اکانگی نوں سبھ توں اہم دین دتی اے۔ اس دی 'قبرستان' اکانگی کافی چرچت رہی۔ اس دیاں سبھ توں زیادہ اکانگی-رچناواں ہن،جویں:-

1. ہؤکے(1946)،
2. پیسہ(1949)،
3. کنک دا بول(1951)،
4. ڈولدی لاٹ(1951)،
5. جیون ہلونے(1953)،
6. بے بسی جو ہن نہیں(1954)،
7. نویں جوت(1955)،
8. رات کٹ گئی(1958)،
9. کہنی تے کرنی(1961)،
10. کدھر جاواں؟(1964)،
11. نواں موڑ(1966)،
12. کلا تکّ(1967)،
13. سکھر دپہرے رات(1967)،
14. دیس دی خاطر(1968)، لکیا سچ(1970)،
15. رنگ نیارے(1971)،
16. نانکی ندری ندر نہال(1969)،
17. نواں اکانگی مجموعہ(1978)۔

سنت سنگھ سیکھوں-پچھمی لیکھنی توں متاثر سیکھوں نے اکانگی دے ترقی اتے پسار لئی کافی اہم یوگدان پایا۔ اسدے کلاکار جاے ناٹک وی چرچت راے۔ سنت سنگھ سیکھوں دیاں رچنانواں اس پرکار ہن،

1. چھ-گھر۔
2. تپسیا کیوں کھپیا۔
3. ناٹ-سنیاے۔
4. سندر-پدندر۔
5. دس-اکانگی۔

کرتار سنگھ دگل: کئی ودھاواں وچّ رچناواں کرن والے کرتار سنگھ دگل نے اکانگی دی وی رچنا وی نٹھکے کیتی اے۔ اس دے اکانگی ریڈیو لئی مشہور سن۔ اسدے اکانگی-مجموعہ وچّ کئی اکانگیاں ہن، جہڑیاں سماج دی اکسکاری کردیاں ہن۔ اس دا اکانگی مجموعہ ہیٹھ لکھیا اے،

1. ستے پئے نغمے۔
2. شرنارتھی۔

روشن لال اہوجا:-ڈاکٹر اہوجا وی پچھلے سال ودواناں وانگ ہن، جہناں نے اکانگی-رچناگی وچّ خاص یوگدان پایا اے۔ اوہناں دے اکانگی مجموعہ اس پرکار ہن،

1. جوہر۔

3پرورتن ۔ 3ترقی۔ 3گاندھی ناٹک۔ 3 نویں گھول۔ 3 مور تے سپّ۔ 3 چونویں اکانگی۔ کرپا ساگر-مئی 1875 ء نوں جنمے کرپا ساگر وینہوی صدی دے شروعاتی دور دا ساہتکار سی۔ کئی ناٹکاں دے رچناکار کرپا ساگر نے اکانگیاں دی وی رچنا کیتی۔ ایہہ دی چرچت اکانگی اے، 3 جھنگاں۔ موہن سنگھ دیوانہ مارچ 1899 ء نوں جنمے موہن سنگھ دیوانہ نے رچنانواں دے نال-نال تنقید وی کیتی اے۔ اسدی کتاب پنجابی ساہت دا اتہاس اسدے ڈاکٹریٹ دے کھوج-پتر دے مشتمل سی۔ ناٹ-ودھا وچّ وی لگائر رکھن والے اس رچناکار دا اکانگی مجموعہ ہیٹھ لکھے مطابق اے،

1. پنکھڑیاں۔(مجموعہ)

چرن سنگھ شہید:- پنجابی دے مزاحیہ اتے وینگ لکھاری سن۔ 48 کویتاواں دیاں کتاباں رچن والے اس لکھاری نے اکانگی-لیکھنگی وچّ وی رچی دکھائی۔ اوہناں دی اہم اکانگی ہیٹھ لکھے مطابق اے،

1. بھچال کیوں آیا۔

سوہن سنگھ:- سوہن سنگھ نے وی اکانگی دے ترقی تے پسار لئی اکانگی-لیکھنگی وچّ قلم چلائی۔ ایہناں دی مہتوپرن اکانگی 1923 ء وچّ چھپی سی،جو ہیٹھ لکھے مطابق سی،

