پنجابی تہذیب

پنجابی تہذیب توں مراد پنجابی لوک گروہ ولوں سرجی خاص جیون-جاچن۔ جس وچّ انھاں لوکاں دا رہن-سہن، کم کِتے، رسم-رواج، رشتے-ناتے، پہناوا، ہار-سنگھار، عقیدے، منورنجن، بولی اتے لوک ادب وغیرا شامل ہندے نیں۔ اوپری نظرے ویکھیاں جتھے تہذیب دی پکرتی عام جاپدی اے، اتھے ایہدا مطالعا کردے ہوئے اسیں محسوس کر سکدے آں کہ ایہ اپݨے آپ وچّ اک جٹل ورتارا وی اے۔

اصل وچّ کوئی وی قوم جاں کوئی وی لوک گروہ، جیہڑا سماج دے ناں ناݪ جاݨیا جاندا اے، تہذیب توں سکھنا نہی ہندا، بھاویں اوہ ترقی دے کسے وی پڑائ اتے کیؤ نہ ہووے۔

اصل مضمون: تہذیب

پنجاب دا نامکرن

پنجاب لفظ دو لفظاں دے سمیل توں مل کے بنیا اے۔ 'پنج'- مطلب گنتی دے پنج تے 'آب'- مطلب کہ پاݨی یعݨی پنجاب دے پنج دریا۔ اس طرحاں پنجاب شبد دا مطلب اے 'پنج دریاواں دی دھرتی۔'

پرانے زمانے وچ اک لفظ 'پنچند' وی سی، جہڑا پنجاب دا ہی پریاواچی سی تے اس خطے لئی ورتیا جاندا سی، جیہڑا اِنڈس تے سرسوتی نوں ملا کے کچھ وڈے خطے دا سوچک سی۔ پنچند لفظ رگوید وچّ ورتیا گیا اے۔ یونانیاں نے پنجاب نوں 'میساپوٹامیا' کیہا اے اتے اس مطلب دا مطلب وی پنج دریاواں دی دھرتی ہی اے۔

یُگاں مطابق 'پنجابی تہذیب'

پراݨا دور

پنجابی تہذیب دے روپ دھارن شروع کرن دا سماں لگپگ اوہی اے، جو پنجابی بولی نے روپ دھارنا شروع کیتا۔ ایہہ نوویں توں بارہویں عیسوی دا سماں دسیا جاندا اے۔ سپت سندھو دے ناں نال جانی جاندی اتی ترقی یافتہ شہری رہتل وی اس دھرتی اتے سرجی گئی۔ سپت سندھو دے پرانے نمونے موہنجودڑو، ہڑپا، سنگھر تے ڈھولباہا وغیرا تھاواں توں کیتی کھدائی توں حاصل ہوئے نیں۔ اس نوں ہڑپا تہذیب وی کیہا جاندا اے۔ آریہ لوکاں نے لگبھگ 1500-3000 ق مدے ویلے وچّ اس خطے وچّ داخلہ کیتا۔ اوہ وکھ وکھ سمیاں وچ وکھ وکھ ٹولیاں دے روپ وچ آئے۔ اس دور وچّ پنجاب دے اس خطے وچّ آریہ تہذیب دا آرنبھ ہندا اے، جس نے دنیا نوں تہذیبی پکھ توں مہان یوگدان دتا اے۔

قرون وسطی

پنجابی تہذیب دے ترقی دا اک پڑائ مسلمانی حملیاں نال شروع ہندا اے، جس دا شروع 712 عیسوی وچّ محمد بن قاسم دے حملے نے کیتا۔ ستّ صدیاں دے لگاتار حملیاں دوران مسلمانی راج قائم ہندے رہے جنہاں دی سکھر مغل راج سی۔ اس دور وچّ پنجابی تہذیب اتے سبھ توں ودھ اثر اسلام دھرم اتے تہذیب دا پیا۔

مدھ یگ وچّ پنجابی تہذیب دے اتہاس وچّ اک نواں دور گرو نانک جی ولوں سکھ دھرم دا قیام نال شروع ہندا اے۔ پنجاب دی اس دھرتی اتے پنجابی لوکاں دے دکھاں دا علاج اتے آدرشاں دی سرجنا گورو نانک دیوَ جی گورو صاحبان نے لوک پکھی نظر توں کیتی۔ اس جیون دی مرکزی مہتا قائم کردیاں کرت کرن، نام جپن اتے ونڈ چھکن دے سرب کالیانکاری سماجی انسانی تجزیہ پیش کیتے۔ اس وچّ جات-پات، اوچ-نیچ آدی دے بھید-بھاواں نوں چھڈّ کے انسانی سانجھ اتے سربت دے بھلے دی گلّ کیتی گئی۔ سری گرو ارجن دیو جی ولوں آدی گرنتھ دی سنپادنا نے دنیا ساہت نوں لاثانی خزانہ دتا جس وچّ مانوتا دی مکتی دا سندیس اے۔ گرو گوبند سنگھ جی نے خالصے دی سرجنا کرکے پنجاب دی اس دھرتی نوں نویں پٹھّ دتی۔ پنجابی تہذیب لئی ایہہ دور، اس دی ستنتر اتے مولک پچھان دا سنہری دور کیہا جا سکدا اے۔

