پنجابی ثقافت
پنجابی ثقافت (انگریزی: Punjabi culture)، اوہ ثقافت اے جیہڑی دیس پنجاب وچ یا ایہدے وکھرے وکھرے تھاواں تے وکھرے ویلیاں وچ ٹردی رہی۔ ایہ ثقافت گھٹو گھٹ چار لکھ ورھے پراݨی اے تے ایہدے سَبھ توں پراݨے نشان پنجاب دی سواں ندی دے کنڈیھاں تے لئے گئے پتھر دے اوزاراں توں مِلدے نیں۔ واہی بیجی تے اوہدے اگے پچھے جیہڑا سماج بݨدا اے اوہ پنجابی ثقافت وچ سبھ توں اگے دِکھدا اے۔ ہڑپا پنجابی ثقافت، تہذیب تے رہتل دا سبھ توں وڈا تے پراݨا مرکز اے۔
پنجابی ثقافت
سودھوپنجابی ثقافت پنجاب دے جغرافیائی خطے دی پیداوار اے۔ پنجاب دا جغرافیائی وقوع اجیہا اے کہ ایہہ پرانے زمانے توں تھل صحراء راہیں ہندستان نوں لمے لہندے رستیوں ہور ملکاں نال جوڑن والا علاقہ رہیا اے۔ اس کر کے پنجاب نوں ہندستان دا داخلی دروازا کہیا جاندا اے۔ پہلے زمانیاں وچ جِنے وی لوک جاں حملہ آور بھارت ولّ آئے اوہ پنجاب وچوں ہی لنگھے۔ اس کرکے پنجاب وچّ جنگاں، مار-دھاڑاں تے پرسپر ثقافت دے انوکھے نمونے ملدے نیں۔ ایہ اصل وچّ مختلف نسلاں، ذاتاں، مذہباں دی سمیل سرزمین اے۔ ایسے کرکے پنجابی ثقافت دے کچھ مرکزی پکھ ہور ثقافتاں نالوں خصوصن وکھرے نیں۔ پنجاب دی زرخیز تے میدانی زمین، جیون انوکول سہندی گرم تے تر آب و ہوا تے ہمالیا پربت توں وَگدے دریاواں نے اس حسین سرزمین نوں پرانے زمانے توں ہی منکھی وسیب لئی بہت انوکول بنائی رکھیا اے۔ پرانی جیونی دیاں مول لوڑاں سہجے ہی پراپت ہو جاݨ کارن ایتھے منکھ ہزاراں سالاں توں وسدا آ رہیا اے۔ لگاتار اتھل پتھل ے تباہی دے باو جود ایہ خِطہ آباد رہیا اے۔ ایسے کرکے ہی ثقافتاں دے کھوجکار پنجاب نوں سبھیاچار دا پنگھوڑا ہوݨ دا ماݨ دیندے نیں۔
تریخی درشٹی توں پوربلے سبھیاچار دے پرمان اس دھرتی توں ملدے نیں جو لگ پگ دس ہزار سال توں وی پرانے ہون دا اندازا اے۔ اس توں بعد انڈس تہذیب دے ناں نال جاݨی جاندی اینی ترقی یافتہ شہری تہذیب وی ایسے دھرتی اُتے سرجی گئی۔ انڈس تہذیب دے پراݨے نمونے ہڑپا، موہن جو دڑو، گنویریوالا، سنگھول تے ڈھولباہا وغیرا تھان٘واں توں کیتی کھدائی توں حاصل ہوئے نیں۔ ایہنوں ہڑپا رہتل کیہا جاندا اے۔ گلیاں، گھراں، اشنان گھراں وغیرہ دی نشچت ویونت توں ایہ پرمان ملدے نیں کہ ایہ تہذیب اس زمانے دے حساب نال بہت ترقی یافتہ سی۔ آریا لوکاں نے لگبھگ 1500-3000 قبل مسیح دے زمانے وچّ اس خطے وچّ داخلہ کیتا۔ اوہ وکھ وکھ زمانیاں وچّ وکھ وکھ ٹولیاں دے روپ وچّ آئے۔ اس دور وچّ پنجاب دے اس خطے وچّ آریا ثقافت دا شروع ہویا، جیہنے دنیا نوں ثقافتی پکھ توں مہان یوگدان دتا۔