1. اکانگی-پنکھڑیاں۔

برج لال شاشتری:-ایہناں نے وی اکانگی-پرمپرا دے ترقی اتے پسار لئی کافی یوگدال پایا اتے کئی اکانگیاں دی رچناں کیتی۔ ایہناں دی اہم اکانگی ہیٹھ لکھے مطابق اے،

1. کنال۔

تیجا دور(1947 توں 1975 تکّ)

کافی ہل چل بھریا ایہہ دور پنجابی ساہت اتے خاص کرکے پنجابی ناٹ-پرمپرا اپر کافی اثر پاؤندا اے۔ اسے کرکے ایہہ دور پنجابی اکانگی بہمکھی پاساراں نال متعلق اے۔ پنجاب دی ونڈ اتے ترقی پسند تے کمیونسٹ لہراں وی اس دور نوں متاثر کردیاں ہن۔

سرجیت سنگھ سیٹھی:-پنجابی ادب دے مشہور بہو-ودھائی لکھاری، نقاد، فلم-نرماں سرجیت سننگھ سیٹھی نے وی اکانگی-پرمپرا نوں نویں بدھّ دتی اے، اوہناں دے اکانگی مجموعہ ہیٹھ لکھے ہن،

1. پردے پچھے۔
2. چلدے پھردے بتّ۔

ہرسرن سنگھ:-پھربری 1928 ء نوں جنمے ہرسرن سنگھ دے اکانگی اردو، ہندی، گجراتی وغیرہ بولیاں وچّ ترجمہ ہوئے اتے ریڈیو اتے براڈکاسٹ ہوئے۔ اسدے اکانگی مجموعہ ہیٹھ لکھے ہن،

1. جوت توں جوت جگے۔(1956)
2. تریڑ تے ہور اکانگی۔(1962)
3. میرے اٹھ اکانگی۔(1963)

3 پردے۔(1968) 3رنگ تماشے۔(1976)

1. میرے سارے اکانگی۔(1977)
2. چھ-رنگ۔(1978)
3. چھ مشہور اکانگی۔(1980)

کپور سنگھ گھمن:- 1984 ء وچّ ساہت اکادمی دا انعام حاصل کپور سنگھ گھمن پریوگوادی اتے منوسائنسی نظرئیے والا ناٹ-رچناکار سی۔کپور سنگھ گھمن دیاں اکانگی-رچناواں نے وی پنجابی اکانگی دی پرمپرا نوں اگے توریاں اے۔ اوہناں دیاں مقبول اکانگیاں وچوں اوہناں دے اکانگی-مجموعہ اس پرکار ہن،

1. ربّ دے رنگ۔(1956)
2. دو جوتاں دو مورتاں۔(1958)
3. کچّ دے گجرے۔(1969)
4. جھنگلماٹا۔(1975)
5. اس پار اس پار۔(1968)

گرچرن سنگھ جسوجا: ناٹ-ودھا دے اس روپ دے اتہاس وچّ گرچرن سنگھ جسوجا دا یوگدان قابل-اے-تعریف اے۔ اوہناں دے اکانگی پینڈو دھراتل نال متعلق ہن، اوہناں دیاں رچناواں اس پرکار ہن،

1. گؤمکھا-شیر-مکھاا ۔
2. پچھتاوا۔
3. چار دیواری۔
4. سال بیتی-جگی بیتی۔
5. سخر دوپہر اتے ہنھیرا۔

امریک سنگھ:-امریک سنگھ نے وی اکانگی-رچناگی وچّ اپنے مانسک دھراتل نال یوگدان پایا اے۔ اس دیاں رچناواں ہیٹھ لکھے مطابق ہن،

1. آسا دا انبار۔
2. جیون جھلکاں۔

پرتوش گارگی:- بلونت گارگی دا بھرا پرتوش گارگی وی اس ودھا وچّ رچنا کرکے اس دے ترقی، پسار تے نویں موضوع اکانگیاں وچّ لیاندے۔ پرتوش گارگی دیاں اکانگی-رچناواں اس پرکار ہن،

