پنجابی ناٹک بیج توں برکھ تک

پنجابی ناٹک بیج توں برکھ تکّ ڈاکٹر۔ ستیش کمار ورما دی کتاب اے۔ اس وچّ پنجابی ناٹک دے بیج روپ توں لے کے برکھ بنن تکّ بارے دسیا گیا اے کہ کس طرحاں پنجابی ناٹک نے ترقی کیتا۔ پنجابی ناٹک دی خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ 20ویں صدی دے دوران میں نہ صرف باقی بھارتی بھاشاواں دے برو برابر تریا بلکہ جدید عالمی ناٹک دے ہان دا ہون دا وی پورا یتن کیتا۔ عیسائی مشنریاں تے سنگھ سبھا لہر دے ترقی کارن پنجابی ساہت سنکرانتی کال وچوں لنگھیا۔ اسے سنکرانتی کال وچوں نویں ساہت روپاں دا پرچلن ہویا۔ پھر پنجاب ناٹک نے پچھے مڑکے نہیں ویکھیا۔ کیونکہ سنکرانتی کال وچوں ہی اس لئی زمین تیار ہو چکی سی۔ 21ویں صدی دے پہلے دہاکے نوں پار کرکے دوجے دہاکے وچوں داخلہ کرن والا موجودہ دور پنجابی ناٹک دا سکھر دا دور دا اے۔ پنجابی ناٹک اصولی چیتنا نظر توں، بین القوامیت، جدیدیت، کلونیکل، عورت چیتنا، دلت چیتنا نوں انگیکار کردا اے ایہہ بھارت دے وکھ وکھ شہراں ودیشاں وچ پھیلدا ہویا اپنے لئی نویں زمین تیار کردا اے۔ ساہت دے کھیتر وچّ ناٹک دی ودھا دا اتہاس سبھ توں پرانا اے۔ جدوں پورب توں پچہم دے مڈھلے دور وچ ساہت رچنا صرف نظم دے ذریعہ وچّ ہندی سی، ادوں وی نظم دے برو برابر دی سرجنا ہندی رہی۔ پورب وچّ شرو-نظم دی رچنا دے برو برابر بھرتمنی دے ناٹی شاستر توں حاصل اصول تے ویرویاں دے مدے نظر درش-کاو دی سرجنا راہی ناٹک دی ودھا دی ہوند دا قیام اتے دوسرے پاسے پچہم دے حوالہ وچو ارسطو دے نظم شاستر توں ملدے ناٹ اصول دے حوالہ ماتحت یونانی ناٹ-لکھتاں دی حصول اس تتھّ دا نشان ہن کہ ناٹک دی ودھا مڈھ توں ہی اپنا اہمیت گرہن کردی رہی۔ اسدے نشان وجوں ہڑپا تے موہنجودڑو دی اداہرن دتی جا سکدی اے۔ ناٹک دی پرمپرا پچہم وچّ یونانی ناٹک تے شیکسپیریئن ناٹک توں ہندی ہوئی جدید سمیاں وچوں حقیقت پسند تھئیٹر ناٹ-سٹائل، ایبسرڈ تھئیٹر ناٹ-سٹائل،ہنگامی تھئیٹر ناٹ-سٹائل وغیرہ شیلیاں راہیں پروان چڑھدی اے۔

ناٹک دا اتہاس

2005 وچوں جدوں پنجابی اکادمی دلی توں پنجابی ناٹک دا اتہاس چھپیا تاں اک یگّ مکمل ہو گیا، مگر یگّ کدے مکمل نہیں ہندے، اس لئی نت ہور زیادہ آہوتیا پاؤنیاں پیندیاں ہن۔ پنجابی ناٹک تے تھیٹر تے سانجھے اتہاس دا کم شروع ہویا، جہڑا نیشنلاسکول آف ڈراما ولوں 2009 وچّ 'پنجابی ناٹک اور تھیٹر کی ایک صدی' (ہندی) دے روپ وچوں ساہمنے آیا 51 سالاں وچوں پہلی وار نیشنلاسکول آف ڈراما نے اس پنجابی ناٹک تے تھیٹر، کتاب نوں قبول کیتا، پہلی وار اساسکول توں ودھی وت اتہاس چھپیا سی جو 'پنجابی بولی' دا ہی سی۔