جدید دور

پنجابی تہذیب دے ترقی وچّ اگلیرا پڑاؤ انگریزاں دی باقی بھارت سمیت پنجاب اتے سیاسی سرداری نال شروع ہندا اے۔ اس نال پنجابی جن-سدھارن دا وکس رہی پونجیوادی سیاسی، معاشی، تہذیبی انتظام نال اجیہا واہ پیا جس دے دور-اندیس پرنام نکلے۔ جے اسیں ہن ایہناں اثراں اتے پرناواں نوں گھوکھیئے تاں دلچسپ تتھّ ابھردے ہن۔ پنجاب دے لوک انگریزی بولی راہیں دنیا ساہت، دنیا فلسفہ اتے دنیا تہذیب نال رابطے وچّ آئے۔ انگریزی تہذیب نال اوہ اک غلام تہذیب وجوں سمپرک وچّ آئے سن، جس دے بہت وکولترے اتے الٹے-پلٹے اثر پیندے رہے۔ ہاں-پکھی اثراں نے پنجابیاں دی زندگی وچّ بہت چنگیرے پرورتن وی لیاندے۔ سائنسی لیہاں تے اسر راے پچھمی تہذیب نے ایہناں دی پرمپراگت رہتل نوں جھنجوڑ سٹیا اتے کھلھیپن دا احساس کروایا۔ انگریزی بولی تے ساہت دے سمپرک نے نویں گیان-وعلم تکّ ساڈی رسائی کروائی۔ اس ٹاکرویں تہذیب نال مقابلے اتے سانجھ دے نویں پہلو ابھرے۔ ریل، ڈاک-تار اتے ہور نوین وسیلیاں نے ساڈی جیون گتی وچّ تیزی لیاندی۔ اس طرحاں انگریزی تہذیب نے پنجابی تہذیب وچّ مول نویں پرورتن لیاندے۔اس توں بعد پنجاب نوں 1947 وچّ ہندستان دی ونڈ ویلے دو ہسیا پنجاب، بھارت اتے پنجاب، پاکستان وچّ ونڈ دتا گیا۔

پنجابی چرتر دے پچھان-چنہ

• ہور ویکھو: پنجابی لوک

پنجابی تہذیب دی خاص بھوگولک ستھتی، نویکلے جلوایو اتے اتہاسک اتراواں-چڑھاواں نے پنجابی جیون-جاچن دے کئی اجیاے دلچسپ اتے طاقت شالی پکھ اسارے ہن، جو پنجابیت دے پچھان-چنہ بن گئے ہن۔ ایہہ پنجابیاں دی وکھری تاثیر، چرتر، منورتھاں اتے آدرشاں وچّ اجاگر ہندے ہن۔

سویدھینتا

اپجاؤ امتحان کارن بھکھے مرناں پنجابیاں دے حصے نہیں آیا پر نال ہی کرڑی محنت کرکے اس تے حق جتاؤن دی پرچنڈ پرورتی پنجابیاں دا خاصہ اے۔ کرت کرن نوں مان سمجھنا اتے کرت کمائی اتے حق جتاؤنا اے

شکھشیئت

پنجاب دا سرحدی علاقہ ہونا پنجابیاں دی شکھشیئت دے کئی ولکھن لچھناں دا کارن بنیا۔ نت مہماں رہن رن-جوجھن لئی ہمیشہ تیار-بر-تیار رہنا پیندا سی۔ سٹے وجوں،زندگی نوں مانن لئی جوش اتے اماہ وی اونا ہی تیبر ہندا سی، جنا رن-جوجھن ویلے لڑن مرن لئی ہندا سی | کلّ دا بھروسہ نہی سی ہندا،اس لئی کھادا پیتا ہی لااے ہندا سی۔ 'کھا گئے،رنگ لا گئے،جوڑ گئے سو روہڑ گئے دا اکھان ایہو جہیاں ہالتا دی ہی اپج اے۔

زندگی نوں جنونّ وانگ جیونا

پنجابی زندگی نوں جنونّ وانگ جیوندا اے۔ اس کرکے اسدا سبھاء بھڑکیلا اے۔ اوہ فوری اتے اک دم تتا ہو اٹھدا اے اتے اونی ہی تیزی نال اوہ سبھ کجھ بھلن لئی تیار ہو جاندا اے۔ زندگی نے اسنوں بڑے خوفناک سبق سکھائے ہن۔

اچی بولنا اتے لوڑوں ودھ تینگھڑنا

لگاتار باہری حملیاں دا شکار رہا پنجابی، سبھاء وجوں ہی، ٹکاؤ والا جیون بتیت کرنو انکاری بن گیاں اے۔ پنجابی سبھاء وچ اچی بولن اتے لوڑوں ودھیرے تینگھڑن دی پرورتی پیدا ہو گئی۔ اس دی گلّ-بات اچی، سنگیت تکھا، اچا تے تیز اتے وکھاوے دی رچی اتھاہ اے۔ جاری دباواں اتے ٹکراواں وچّ اسرے پنجابی سموہک اوچیتن دا ایہہ نیارا نتیجہ اے۔

پنجابی ہیرو دا مہاندرا

پنجابی تہذیب وچ پنجابی ہیرو دا مہاندرا وی اجیاے ویکتیاں دا ہی اے جو پوری سرگرمی، سرے دی شدت اتے جنونّ نال اپنے پینڈے پیندے ہن۔ پنجابیاں دے ہیرو ہن جوگی، یودھا تے عاشق۔ راجا پنجابی تہذیب دا لوک-ہیرو نہیں، سگوں راجا ترسکار دا پاتر اے۔ پنجابیاں نے راجے دی طاقت اتے شانو-شوکت دی بجائے فقیر دی اچتا-سچتا نوں مان دتا اے۔ ایہہ دھرتی اے جتھے دے فقیر راجے نوں پرھاں ہو کھڑون اتے دھپّ چھڈن دا بول بیخوف ہو بولدے ہن، پنجابیاں نے بادشاہ درویشاں نوں لوک-ہیرو منیا اے۔