1. پلیٹ-فارم۔
2. گڈی دا سفر۔
3. ریشم دا کیڑا۔
4. بینتی ہوم۔
5. زکوٰۃ۔
6. بھائی چارا۔

چوتھا دور(1975 توں 1990 تکّ)

پنجابی اکانگی دے اتہاس وچّ اس دور دا خاص اہمیت اے کنکِ اس دور وچّ پنجاب اتے جو ہنیری جھلی اتے وکھ-وکھ لہراں دے تیز ہون نال پنجابی ساہت دیاں ساریاں ودھاواں دے نال-نال پنجابی اکانگی اُتے وی اثر پیا۔ اس دور وچّ پاکستانی پنجابی ناٹک اتے پرواسی رچناواں دے نال-نال ہور بولیاں دے ناٹک وی بھارتی پنجابی ساہت وچّ سدھے اتے طور تے لپی انتر ہو کے داخلہ کر راے سن۔ اس دور دے اکانگیکار ہیٹھ لکھے مطابق ہن،

اجمیر سنگھ اؤلکھ: اگست 1942 ء نوں پنڈ کمبھوال وچّ جنمے اجمیر سنگھ اؤلکھ نوں پنجاب دی نمن کسانی دیاں سمسیاواں نوں اپنی ناٹ-رچنانواں راہیں پرسعنصر کیتا اے،اوہناں دے اکانگی مجموعہ اس پراکار ہن،

1. اربد نربد دھندوکارا۔
2. بیگانے بوہڑ دی چھاں۔
3. انھے نشانچی
4. میرے چونویں اکانگی۔
5. گانی۔

دوندر دمن: پنجاب دے سنگرور زیل دے جمپل دوندر دمن اک سنگھڑ اداکار، ڈریکٹر ، نرماں تے ناٹک کار ہن۔ دمن دا شہید بھگت سنگھ دی جیل جیون نوں درساؤندی ناٹ-رچناں بہت وار منچت ہوئی۔دوندر دمن دیاں اکانگی رچنانواں ہیٹھ لکھے مطابق ہن،

1. لہو رنگ لیاویگا۔
2. واورولا
3. آتھنویلا۔
4. سنگھرش۔
5. مکھوٹا۔
6. کرسی وچّ چنیا۔
7. بلدے جنگل دے رکھ۔

پنجواں دور(1990 توں ہن تکّ(2017) جاری)

اس دور وچّ 21ویں صدی دیاں چنوتیاں دے سنمکھّ پنجابی ناٹ پرمپرا نوں وستھاریاں تے پساریا اے۔ اس دور دیاں ناٹ-رچناواں وچّ تکنیک تے میڈیا دے نال-نال کلونیکل، بین القوامیت، جدیدیت دے نال-نال رشتیاں دی ٹٹ-بھجّ جاے سنکلپاں دی ناٹ-رچناواں وچّ آمد ہوئی۔ اس دور وچّ اکانگی دے ویلے دی لوڑ اتے پاسار نوں مکھ رکھدیاں لگھو ناٹک دا روپ دے دتا۔

ناٹ-رچناکار:اس دور دے ناٹ-رچناواں بہت-پاساری تے بہو-موضوع بھرپور ہن۔ جہناں نے اکانگی نوں وستھار دے کے لگھو-ناٹک بنایا اے، پر اس دور وچّ اکانگی رچنا نہیں ملدی۔ اس دور دے ناٹ-لکھاری ہیٹھ لکھے مطابق ہن، منجیتپال کور، دیوندر کمار، ستیش کمار ورما، ستندر سنگھ نندہ، سوراجبیر، پرسن سردار، نصیب بویجا، کلدیپ سنگھ دیپ، پالی بھپندر، رانا جنگ بہادر، صرف دھالیوال، سومپال ہیرا، کرپال قزاق، صاحب سنگھ، ہنسا سنگھ، جگدیس سچدیوا، ہرکیش چودھری، سربجیت اؤلکھ، بلدیو سنگھ آدی ہن۔