پنجاب دی اس دھرتی دا ایہ ناں تاں اسلامی اثر و نفوذ نال پنج آب توں پرچلت ہویا پر اس توں پہلاں اس خطے دا ناں پنچند ورتوں وچ سی۔ سمے دے بدلن نال پنجاب دنیا دے پراݨی ترقی یافتہ مہان ثقافت دا مرکز بݨ گیا۔ پنجاب دی اس دھرتی اتے چارے وید (رگوید، ساموید، یجروید اتے اتھروَ وید) رچائےؤے گئے، جو ہُݨ تک وی پنجاب دی ثقافتی قدامت تے مہانتا دا اتم نمونہ نیں۔ اپنشد گیان ادب دی دوسری مان یوگ ونگی اے جو ایتھے رچائی گئی۔ ماہر لسانیات پاننی دی جگت پرسدھ رچنا 'اشٹادھیائی' وی ایسے دھرتی اُتے لکھی گئی۔ ایسے زمانے وچ تکشلا یونیورسٹی ناں دا تعلیمی مرکز بہت چرچت رہیا، جتھے دیساں دیسانتراں توں راج کمار پڑھن آؤندے رہے۔
پنجابی ثقافت دی ترقّی دا اک دور اسلام دی آمد نال شروع ہویا، جیہدا آرنبھ 712 عیسوی وچّ محمد بن قاسم دے حملے نوں منیا جاندا اے۔ ستّ صدیاں دے لگاتار حملیاں دوران مسلم راج ستھاپت ہندے رہے جیہناں دا انت مغل راج سی۔ اس دور وچّ پنجابی ثقافت اتے سبھ توں ودھ اثر اسلام دا پیا۔ صوفی مت نے کٹڑ براہمنی ووستھا توں تنگ لوکاں نوں راحتَ دوائی۔ پنجابی کھاݨ پیݨ، پہناوے، زبان تے ادب اُتے اسلامی ثقافت دے اثرات مرتب ہوئے۔
مدھ یگ وچّ پنجابی ثقافت دی تریخ وچّ اک نواں دور گُرو نانک دیوَ جی دوارا سکھ دھرم دی ستھاپنا نال شروع ہویا۔ پنجاب دی اس دھرتی اتے پنجابی لوکاں دے دکھاں دا علاج تے آدرشاں دی سرجنا گُرو نانک دیوَ جی نے لوک پکھی درشٹی توں کیتی۔ اس جیون دی مرکزی مہتا ستھاپت کردیاں کرت کرن، نام جپن تے ونڈ چھکن دے سرب کالیانکاری سماجی منکھی سنکلپ پیش کیتے۔ اس وچّ ذات پات، اوچ نیچ وغیرہ دے فرق نوں چھڈّ کے مانوی سانجھ تے سربت دے بھلے دی گلّ کیتی گئی۔ سری گُرو ارجن دیو جی دوارا آدی گرنتھ دی سنپادنا نے سنسار ساہت نوں لاثانی خزانہ دتا جس وچّ مانوتا دی مکتی دا سندیس اے۔ گُرو گوبند سنگھ جی نے خالصے دی سرجنا کرکے پنجاب دی اس دھرتی نوں نویں پٹھّ دتی۔ پنجابی ثقافت لئی ایہ دور، ایہدی ستنتر تے مولک پچھاݨ دا سنہری دور کہیا جا سکدا اے۔
پنجابی ثقافت دی ترقی وچ اگلیرا پڑائی انگریزاں دی باقی ہندستان سمیت پنجاب تے راجسی سرداری نال شروع ہوئی۔ ایہدے نال پنجابی جن سدھارن دا وکس رہی پونجیوادی راجسی، آرتھک، سبھیاچارک ووستھا نال ایہجا واہ پیا جیہدے دور اندیش پرنام نکلے۔ جے ہن ایہناں پربھاواں تے پرناواں نوں گھوکھیا جاوے تاں دلچسپ تتھّ ابھردے نیں۔ پنجاب دے لوک انگریزی زبان راہیں سنسار ساہت، سنسار درشن تے سنسار سبھیاچار نال سمپرک وچّ آئے۔ انگریزی سبھیاچار نال اوہ اک غلام سبھیاچار وجوں سمپرک وچّ آئے سن، جس دے بہت وکولترے اتے الٹے-پلٹے پربھاو پیندے رہے۔ ہاں-پکھی پربھاواں نے پنجابیاں دی زندگی وچّ بہت چنگیرے پرورتن وی لیاندے۔ وگیانک لیہاں تے اسر رہی مغربی ثقافت نے ایہناں دی پرمپراگت رہتل نوں جھنجوڑ سٹیا تے کھلھیپن دا احساس کروایا۔ انگریزی زبان تے ادب دے سمپرک نے نویں گیان وگیان تکّ لوکائی دی رسائی کروائی۔ اس ٹاکرویں ثقافت نال مقابلے تے سانجھ دے نویں پہلو ابھرے۔ ریل، ڈاک، تار تے ہور نویں وسیلیاں نے لوکائی جیون گتی وچّ تیزی لیاندی۔ اس طرحاں انگریزی ثقافت نے پنجابی ثقافت وچّ مول نویں پرورتن لیاندے۔
