پنجابی پہناوا

لاہور وچ پنجابی لباس، 1890 د‏‏ی دہائی وچ

پنجابی پہناوا، پنجاب دے لوکاں دے اپنے پنجابی رواج دے مطابق کپڑے لیڑے، جُتیاں، کُھسے پہنݨ تے ہار سنگھار کرن نوں کہیا جاندا اے۔

پنجاب دے پہناوے بارے محمد لطیف اپنی کتاب "پنجاب دی تریخ" وچ لکھدے نیں، “پرانے ہندو سوتی کپڑا پاؤندے ہن۔ سوتی قمیضاں گوڈیاں تک لمیاں ہندیاں سن۔ قمیض دے اپر اک پٹکا ہُندا سی۔ جیہڑا کھبے موڈھے اپر تے سجے موڈھے دے ہیٹھ کرکے بنیا جاندا ہے۔ سریر دے اک پاسے موڈھے اتے چادر سٹّ کے چلیا جاندا سی۔ ایہہ چادر گوڈیاں تکّ لمکدی رہندی سی۔ سارے جنے دھوتی پہندے سن۔ مرداں دیاں لمیاں داڑھیاں ہندیاں سن، جنہاں نوں اوہ لال شبج، پیلیاں جاں نیلیاں رنگ لیندے سن۔ تیویاں کپڑیاں نال سجیاں ہندیاں۔ اوہ تنگ پوشاک نہیں سن پاؤندیاں۔"

قدیم زمانے وچ پنجاب دے باشندے سوتی کپڑے پایا کردے سن۔ مرد تے عورت، دوناں دے کُرتے گھٹنیاں تک ہُندے تے اُتے تو‏ں اک رومال اس طرح پایا جاندا سی کہ اوہدا اک سِرا کبھے موڈھے دے اُتے تے دوسرا سجے ہتھ د‏‏ی بغل دے تھلے ہُندا سی۔ ہور اس دے اُتے اک وڈی چادر کسی اک شانے اُتے لٹکا لیندے جو گھٹناں تک چلی جاندی۔ تے تھلے دھوندی پہننے دا چلن سی جو مرد و عورت دونے وچ یکساں رائج سی ۔ جدید پنجابی لباس وچ گوکہ لباس د‏ی اس قدیم وضع نو‏‏ں برقرار رکھیا گیا اے لیکن مرور زمانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں لباس د‏ی بعض نويں شکلاں وی رائج ہو چکيا‏‏ں نيں۔

انیہويں تے ویہويں صدی دے اوائل تک پنجاب وچ سوتی کپڑےآں د‏‏ی صنعت خوب ترقی اُتے سی، اس وقت لاہور، ہوشیارپور، گرداسپور، ملتان، امبرسر، لدھیاݨا، جھنگ، جالندھر، روہتک تے کرنال وغیرہ وچ دبیز سوتی کپڑے مثلن لنگی، کھیس، دتاہی، چادر، کُرتے پاجامے، پردے، سوسی، تہبند، دری، پٹکا وغیرہ خوب تیار ہُندے سن۔ سوتی کپڑےآں د‏‏ی صنعت نے پنجابی ملبوسات وچ نويں نويں طرز دے لباس متعارف کرائے، جدید تراش خراش دے ایہ لباس پنجابیاں د‏‏ی رہتل تے انہاں د‏‏ی خوش ذوقی د‏‏ی علامت بن گئے۔ پنجابی تہوار تے مقامی تقریبات دے موقع اُتے مختلف قسماں دے لباس زیب تن کیتے جاندے نیں۔ مختلف روايتی ملبوست دے نال مخصوص طرز دے زیورات پہنن دا رواج وی عام سی۔

پنجاب وچ انیکاں نسلاں دے لوک رہندے نیں اسے لئی ایہناں دے پہناوے وچّ ونّ سونتا اے۔ سکولاں دے بچے کالجیئیٹ، گلی، پالی، سادھو، فقیر، نہنگ سنگھ، نامدھاریئے، کرم کانڈی پاندھے، ملوئی، مجھیل تے دوابیاں دے پہناوے وچ وکھرتا ہے۔ اس وکھرتا دے باو جود وی پہراوے دے کجھ اجیہے انش سانجھے ہن۔ جنہاں دی ورتوں سارے پنجابی کردے ہن۔ ایہناں دا سنبندھ کتے ذات یا دھرم نال نہیں ہندا۔