تیاگوادی جیون فلسفہ

پنجابی تہذیب دی اک ہور خاصیت ایہہ اے کہ ایہہ تیاگوادی جیون-فلسفے نوں پروان نہیں کردا۔ ایہہ جیون نوں سچا-سچا مندے ہوئے اس وچّ انسانی وڈتن سرجن دا متّ پیش کردا اے۔ اس جیون، انسان تے دنیا نوں سچا منن کارن پنجابیاں دے سارے کار-وہار، آمورت اتے منورتھ انسان کیندرت بندے گئے۔ اسے کرکے پنجابی تہذیب وچّ جیون نوں جیون دی اچھا اتے طاقت نوں مرکزی تھاں حاصل اے۔ بھرپور جیون لئی سنگھرش پنجابیاں دا خاصہ اے۔ 'کھادھا پیتا لااے دا' دی دھارنا اسے ہی جیون تجربہ دا نچوڑ اے۔ پنجابیاں دا پہراوا، ریتاں، ہار-شنگار اتے لوک-گیت پنجابی تہذیب دی رنگیلی تصویر الیکدے ہن۔ زندگی دے ہر موقعے لئی روچک ریتاں دی لڑی ہریک پنجابی دھرتی نوں اپنی اتے بھائیچارے نال پروئی رکھدی اے۔

جات پربندھ اتے پنجابی تہذیب

بھارت وچ جات-پات دی تقسیم سدیا توں چلی آ رہی اے ۔ایہہ ادارہ اپنی سماجی جکڑ وچ اک کرڑا طاقت شالی عبدل نام اے، جسدا اپنا ہی سنبھوَ قانون اے اتے دنیا بھر وچ کسے وی سماج دا آدھار اجیہا وکھائی نہی دندا۔جات- پات اصول دا کی پچھوکڑ اے اتے ایہہ کوے ہوند وچّ آیا اسدا کوئی تسلی بخش اتر نہی اے ۔اتہاسک پکھوں آریہ اتے دھارمک پکھوں براہمن لوک اس نظام دے جم داتا ہن ۔جنا رنگ اتے نسلی آدھار تے سماج دی ونڈ کیتی اتے اپنے آپ نوں بھارت دے اصل وسنیکا توں الگّ اتے اچا رکھن دی اجیہی بنیاد رکھی ۔ کئی سیانے کہندے ہن کہ جات پات دی آدھارشلا پیشہ اے ۔جات -پات دے نظام نوں پکی آدھارشلا دین لئی ہندو سماج دے مکھی براہمن نے جات- پات دے قانون نوں دھارمک رنگ دے دتا ۔چنگے تے برے کم ہن چنگی تے ماڑی جات دے کرتا دھرتا بنن لگے۔ سکھ دھرم اتے اسلام دے آؤن نال جات-پات دے نظام نوں وڈی سٹّ لگی ۔ پنجاب شبد پنجابی دے پنج اتے فارسی دے شبد آب مطلب پانی دے میل توں بنیا اے ۔ایہہ پورب وچ ستلج توں لے کے پچھم وچ جہلم ندی وچلی دھرتی ولّ سنکیت کردا اے ۔اسے ترھا پنجاب دے وچ بھنّ -بھنّ جاتاں سنبندھی اکھوتا ہن۔جویں کہ :1)جٹّ بھاویں اٹی تاں کراڑ چڑھاوے وٹی۔2)بانیئے دی مچھّ دا کجھ نہ گیا، پر پٹھان نے سارا ٹبر مار لیا ۔ ہندوستانی سماج نوں سمجھن دا طریقہ اسدی جات پرنالی اے ۔

پنجاب وچ ہور سماجی پرنالیاں وانگ جات پرنالی انی جٹل نہی جنی کہ ہور بھاگاں وچّ اے ۔ایتھے براہمنا دی تھاں سبھ توں اچی نہی ۔ایہہ درجابندی زمین، دھن،دولت،گنتی، جسمانی اتے سیاسی ستا آدی ورگیاں اس دنیا دیاں دیاں دولتاں دے آدھار تے کیتی جاندی اے ۔اسے کارن سمکالین پنجاب وچ جٹاں دی تھاں اچی منی گئی اے ۔جاتاں وچ ویاہ دی پرتھا انی پکی نہی ۔جاتاں وچ حداں کمزور ہون،سکھ مت ولوں سچیت طور تے جات پرنالی ختم کرن دے یتناں اتے اس کھیتر وچّ مرداں مقابلے استریاں دی گنتی نالوں گھٹّ ہون کارن انترجات ویاہ نہی ہندے سگوں ہماچل، یورپی، اڑیسہ توں استریاں ویاہ کروا کے لیاندیاں دا رہیا ہن۔جات پرنالی ہورناں کھیتراں توں گھٹّ ہون دے کارن وی ملدے ہن وکھ -وکھ دھاڑاں دا داخلہ، سکھ مطلب دا بھائیچارک رویہ، سرمائیداری دا تیز ترقی آدی ۔ہور وی جات پرنالیاں ہن۔جویں 1)پجاری جاتاں -برامن 2) کرسانی-جٹانی،راجپوت،3) وپاری -اروڑے، کھتری، بانیئے 4) دمتگار-رامگڑیئے ،انوسوچت -چار، چوہڑے۔

پنجابی تہذیب دا نسلی پچھوکڑ

پنجابی تہذیب دی پچھان دا اک اہم پاسار اسدے نسلی پچھوکڑ، بنتر اتے سروپ دا اے۔ پنجابی تہذیب دے ہوندمولک پنجابی شخصیت دے خاصے مول مانسک سرنچنا تے پنجابی نقش اس نسلی سنگم دے اہم ورتارے ہن۔

پنجاب دے پراچین سیاسی اتہاس خاصکر پوروَ دراوڑ دور سنبندھی ساڈے سروت صرف آوشیشاں تے مشتمل ہون کارن اسدے نسلی پچھوکڑ بارے پرمانک نرنا کرنا کافی اوکھا اے۔ پہلے باشندے آدی، آسٹرک، پھر دراوڑی نسل دے ہی منے جاندے ہن۔

دراوڑانں دی سندھ گھاٹی رہتل اپنے ویلے دی اس ترقی یافتہ نگر رہتل سی۔ سندھ گھاٹی دی رہتل دی اچت پچھان اتے پرمانک روپ تانں صرف خدائی اپرنت حاصل پرانیاں لبھتاں توں حاصل ہوئی اے۔ جستوں اسدے اتی ترقی یافتہ نگری چنگیریاں سہولتاں والے، سنیمت ویونت اتے وڈیرے کھیتراں وچ پسرے ہون دے نشان اپلبدھ ہن۔