1947 توں پہلاں دا دور

ڈاکٹر ہرچرن سنگھ مطابق اصل وچّ پنجابی منچ لئی دھرتی پہلے ہی تیار سی۔ شردھا رام پھلوری نے لوکاں دی کتو وی گل بات نوں ورت کے آئی۔ سی۔ نندہ لئی 50 سال پہلا ہی رستہ صاف کر دتا سی۔ناٹک نے مستقبل نے پنجابی ناٹک دیاں دشاواں واضع کر دتیاں کیونکہ پنجابی ناٹک دے تنے وستوگت پاسار اس دور وچلے ناٹکاں راہیں واضع ہو جاندے ہن:

1. سماجک وہار
2. نفسیاتی وہار
3. سیاسی وہار

اگوں جا کے ترتیب وار ایہہ تنے وہار پنجابی ناٹک دی نرنتر تور دا حصہ بندے ہن۔ پنجابی ناٹک تے تھیٹر نوں ہوند وچّ لیاؤن لئی کجھ پرمپراوا جا ادارےآں دا وی ہتھ اے۔ 1. ٹینپرینس ایسوسی ایشن 2. پارسی تھئیٹر 3. پچھمی ودیا پرنالی 4. عیسائی مشنریاں دے یتن

20ویں صدی دے آرنبھ توں پہلاں ہی پنجابی ناٹک دے لئی بہت سارے انوساری حالات پیدا ہو چکے سن۔پچھمی سبھیاچار دے سکولاں دے کھلن کارن لوک پچھمی اثر تھلے آ راے سن۔ 1910-11 وچّ لاہور وچّ دو پیشاور تھئیٹر ستھاپت ہو گئے اک آغا حشر دا اتے دوجا ماسٹر رحمت علی دا۔ ایوں اس حوالہ نوں جے پنجابی ناٹک دے نکاس دا آدھار منّ لیا جاوے تا اس وچّ کوئی اتکتھنی نہیں ہوویگی۔ بھائی ویر سنگھ دے 1910 وچّ چھپے پہلے ناٹک سنسکرت دے پربھاوا ماتحت 'راجا لکھداتا' نوں لیا جا سکدا اے۔ باوا بدھ سنگھ دا 1909 وچّ چھپیا ناٹک 'چندر ہری' سی۔ اس ویلے پنجاب اندر کجھ راسدھاریاں دیاں منڈلیا راسا پاؤن لگّ پئیاں سن۔ اسے دوران میں ہی پنجابی ناٹک تے تھیٹر دی اتشوہر سنبھوَ ہوئی، جسنوں نویاں تے نروئیاں لیہاں تے پاؤن دا کم مسز نورا رچڈج نے کیتا دیال سنگھ کالج لاہور دے اک انگریز پروفیسر دی بیوی سی تے 1911 وچّ لاہور آئی سی۔ آئی۔ سی۔ نندہ اوہناں دناں وچّ دیال سنگھ کالج دا طالب علم سی جس نے ایہناں دی پریرنا رہی 1913 وچّ دلہن ناٹک (سہاگ) اکانگی لکھیا سی۔ ایسّ۔ ایسّ۔ بھٹناگر دا 1912 وچّ کرامات، بلراج ساہنی دا دینے دی جنج (1914) پنجابی ناٹک دے نکاس تے ترقی وچّ دو سکھسیئتاں مسز نورا تے آئی۔ سی۔ نندہ دا مڈھلا یوگدان اے۔

اس دور دے ناٹک کار

ایہہ پہلی پیڑی اے جو ونڈ توں پہلاں دی اے۔ اسے وچّ پنجابی ناٹک اپنا ترقی کردا ہویا اپنا ولکھن پرپیکھ سرجدا اے۔ 1913 توں 1947 درمیان میں ناٹک دے کھیتر وچّ مہتپورن پرورتن آیا۔ اس وچوں آئی۔ سی۔ نندہ توں علاوہ ہور کئی ناٹک کار نے رچنا آرنبھ کیتی۔جنہاں وچوں ہرچرن سنگھ (کملا کماری) بلونت گارگی (1944 'لوہا کٹّ') سنت سنگھ سیکھوں (1946 پورے ناٹک 'کلاکار') گردیال سنگھ کھوسلا (1944 پورے ناٹک 'بواے بیٹھی دھی') کرتار سنگھ دگل نے (1941 وچّ 'صفر صفر راہیں') پنجابی ناٹ کھیتر وچ داخلہ کیتا۔ ایہناں ناٹکاں دی مکھ سر سماجک وہار دیاں انیکاں پرتاں دی پیشکاری رہی اے، سماج وچ پسریاں انیکاں برائییاں جویں بال ویاہ،ودھوا ویاہ، انجوڑ ویاہ، وہمہ بھرم، اندھ وشواش اس دور دے ناٹکاں دے وشے وستو بنے۔اسے ورھے دیس ونڈ توں پنج سال پہلاں 1942 وچّ اس لہر دا جم ہویا اس توں اگے پنجابی اوپیرا دا جم ہویا، سیاسی چیتنا دے نال سمپنّ، اس ناٹ روپ دا وی پنجابی ناٹک دے اتہاس وچّ خاص اہمیت اے۔ 1913 توں 1947 درمیان میں (بھارتی،پاکستانی، پرواسی سنگٹھت اتہاس دوران میں پورن کال وچّ پنجابی ناٹک دا بال ناٹک وی ارتھ گرہن کردااے۔ اس وچّ حقیقت پسند سٹائل اہم رہی۔روفی پیر ناٹک اکھیاں۔