پنجابی چرتر دے پچھان چنا
سودھوپنجابی ثقافت دی وشیش جغرافیائی ستھتی نویکلے جلوایو تے تریخی اتراواں چڑھاواں نے پنجابی جیون جاچن دے کئی ایہجے دلچسپ تے شکتی شالی پکھ اسارے نیں جو پنجابیت دے پچھاݨ چنہ بݨ گئے نیں۔ ایہ پنجابیاں دی وکھری تاثیر، چرتر، منورتھاں تے آدرشاں وچّ اجاگر ہُندے نیں۔ اپجاؤ بھومی کارن بھکھے مرناں پنجابیاں دے حصے نہیں آیا پر نال ہی کرڑی محنت کرکے ایہدے اُتے حق جتاؤݨ دی پرچنڈ پرورتی پنجابیاں دا خاصہ اے۔ کرت کرن نوں مان سمجھنا تے کرت کمائی اتے حق جتاؤݨا ایہناں دی خوبی اے۔ لگاتار جنگاں دا اکھاڑا بݨے رہݨ کارن پنجابی اُجڑدے رہے تے فیر وسن دی انوکھی جیون تانگھ نال اوتپوت نیں۔ ثقافت دی تریخ اس گلّ دی گواہ اے کہ اس دھرتی اتے اوہی لوک ٹِکے جو نہ جَنگ توں ڈردے سن، نہ موت توں تے نہ لُٹے پُٹے جاݨ توں، بلکہ حالات دے مطابق ہمیشا جیون سنگھرش کرن نوں تیار رہندے سن۔ پنجابی پہل قدمی کرن والے نیں۔ ایہ کھڑوت وچّ یقین نہیں رکھدے۔ ایہ کچھ نہ کچھ کرن دے آہر وچّ رہندے نیں۔
اس نرنتر اتھل پتھل نے پنجابی سبھاء وچّ دو مون٘ھ زور پرورتیاں پیدا کیتیاں نیں۔ پنجابی زندگی نوں جنون وانگ جیوندا اے۔ اس کرکے ایہدا سبھاء بھڑکیلا اے۔ اوہ فوری تے اک دم تتا ہو اٹھدا اے تے اونی ہی تیزی نال اوہ سبھ کچھ بھلن لئی تیار ہو جاندا اے۔ زندگی نے اوہنوں بڑے خوفناک سبق سکھائے نیں۔ لگاتار باہری حملیاں دا شکار رہیا پنجابی، سبھاء وجوں ہی ٹکاؤ والا جیون بتیت کرن توں انکاری بݨ گیا۔ دوسری پرورتی اُچی بولݨ تے لوڑوں ودھیرے تینگھڑن دی اے۔ ایہدی گلّ بات اُچی، سنگیت تکھی، اُچا تے تیز تے دکھاوے دی رچی اتھاہ اے۔ نرنتر دباواں تے ٹکراواں وچّ اسرے پنجابی سموہک اوچیتن دا ایہ نیارا نتیجہ اے۔ رانجھا ہیر دے در تیئسے کرکے پنجابی نائک دا مہاندرا وی ایہجے ویکتیاں دا ہی اے جو پوری سرگرمی، سرے دی شدت اتے جنون نال اپنے پینڈے پیندے نیں۔ پنجابیاں دے نائک ہن جوگی، یودھا تے عاشق۔ راجا پنجابی ثقافت دا لوک نائک نہیں، بلکہ راجا ترسکار دا پاتر اے۔ پنجابیاں نے راجے دی طقات تے شان و شوکت دی بجائے فقیر دی اچتا سچتا نوں مان دتا اے۔ ایہ دھرتی اے جِتھے دے فقیر راجے نوں پرھاں ہو کھڑون تے دھپّ چھڈݨ دا بول بے خوف ہو کے بولدے نیں، پنجابیاں نے بادشاہ درویشاں نوں لوک نائک منیا اے۔