پنجابی تہذیب دے حوالہ وچ اہم تتھّ ایہہ اے کہ براہمنی تہذیب بنتر وچ نمن شرینیاں نال ایہناں دے ملن دا عمل نوں ردّ نہیں کیتا جا سکدا، کیونکہ ایہہ داس بنا کے رکھے اپورگاں نوں ہی سہجے سہجے اتی نیواں رتبہ، ظالمانہ وحشت بھریا وہار کٹھور بندھنمئی جیون وچ نرڑیا گیا اے۔

پنجابی تہذیب دا مرکزی پریرنا سروت رگویدک آریائی پرمپرا اے۔ پنجابی تہذیب پرتی صحیح اتہاسک نظر دا نشان نہیں۔ پنجابی تہذیب دا ادے اتر-ہڑپا یگ وچ پنجاب دے آریائیکرن توں شروع ہندا، ایہہ دھارنا پنجابی تہذیب دے اتہاسک ترقی، مول خاصے، بنتر اتے قیمت-پربندھ دی نظر توں ترکسنگت اتے اچت نہیں۔

بھارتی تہذیب بنتر وچوں ہی جنمیاں وکسیا اے، پر ایہہ پرانی تہذیبی بنتر نال بنیادی ٹاکرا، کٹھور سنگھرش تے ردن دے عمل وچوں ہی نواں مہاندرا گھڑدا اے۔

پنجابی تہذیب اتے سمپردائکتا

انسان نسل دیاں ہر طرحاں دیاں گھاڑتاں،پراپتیاں، اپراپتیاں سمسیاواں اتے اوہناں دے سمادھان ہر حالت وچّ اس تہذیب دی ہی پیداوار ہندے ہن۔ انسان اپنی سماجی ہوند صدقے ہی سرشٹی دے چراسی لکھ قسم دے جیو جنتوآں،پشو پنچھیاں اتے ہور جاندار ذاتیاں نالوں وکھرا سروپ دھارن کر سکیا اے۔ انسانی نسل نوں ایہہ 'ولکھنتا'اتے'شریسٹتا' حاصل کرن والا گن نرسندیہ، اسدا تہذیب ہی اے۔ بھارتی تہذیب دی 'وچترتا'، 'ولکھنتا' اتے'سریشٹتا'انج تاں انیکاں گن لچھناں صدقہ منی جادی اے،مگر بھارتی تہذیب نے قومانتری پدھر اتے جس خاصیت کارن،ودھیرے مان وڈیائی حاصل کیتی اے ۔اوہ گن اے، اسدا 'انیکتا'وچّ'ایکتا'دا سروپ۔پراچین دور توں ہی بھارت کئی 'جنپداں'،گناں، بھو-کھنڈاں، بولیاں، دھرماں جاتاں، اپجاتاں، مونہیاں، گوتاں، فرقیاں،قبیلیاں، ندیاں، دریاواں، سماجی سموہاں، اپ-گروہ اتے سیاسی سنگٹھناں دا اک اجیہا سمچا رہا اے، جہڑا عالمی دے سوجھ وان لوکاں لئی سدا ہی حیرانی دا کارن بنیا اے۔بھارتی تہذیب انا بلوان رہا اے کہ ایہہ کسے وی ورتکنیک تہذیب نوں گلوکڑی وچّ لے کے ختم کر دین دی سمرتھا رہا اے۔پنجاب، اسے وشال تہذیب دا اپ-تہذیب خطہ ہون دا مان رکھدا اے۔آریہ جاتی توں بعد لمبے ویلے تکّ کوئی وی اجیہی حملہ آور جاتی اتھے داخلہ نہیں کر سکی ،پراچین بھارتی تہذیب اندر کتے وی فرقو جاں سمپردائک رنگت نظر نہیں آؤندی۔اسلامی کٹڑتا دا پرتکرم ایہہ ہویا کہ ہندوستان دے لوکاں نے وی مسلماناں نوں 'ملیچھ'جاں 'یون'کہہ کے اپمان کرنا شروع کر دتا۔بھارتی تہذیب اندر ہندوآ نے وی مسلماناں نوں اوہی درجہ دتا،جہڑا اوہ اچھوتاں نوں دے راے سن۔ جس بھانڈے وچّ مسلمان کھانا کھا لیندا سی اوہ توڑ دتا جاندا سی۔ مسلمان جاتی دی آمد نے تہذیب دا سبھ توں وڈا نقصان ایہہ کیتا کہ ایہناں نے ہندستانیا دے مناں اندر سمپردائکتا دی کڑتن پیدا کر دتی۔ نشچے ہی دھارمک دویش اتے فرقو سوچ تہذیب دی خاصیت کدے وی نہیں بنی سگوں ایہہ مسلم سمپردائکتا دی دین رہی اے۔ کبیر جی نے کیہا سی:-

                              ہندو کہت اے رام ہمارا، مسلمان رہمانا۔
                              آپس میں دوؤ لڑے مرت ہیں، بھید نہ کوئی جانا۔

مسلمان جنتا نے بھارت نوں پوری طرحاں اپنا دیس منّ لیا اتے اس دھرتی نوں اپنی جنمامتحان منّ کے اسدی رکھیا لئی ہر طرحاں دی قربانی دین لئی تیار ہو گئے۔ پنجاب وچّ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد جدوں انگریز سامراج نے حملہ کیتا تاں اک مسلمان شاعر کرلا اٹھیا سی۔ اوہ ہندو-مسلماناں نوں 'سانجھے ورثے'دی پیداوار مندا تے انگریزاں نوں 'تیسری جات'آکھ کے لکھدا اے:-