1947 توں بعد دا دور

1947 توں بعد دا پنجابی ساہت 1. بھارتی پنجابی ساہت 2. پاکستانی پنجابی ساہت

1. پاکستانی پنجابی ساہت (ناٹک):- دیس ونڈ توں بعد پنجابی ساہت دو حصیاں وچّ ونڈیا گیا جاں پھر اسدیاں دو دھراواں بن گئیاں۔ پچھمی پنجاب دے ودواناں مطابق پاکستانی پنجابی ناٹک ونڈ توں وی پہلاں آرنبھ ہو جاندا اے۔ اوہ 'جوشوآ پھزلدین' توں پاکستانی ناٹک دا مڈھ بنن بہہ جاندے ہن۔ پنرتو پاکستانی پنجابی ناٹک دا مڈھ 1947 توں ہی منیا جاویگا۔ لاہور دیاں ساہتی سرگرمیاں دے ورثے نے پاکستان دے ورتمان ساہت نوں پروابھت کیتا۔ پاکتسان دے لاہور ریڈیو دے ورثے نے پاکستان ٹیلیوژن لئی بھرپور زمین توں کیتی۔ ریڈیو تے ٹی۔وی۔ ناٹکاں دے پاکستان دے وچّ اچے مقام حاصل کیتے۔ لکھن والے ناٹک کار، میجر اسحاق مہمد (ککنوس تے مصلی ناٹک)، نجم ہوسین سید تے ساہد ندیم (بلاّ، رکھ دریا) پورے ناٹک کار ہن۔ مدیحہ گوہر تے ساہد ندیم اجوکا تھئیٹر بہت مشہور ہویا۔ ایہناں دیاں رنگمنچی پیشکاریاں 'اٹّ'، 'جھلی کتھے جاوے' تے ‘مریا ہویا کتا' اگھیاں سماجک آرتھک سمسیاواں بڑے اثردار ڈھنگ نال پرسعنصر کردیاں ہن۔ پنجابی ناٹک دے آرنبھ توں پاکستانی پنجابی ناٹک دی پہلی کتاب 'ہوا دے ہؤکے (1957) اے۔ پاکستان وچّ ریڈیو، ٹی۔وی۔ اتے سٹیج تنّ پرکار دے ناٹک دی پیشکاری ہندی سی۔ سرمد سہبائی، فخر زمان، اشپھاک احمد، بانو کٹسیا، منوبھائی، نظر فاطمہ، نواز، آگا اشرف ہن۔ ایہہ ناٹک وچّ پرتیکاں دی ورتوں کردے ہن۔

بھارتی پنجابی ساہت

ونڈ توں بعد اسدا دوجا دور شروع ہندا اے جسنوں اگے تنّ بھاگاں وچّ ونڈیا گیا اے۔ جویں کہ 1947 توں 1975 تکّ، 1975 توں 1990, 1990 توں 2013 تکّ الگّ-الگّ پیڑیاں دے ناٹک کار ہن۔ جنہاں نے آپدیاں رچناواں دتیاں ہن۔

1947 توں 1975 دا دور

سرجیت سنگھ سیٹھی، کپور سنگھ گھمن، ہرسرن سنگھ، گرچرن سنگھ جسوجا، پرتوش گارگی، امریک سنگھ وغیرہ نے مڈھلے روپ وچّ سماجی سمسیاواں اتے مڑ نفسیاتی وشلیشن دا راہ پھڑیا۔ ایہہ دور اپٹا تے اوپیرا دے سکھر دا دور اے۔ ایہناں دے ناٹک حقیقت پسند ناٹک سٹائل راہیں پروان چڑے۔ اس وچّ پچھمی ناٹ سٹائل توں علاوہ ایپک تھئیٹر، ایبسرڈ تھئیٹر، ہنگامی تھئیٹر داخلہ ہندا اے۔ اتھے لوک ناٹ سٹائل نوں وی اپنایا گیا اے۔ ایہہ پڑائ نویاں چنوتیاں دا دور سی ۔