پنجابی ثقافت دی اک ہور خاصیت ایہ اے کہ ایہ تیاگوادی جیون فلسفے نوں پروان نہیں کردا۔ ایہ جیون نوں سچّا سُچّا مَندے ہوئے اس وچّ منکھی وڈتن سرجن دا متّ پیش کردا ہے۔ اس جیون، منکھ تے سنسار نوں سچا منن کارن پنجابیاں دے سارے کار-وہار، آدرش اتے منورتھ منکھ کیندرت بݨدے گئے۔ ایسے کرکے پنجابی ثقافت وچّ جیون نوں جیون دی اچھا تے طاقت نوں مرکزی ستھان پراپت اے۔ بھرپور جیون لئی سنگھرش پنجابیاں دا خاصہ اے۔ 'کھادھا پیتا لاہے دا' دی دھارنا ایسے ہی جیون انوبھوَ دا نچوڑ اے۔ پنجابیاں دا پہناوا، ریتاں، ہار سنگھار تے لوک گیت پنجابی ثقافت دی رنگیلی تصویر الیکدے نیں۔ زندگی دے ہر موقعے لئی روچک ریتاں دی لڑی ہریک پنجابی دھرتی واسی نوں بھائی چارے نال پروئی رکھدی اے۔
ذات پات تے پنجابی رہتل
سودھوبرصغیر پاک و ہند وچ ذات پات دی تقسیم صدیاں توں چلی آ رہی اے۔ ذات پات سدھانت دا کیہ پچھوکڑ اے تے ایہ ِّاں وجود وچّ آئی ایہدا کوئی تسلی بخش جواب نئیں۔ تریخ پکھوں آریا تے مذہبی پکھوں براہمن لوک اس نظام دے جنم داتا نیں۔ اسلام تے سکھ مذہب دے آؤݨ نال ذات پات دے نظام نوں وڈی سٹّ لگی۔ (گردیال سنگھ کوٹ بھائی، پنجاب وچ ذات تے پیشا: بدلدے رجحان، صفحہ :125) پنجاب لفظ پنجابی زبان دے پنج تے فارسی لفظ آب بھاوَ پاݨی دے میل توں بݨیا اے۔ ایہ مشرق وچ ستلج دریا توں لے کے مغرب وچ انڈس دریا دی وچلی دھرتی وچ سنکیت کردا اے۔ ایسے طرحاں پنجاب وچ بھنّ بھنّ ذاتاں دے متعلق کہاوتاں نیں۔ پنجاب وچ ہور سماجی پرنالیاں وانگ ذات پرنالی اینی جٹل نئیں جِنی کہ ہور بھاگاں وچّ اے۔ ایتھے براہمنا دا مقام سَبھ توں اچا نہیں۔ ایہ درجہ بندی، زمین، دھن، دولت، گنتی، سریرک تے راجنیتک ستا وغیرہ ورگیاں اس دنیا دیاں دیاں دولتاں دے آدھار تے کیتی جاندی اے۔ ایسے کارن سمکالین پنجاب وچ جٹاں دا تھاں اچا منیا گیا اے۔ ذاتاں وچ ویاہ دی پرتھا اِنی پکی نئیں۔
سبھیاچار روپانترن
سودھوآرتھک، راجسی یا وگیانک تبدیلیاں ثقافت نوں سدھے اسدھے ڈھنگ نال بدلدیاں نیں۔ پنجابی ثقافت وچّ پِچھلی اک صدی توں بہت تیزی نال پرورتن واپرے نیں۔ ایہناں تبدیلیاں نے نہ صِرف کم کرن دے ڈھنگ تے لوکائی دیاں لوڑاں نوں بدلیا اے بلکہ منورتھاں تے منوبنتر نوں وی بدلیا اے تے ہور بدلنا اے۔ ہُݨ پنجابݨ اپنے ماہی نوں نئیں کہندی کہ "لے دے مینوں مخمل دی پکھی گھنگروآں والی"۔ بلکہ ہُݨ سُکھ سہولتاں دے نویں سادھن آگئے نیں تے سنچار سادھن منکھ نوں باہرلی دنیا نال اس طرحاں جوڑ رہے نیں کہ نہ کیول من تے بلکہ جیون تے سنسار ویاپی حالتاں اثر کردیاں نیں۔ ایہناں تبدیلیاں نے پنجابیاں نوں نویاں ونگاراں پیش کیتیاں نیں۔
پنجابیاں نے اپنی ثقافت دے نقش و نگار گھڑن تے ایہناں نوں تریخ دے پٹھے سدھے دباؤاں دے باوجود ہور حسین بناؤݨ وچّ اسادھارن درڑتا دا ثبوت دتا اے۔ اس توں ایہ آس بَجھدی اے کہ ایہدا بھوکھ شاندار اے۔
مورت نگری
سودھو