                             شاہ محمدا،وچ پنجاب دے جی،
                             کدے نہی سی تیسری جات آئی۔

'تیجا رلیا کم گلیا'دی لوک اکتی مطابق انگریزا دی آدم نال فرقو کڑتن پھر توں ودھیرے خطرناک روپ وچّ پنپن لگّ پئی۔برطانوی شاسکاں دی 'پاڑو تے راج کرو 'دی کٹل پالیسی دے انترگت تہذیب اندر فرقو سوچ پھر توں زور -شور نال ابھرنی شروع ہو گئی۔اس ویلے دی فرقو سوچ 'نفرت 'جاں 'ساڑے'تکّ سیمت نہ رہِ کے بھیانک، جان لیوا دشمنی تکّ خطرناک روپ اختیار کر گئی سی۔تہذیب نوں کھورا لاؤن دا ہر سنبھوَ، اسمبھو یتن کیتا۔انگریزی پڑھے-لکھے ہندو -سکھ نوجوان ساریاں سمتاں توں مڑ کے پچھم ولّ آکرشت ہون لگّ پئے سن۔بھارت دا نواں پڑھیا -لکھیا طبعہ پانڈے، پروہتاں دے اندھ -وشواس بھرے کرمکانڈ توں اکتا چکیا سی۔گھور نراش دی اس حالت وچّ برہمو سماج دے روپ وچّ جاگرتی دی اک نویں کرن ابھردی شروع ہوئی۔

بھارت اندر برہمو سماج،عاریاں سماج،مسلم لیگ،اتے سنگھ لہر ورگے تنظیم اصل وچّ عیسائی مشنریاں دے خلاف لئی ہی ہوند وچّ آئے سن اس خلاف دا اثر تہذیب اپر وی ہویا جویں بھائی ویر سنگھ نے اپنے ناولاں(سندری،وجی سنگھ،آدی)وچّ سکھ بھائیچارے نوں باقی لوکاں دے مقابلے ودھیرے اچے-سچے کرداراں دے دھارنی بنا کے پیش کیتا اے۔اس توں علاوہ نہ ملورتن اندولن تو مگروں بھارت اندر فرقو فساداں دی گنتی لگاتار ودھدی گئی اس طرحاں ویلے ویلے اپر بنیاں وکھ وکھ سمپرداواں نے تہذیب اپر اپنا اثر چھڈیا

تہذیب اتے فلسفہ

فلسفہ جاں فلاسفی اجیہا انساشن اے، جس وچّ جیون دے گہرا گمبھیر مصلے وچارے جاندے ہن جوینر برہم، شرسٹی،آتما،جیو آدی۔ ایہہ جیون دے اجیاے پکھ ہن جنھا بارے درشن-شاستر وستھارپوروک چرچہ کردا اے۔ برہم اتے سرشٹی دا پرسپر سبندھ دوواں دی ولکھن ہوند دا مصلیٰ جاں ایہناں دی اتشوہر دا سوال،فلسفہ شاستر لئی سدا ہی چنوتی بنیا رہا اے۔ ربّ نے انسان دی سرجنا کیتی اے؟ جاں انسان نے ربّ دی؟ فلسفہ اس گلّ تے سدا سوال اٹھاؤندا رہا اے۔ بھارتی فلسفہ،دھرم،مطلب،کام اتے موکش نوں درلبھّ پدمطلب وجوں پیش کردا رہا اے،جدکہ کام،کرودھ، لوبھ،موہ، اہنکار نوں وناش کاری مطلب کیہا گیا اے۔ 'کام' دوواں وچّ سانجھا سوتر اے۔ 'کام' کس حالت وچّ درلبھّ پدمطلب اے تے کدوں وناش کاری؟ اس سوال دا جواب تہذیبی قدراں-قیمتاں نال جڑیا ہندا اے۔ گورو نانک دیوَ جی دا جیون فلسفہ کرت کرو،نام جپو اتے ونڈ چھکو نال جڑیا ہویا اے۔ گرمتِ فلسفہ دا اثر سمچے پنجابی تہذیب اتے پیا۔ تہذیب دے مطابق ہی سمچا گرمتِ فلسفہ کریاشیل ہندا اے۔ پنجابی سبھاء کسے دی این منن لئی تیار نہیں۔ پنجاب نال متعلق اک وی بھگت جاں سورما اجیہا نہیں جس نے پنجابی تہذیب دی اس مرکزی قدر دا پالن نہ کیتا ہووے۔ تہذیب اتے فلسفہ اک دوجے توں لگاتار متاثر وی ہندے ہن اتے موڑوے روپ وچّ اک دوجے نوں متاثر وی کردے ہن۔ بھاویں اک انساشن دے طور تے دوواں دی وکھری وکھری پچھان بنی رہندی اے۔

تہذیب روپانترن

معاشی، سیاسی جاں سائنسی تبدیلیاں تہذیب نوں سدھے-اسدھے ڈھنگ نال بدلدیاں ہن۔ پنجابی تہذیب وچّ پچھلی اک صدی توں بہت تیزی نال پرورتن واپرے ہن۔ ایہناں تبدیلیاں نے نہ صرف کم کرن دے ڈھنگ اتے ساڈیاں لوڑاں نوں بدلیا اے سگوں ساڈے منورتھاں اتے ساڈی منوبنتر نوں وی بدلیا اے اتے ہور بدلنا اے۔ ہن پنجابن اپنے ماہی نوں نہیں کہیگی کہ، لے دے مینوں مخمل دی پکھی گھنگروآں والی۔ سگوں ہن سکھ سہولتاں دے نویں زریعہ آؤن لگے ہن اتے سنچار زریعہ انسان نوں باہرلی دنیا نال اس طرحاں جوڑ راے ہن کہ نہ صرف من اتے سگوں جیون اتے دنیا ویاپی حالتاں اثر کردیاں ہن۔ ایہناں تبدیلیاں نے پنجابیاں نوں نویاں ونگاراں پیش کیتیاں ہن۔