1975 توں 1990 دا دور

1975 توں بعد اپٹا دے اترادھکاری وجوں گرشرن سنگھ نے ملوئی کھیتر وچّ رنگ کرمیاں کرن والے ناٹ گروپاں نے لوک-ناٹ شیلیاں نوں اپنایا۔ 1975 توں 1980 پنجابی ساہت لئی 20ویں صدی دا نوواں دہاکا خاص مہتوّ دا دھارنی اے۔ پنجاب سنکٹ دی جھلک 1978 دے نیڑے-تیڑے ملنی شروع ہو گئی سی۔ سوویت یونین دی ٹٹّ بھجّ دے اثر وی اس دہاکے وچّ بننے آرنبھ ہو گئے۔سپرو ناٹک دے ورودھ وچّ چرنداس سدھو راہیں پنجابی ناٹک دی تیجی پیڑی دا اتھان ہویا جس وچّ امرجیت گریوال، روندر روی، اجائب کمل ، دوندر دمن، دیوندر سنگھ، درشن متوا، س۔ ن۔ سیوک وغیرہ ناٹکاراں نے وی اپنا یوگدان پایا۔ مڈھلے ناٹک کار آتمجیت تے اجمیر اؤلکھّ ایہہ یوک میلیاں راہیں روشنی وچّ آئے۔ اس وچّ مالوے دی کسانی، آرتھک طور تے نپیڑے لوک، راجنیتک دور دے وچھنے لوکاں نوں وشے وستو جووں لیا گیا۔

1990 توں 2013 دا دور

1990 توں 2013 وچّ نویں ناٹکاراں دی اک بھری فصل ساہمنے آئی جس دی گنتی وی پہلیاں پیڑیاں دے ناٹکاراں نالوں ودھ سی تے ایہہ گن پکھوں وی پرانے ناٹک کارا نالوں کجھ نواں سرجن دے آہر وچ سن۔ ایہناں ناٹک کاراں وچّ ڈاکٹر۔ ستیش ورما، منجیت پال کور، پالی بھپندر، سوراجبیر، جتندر براڑ، وریام مست، دیوندر کمار، نصیب بویجا، کلدیپ سنگھ دیپ، رانا جنگ بہادر، صرف دھالیوال، سومپال ہیرا، صاحب سنگھ، جگدیس سچدیوا، سربجیت اؤلکھ، بلدیو سنگھ، کرپال قزاق، رانا رنبیر وغیرہ شامل ہن۔ اس پڑائ دی ولکھنتا ایہہ اے کہ اکو ویلے چار پیڑیاں پنجابی ناٹککاری وچّ کارج شیل رہندیاں ہن۔ اس ناٹک تے تھئیٹر دا اک سنتلن ستھاپت ہویا۔ ایہناں وچّ ناٹکی سوجھ تے رنگمنچی چیتنا برابر ماترا وچّ موجود اے۔ ایہناں نے عورت چیتنا تے دلت چیتنا دے حوالےآں نوں چھوہیا اے۔ ایہہ ناٹک مول روپ وچّ عورت سنویدناں توں عورت چیتنا تکّ دی یاترا کردا اے۔ اس وچّ ناریواد وی جھلک دندا جاپدا اے، عورت چیتنا دے پڑائ تے کھڑو کے ایوں اس پڑائ دا ناٹک اجیاے حوالےآں دی جھلک دندا اے۔جس دے بھوکھی وستاراں دیاں سمبھاوناواں تو انکار نہیں کیتا جا سکدا۔

پرواسی پنجابی ساہت

بھارت اتے پاکستان توں باہرلے دیشاں وچ رچے گئے ناٹکاں نوں 'پرواسی پنجابی' ناٹک وجوں سویکاریا جانا چاہیدا اے۔اتھے رہن نوں 'پرواسی' منّ کے تریا، اتھوں دے لیکھکاں ولوں رچے گئے ساہت لئی پرواسی پنجابی ساہت ٹرم ورتی دی اے۔ درشن سنگھ گیانی، ترسیم نیلگری، لکھا سنگھ جوہر، ایہہ انگلینڈ واسی ہن، اجائب کمل (کینیا)، سادھو-سکھونت ہندل (کینیڈا) ناٹ جوڑی۔ دوندر روی (کینیڈا)، اجمیر روڈے، سرجیت کلسی، امنپال سارا، راجونت کور مان، ناہر سنگھ اؤجلا وغیرہ رنگکرمیاں دا رول اہم ہن۔