پنجابیاں نے اپنے تہذیب دے نقش نہار گھڑن اتے ایہناں نوں اتہاس دے پٹھے-سدھے دباواں دے باو جود ہور حسین بناؤن وچّ اسادھارن درڑتا دا ثبوت دتا اے۔ اس توں ایہہ آس بجھدی اے کہ اس دا مستقبل شاندار ہووے۔

پنجابی تہذیب دیاں سمسیاواں

ہن توں پہلاں کدے وی پنجابی تہذیب نوں گمبھیر ادھئن دا مضمون نہیں بنایا گیا جہڑیاں ماڑیاں موٹیاں کوششاں ہوئیاں وی ہن اوہ ستہی پدھر اتے پنجابی تہذیب بارے بار بار دہرائیاں گئیاں چلنت ٹپنیاں تک ہی محدود رہیاں ہن ۔ اج دی سبھ توں وڈی تے گمبھیر لوڑ پنجابی تہذیب وعلم تیار کرن دی اے ۔ پنجابی تہذیب دی اساری لئی پرانے دور تو لے کے ہن تک تہذیب دے لگاتار بدلدے راے روپاں دے اتہاس اتے اوہناں دے پاٹھاں نوں لبھنا ضروری اے۔ اسدے نال نال پنجابی تہذیب نال جڑے ساہت، چترکلا، بتکلا تے سنگیت-کلایت آدی سہج پرگٹا روپاں دا اک ستعینات پاٹھ دے تور تے ادھئن کرنا وی لازمی اے۔ دکھدائک گلّ ایہہ اے اے کہ پنجابی لوک قلعواں دے زبانی پاٹھ بڑی تیزی نال اس کرکے الوپ ہندے جا راے ہن کیونکہ کسے وی سرکاری ادارے جاں ارارہ ولوں ایہناں دی سنبھال تے سرویکھن دا کم نہیں چھوہیا گیا ۔ ڈاکٹر روندر سنگھ روی نے اپنے کھوج-پتر "پنجابی تہذیب دا سہج شاشتر" وچ اس بارے ڈونگھی چنتا ظاہر کیتی اے ۔ پنجابی تہذیب وعلم تیار کرن نال ایہہ کم نیپرے چڑ سکدا اے ۔ دوجا اہم نقطہ جس ولّ پنجابیاں دا دھیان کھچنا وقت دی بہت وڈی لوڑ اے اوہ پنجابی تہذیب پچھان دا مصلیٰ اے ۔ پنجابی تہذیبی پچھان دے اس سنکٹ دا اک فوری سٹہ ایہہ نکلیا اے کہ اجوکے پنجابی بھاویں ہندو ہن بھاویں سکھ ہن اپنے تہذیب نالوں دن ب دن ٹٹدے جا راے ہن ۔ دھارمک ویر خلاف اتے وتکرے نے پنجابیاں دی مانسکتا اتے اجیہا غلبہ پا لیا اے کہ پنجابی تہذیب پچھان مٹن دے اثار دکھائی دین لگّ پئے ہن ۔ اس تہذیب پچھان نوں پنر سرجیت کرنا اتے پنجابیاں وچ سہہوند تے پرسپر پریم بھاونا نوں جگاؤنا اج دے ویلے دی سبھ توں وڈی ضرورت اے ۔ تیجا مصلیٰ پنجابیاں دے امریکہ ، کینیڈا ،آسٹریلیا آدی دور دراز ملکاں وچ وسن کارن پیدا ہویا اے ۔ نسل واد ، ٹیکنالوجی، ہپیواد ، پچھمی تہذیب دے اثراں اتے اس نال پنجابی تہذیب دے ٹکراؤ نال پیدا ہوئے تناؤ صدقہ پردیسا وچ وسدے پنجابیاں دے تہذیب دی اک نویں نہار اگھڑ کے ساہمنے آئی اے ۔ شرابنوشی دی اتی، گھریلو تے دھرم مقامی جھگڑے ،طلاقاں دی بہتات مشینی زندگی پوپ سنگیت تے گھٹویں سماجی ماحول نے پرواسی پنجابیاں وچ عجیب قسم دی تلخی پیدا کر دتی اے۔ اک ویوگے ہوئے انسان وانگ اجنبیئت دے احساس نوں ہنڈھا راے ہن ۔ چوتھا مصلیٰ پنجابی بولی دے مصلے نال سبندھ رکھدا اے ۔ پنجاب دے لگاتار بدلدے جگرافیئے دا نتیجہ ایہہ نکلیا کہ پنجابی بولی دی حالت کافی ڈانواں ڈول رہی اے اس رول کچولے دے کارن پنجابی بولی دے تنّ روپ ابھر کے ساہمنے آئے ہن ۔ پرو پریم پرکاش دے خیال وچ پاک-پنجابی وچ فارسی ، عربی دا تتسمیکرن اتے ہندی سنسکرت دا تدبھویکرن ہو رہا اے اسدے الٹ بھارتی پنجابی وچ فارسی عربی دا تدبھویکرن اتے ہندی دا تتسمیکرن ہو رہا اے ۔ اس طرحاں وستُ ستھتی ایہہ بن گئی اے کہ پاکستانی پنجابیاں اتے بھارتی پنجابیاں وچ سنچار دا مصلیٰ وی گمبھیر روپ اختیار کر گیا اے ۔ پنجاب توں باہر ودیساں وچ وسدے پنجابیاں وچ پنجابی تے انگریزی بولی دا اک کھچڑی نما بھاشائی روپ پرچلت ہو گیا اے ۔ جس وچ انگریزی بولی دے گرائمر دا کافی دخل اے ۔ بھارتی پنجابیاں دی نویں پیڑی لئی پاکستانی پنجابی بولی نوں سمجھنا اوکھا اے پنجابی تہذیب دا پرمانک روپ پنجابی بولی دے ایہناں دوہاں روپاں دے سائنسی وشلیشن مگروں ہی ہوند وچ آ سکیگا۔

پنجابی تہذیب اتے جدید اثر

جان پچھان

ساڈے سماج تے 18ویں صدی وچّ یورپی وچاردھارا دا اثر ہونا شروع ہویا۔ جدوں انگریزاں نے ساڈے دیس تے اپنی چڑھت بنا لئی سی۔ پنجابی تہذیب وچوں ودیشی اثراں دے مباندرے دی پچھان لئی ضروری اے کہ شبد 'تہذیب' دی مطلب سیما نشچت کر لئی جاوے۔ انگریزی وچ اسدا پریائے واچی شبد 'کلچر' اے جو لاتنی دے کریا روپ 'کالیئر' توں ویوتپت ہویا اے جسدے مطلب ہن امتحان نوں واہنا۔ پر جدوں اسیں اک تہذیب دے دوجے اتے اثر دی گلّ کردے ہاں تاں اس شبد دے مطلب گھیرے وچ لوکاں دا ووہار آ جاندا اے جو لوکاں دے علم، وشواس، کلا، نیتکتا، قانون، رواج، عادتاں، اتے کم آدی اتے مشتمل ہندا اے۔

دھرم تے وشواس

پنجابی تہذیب دا سبھاء آرنبھ توں ہی دھرم مکھ رہا اے کیونکہ سنسکار، ریتی-رسماں، وشواس آدی سبھ پرانے دھرم دی بکل وچ آ جاندے ہن۔ جدید اثر دے نال دھرم لوکاں دا اٹٹّ انگ نہیں رہا۔ لوک وکھ وکھ دھرماں وچ وشواس کرن لگے ہن۔ جدید اثر دے نال دھرم دے سداچار، کرم کانڈی تے باہری بناوٹ پکھوں بڑا فرق پے چکا اے۔ جدید وعلم نے دلیل وچ ربّ دی مہما والا حصہ کڈھ دتا اے اتے مشینی نییم نوں رکھ لیا اے۔ اجوکے انسان دی مانسک بنتر بدل گئی اے۔

رشتہ پربندھ

پنجابی تہذیب تے جدید اثر کارن سماجی رشتیاں تے پاریوارک سنبندھاں وچ پرورتن آئے۔ مثال دے تور تے چاچا، تایا، ماما، پھپھڑ رشتیاں لئی اک شبد 'انکل' رہِ گیا۔ چاچی، تائی، مامی، بھوآ وی 'آنٹی' بن گئیاں۔ ویاہ پربندھ وچ پرورتن آئے ہن۔ جتھے پہلاں مرد عورت نوں ویاہ توں پہلاں دیکھدے نہیں سن اجوکے ویلے وچ پیار ویاہ نوں وی مانتا مل گئی اے۔

پہراوا اتے ہار-شنگار

وکھ-وکھ علاقے اتے قوماں فرقیاں دے پہراوے وچ بھنتا ہندی اے تے پیراں توں سر تکّ سامبھن تے سجاؤن نوں پہراوے وچ شامل کیتا جاندا اے۔ اجوکے ویلے وچ پہراوا سریر ڈھکن دا زریعہ نہیں رہا۔ سگوں سریر دا کہج لکاؤن اتے سہج ودھاؤن دا زریعہ بن گیا اے۔ اجوکے ویلے پنجابیاں دا پہراوا پچھمی دیساں دے لوکاں ورگا ہندا جا رہا اے اتے دنو-دن اس وچّ تبدیلی آ رہی اے۔

کھان پین

پنجابیاں دی خوراک دن وچ چار وار ہندی رہی اے تے اوہ وی پوری طرحاں رجّ کے، چھاہ ویلا، دوپہر ویل، لوڈھا ویلا، ترکالاں پرانے ویلے وچ عامَ پرچلت رہا۔ ہن تاں پنجابی خوراک بدل کے سویر ویلے بریڈّ ٹی جاں بریکپھاسٹ، دوپہر نوں لنچ تے شام نوں ڈنر کہنا بدھیرے شان دی گلّ سمجھن لگے ہن۔ اجوکے ویلے فاسٹ فوڈ نے اپنے پیر جما لئے ہن۔ ہن نہ کوئی ستو پیندا اے اتے نہ ہی ستوآں بارے کسے نوں کوئی جانکاری اے۔ اس طرحاں ہی نہ کوئی ٹھنڈھیائی پیندا اے اتے نہ ہی کسے نوں ٹھنڈھیائی بارے جانکاری اے۔ ہن تاں سویر توں شام تکّ چاہ پیتی جاندی اے۔ چنگیاں خوراکاں تاں الوپ ہو رہیاں ہن۔ ایہہ تاں ہن لوک گیتاں وچ ہی ملدیاں ہن۔

             کنگنا والی دودھ رڑکے
             وچوں مکھن جھاتیاں مارے 

پنجابی بولی اتے پنجابی تہذیب

اصل مضمون: پنجابی بھاشا

جان-پچھان

پنجابی سبھئاچار وچّ بولی اہم اے بولی انسان نوں پشواں توں نکھیڑن لئی اہم یوگدان دندی اے۔ انسانی بولی تے سبھئاچار ک-دوجے نال ڈونگھی طرحاں متعلق ہن۔ سبھئاچار انسان دا سکھئا ہوئا ووہار اے سو ہ سبھاوک ہی اے کہ سکھن دی پرکرئا بولی نال متعلق اے۔ بولی تے تہذیب پیڑھی در پیڑھی گرہن کیتے جاندے ورتارے ہن۔۔

پنجابی تہذیب تے پنجابی بولی

سبھئاچار تے پنجابی بولی دا گہرا تعلقات اے۔ وکھو وکھرے سبھئاچار دی وکھو وکھری بولی ہندی اے اس تہذیب دی بولی ہی اس تہذیب نوں پیش کر سکدی اے پنجابی سبھئاچار دی بولی پنجابی اے۔ پنجابی سبھئاچار پنجابی بولی وچّ ودھیرے ودھیا ڈھنگ نال پیش کیتا جا سکدا اے جیکر کوئی پنجابی انسان کسے ہور بولی راہی پنجابی سبھئاچار نوں پیش کرن دی گلّ کریگا تاں اوہ اس وچّ اسپھل راے گا۔ ہر کسے تہذیب وچّ پرچلت ریتی-رواجاں، کھان-پین دے ڈھنگ وکھو وکھرے ہندے ہن۔ اجیہی سامان نوں پیش کرن لئی اس دی اپنی بولی ہی ودھیرے ٹھیک رہندی اے۔ پنجابی بولی تے سبھئاچار دووے ہی پرورتنشیل تے ترقی کردے ہن۔ سبھئاچار ترقی کردا اے اسدے نال ہی بولی وی اس توں پچھے نہیں رہندی پنجابی بولی تے سبھئاچار نوں جیکر اسیں تہاسک کالکرم نال ویکھیئے تاں دوہاں وچّ پرورتن اتے ترقی ہندا رہا اے۔ پنجابی تہذیب تے تے پنجابی بولی دا پہلی وار پرگٹا ناتھا جوگیئاں دی شاعری وچّ ہوئا جو براہمنواد دی ورتکنیک سی تے جاگیرداری سماج دی سوچ دی پرتیندھتا کردی سی۔ ناتھا جوگیئاں نے پنجابی بولی نوں اپنے پرگٹا دا زریعہ بنائا سبھئاچار پرورتن نال بولی وچّ وی پرورتن ہندا رہا اے۔ ہر بولی دی اپنی لپی ہندی اے تے اوہ لپی سبھئاچار دیا لوڑا مطابق ہندی اے۔ س کرکے ہر بولی نوں اسے لپی وچّ لکھن نال ہی سبھئاچار نوں ٹھیک ڈھنگ نال پیش کیتا جا سکدا اے۔ سبھئاچار پرکرتک جگت دے سمانتر انسان سرجت وئاپک سسٹم اے۔ سبھئاچار وچّ انسان دیا ہور سبھئاچارک سرجناواں جویں رشتہ- ناطہ،پروار،وئاہ پربندھ،وہار پیٹرن،قیمت پربندھ توں لاوا وکھ وکھ سنچار وسیلے وی شامل ہن۔ سبھئاچار دا کّ بولی سرجت انسانی جیون ڈھنگ دے وکھ وکھ پہلوئاں دا اے تے دوسرا نھاں نوں سنچارت کرن دے وسیلئاں دا کجھ سبھئاچار پروچن اس سبھئاچار دی بولی توں لاواں دوسرے وچّ اسے روپ وچّ ترجمہ کرنے وی سنبھوَ نہیں۔رشتہ- ناطہ پرمبندھ وچّ پنجابی تہذیب دے ولکھن خاصے مطابق ہریک نکٹ جاں دریڈے رشتے لئی وکھرے شبد ہن۔جویں چاچا/چاچی،تایا/تائی،ماما/مامی، آدی ہن۔ بولی دا زبانی روپ ہی سبھ کجھ اے سبھئاچار دی زبانی بولی وانگ زبانی پرکریا اے۔ پنجاب دے لوک ناچاں، میلیاں دی بولیاں،تہاراں دے سدیاں،ریتی-رواجاں،رسماں،گیتاں،بجھارتا،اکھوتاں سبھناں چ موکھکتا اوش اے۔ ۔

پنجابی بولی اتے پنجابیت

بولی کسے دیس جاں جاتی دے تہذیب دے پدھر دی پرکھ کسوٹی ہندی اے۔ جنی کسے خطے دے لوکاں دی بولی انت ہوویگی اناں ہی اس دا تہذیب تے رہتل انتّ ہوویگی۔ پنجاب دی بولی پنجابی اے۔ ہ بڑی پرانے بولی اے جدو دا پنجاب بھوگولک طور تے ہوند وچّ آئا ادوں توں ہ بولی اتے ورتی جاندی رہی اے۔ بولی ہی بولی ہی سماجی سانجھ دا پہلا زریعہ اے۔ بچہ ہ سانجھ پا کے اپنے آپ وڈا تے تکڑا محسوس کردا اے"لارڈ مکالے نے لکھیا کہ مات بولی توں بنھاں ہور کوئی پرگٹاوے دا زریعہ اتم رچنا لئی نہیں ہو سکدااے۔ پنجابی جیون تے پنجابی تہذیب دا پرگٹا پنجابی صرف ااپنی ماتری بولی پنجابی وچّ ہی کر سکدے ہن۔ پنجابی بولی دیاں انیکاں اپنیاں ولکھنتاواں ہن۔ہ سادی تے سرل بولی اے جس نوں عامَ انسان بڑی اسانی نال سکھ سکدا اے۔ پنجاب دی بھوگولک اتے تہاسک ستھتی ولکھن ہون کرکے پنجابی لوک دوجے پراتاں نالو انوکھا تھاں رکھدے ہن۔ پنجاب وچّ انیکاں حملہ آور آئے پنجابیاں دا ہ خاصہ رہا اے۔ پنجابی کھلھے ڈلاے سبھاء دے مالک ہن نھاں نے اپنا جیون بہت بندھناں وچّ نہیں بنیاں رجّ کے کھانا تے رجّ کے واہنا،موج میلے کرنے نھاں دی رچی اے۔ پنجابی بولی پنجابی لوکاں وانگ صاد مرادی س وچّ پنجابی جیون وانگ بہت اڑک-مڑک نہیں اے۔ پنجابی ساہتِ پنجابی لوکاں دے سبھاء تے آچرن مطابق رچیا گئا اے۔ پنجابی لوک پئار دی قدر کردے ہن۔ پنجابی بولی نے پنجابیاں وچّ اپنے گن کٹّ-کٹّ کے بھرے ہن۔ پنجابی پنجابیاں دی ماں بولی اے۔ پنجابی پنجابیاں دی زندگی اے س توں بنھاں اوہ اپنے بیت گئے ویلے نالوں کٹے جانگے۔۔

ہور ویکھو

پنجابی رہتل

حوالے