پنجابی پہناوا ویدک دور توں شروع ہو کے کئی تھاں لنگھ کے اس روپ وچ آیا اے۔ اس پہناوے وچ مسلماناں، ہندواں باہرلے حملہ آوراں، کرمچاریاں دے پہناویاں دا پربھاو اے۔ سکھاں دا وی پربھاو اے۔ ایہناں پربھاواں نال پنجابی پہراوے دے کجھ سانجھے پہراویاں نوں بیان کیتا جاندا اے۔

پگّ

پنجاب دی شِملے آلی پگ

پنجاب دے مرداں دے پہناوے دی خاصیت پگڑی اے۔ پنجابی پہناوے دی پگڑی مسلمانی پہناوے توں آیا اے۔ اس اتے سکھاں دا وی پربھاو اے۔ ایداں پنجابی پہناوے وچ انوکھا مٹکا تے سہج سواد آیا اے۔ اک اگھے اکھان انوسار آدمی اپنی “گپھتر، رفتار تے دستار" توں پورن بھانت پچھانیا جاندا ہے۔ پر دستار سبھ توں ودھیرے آدمی اگھاڑن وچ سہائی ہندی اے، تدے اک مٹیار کہندی اے:

“کھٹن گیا کھٹّ کے لیاندے پاوے

تیرے گھر کی وسنا تینوں پگّ بنھݨی نہ آوے"

اتھے دستار یا پگڑی دا سادھارن ارتھ نہیں، بلکہ پگ یا پگڑی لفظ وشال ارتھاں وچ ورتیا گیا اے۔ انج دستار نوں اینی مہانتا دینی وی شاید ایہو سدھ کردا اے کہ آدمی نے پہلاں سر ڈھکنا ہی آرنبھیا ہونا اے تے پگڑی توں ہی اسدیاں چجّ آچار رچیاں پرگٹ ہو سکدیاں نیں۔ پگڑی عجت دا پرتیک وی اے، جویں پگّ نوں داغ نہ لائیں۔

• 
  پنجاب دی شِملے آلی پگ

ستھن

پنجاب وچ ستھن دا استعمال درحقیقت دور قدیم دے سواستھن دا احیا ا‏‏ے۔ سواستھن لباس زیراں دے طور اُتے مستعمل سی جسنو‏ں اک قسم دا تہبند کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ موریا حکمراناں (322–185 ق م)، پہلی تے تیسری صدی عیسوی دے درمیان کشن سلطنت دے دور حکومت وچ شمالی ہند دے حاکم طبقیاں، چوتھ‏ی تے چھیويں صدی عیسوی دے درمیان گپتا حکومت دے دور حکومت تے ستويں صدی عیسوی وچ شہنشاہ ہرش دے دور حکومت وچ اس دے پہنݨ دا چلن سی۔

پنجابی ستھن سواستھن ہی د‏‏ی اک قسم اے جسنو‏ں دو طریقے تو‏ں پہنیا جاندا اے، ٹخناں دے اُتے ڈھیلا تے ٹخناں دے پاس تنگ یا گھٹناں تک تنگ تے ٹخنیاں تک ڈِھلا۔ ستھن مرد تے عورت، دوناں دا مشترکہ لباس اے تے پنجابی ستھن لباس وچ اس دا استعمال خاصی اہمیت دا حامل اے، عورتاں ایہنو‏ں کُرتی یا کُرتے دے نال پہندیاں نيں۔ ہور ستھن پنجابی گھاگرا لباس دا اک حصہ سمجھیا جاندا اے تے چوغا وغیرہ وی ایسے د‏‏ی اک قِسم ا‏‏ے۔

• 
  گپتا سلطنت دے دور اقتدار وچ قدیم سواستھن تے وربن لباس جو پنجابی ستھان لباس د‏ی بنیاد اے
• 
  برطانوی پنجاب فوج وچ تنگ تے ڈھیلے پنجابی سٹھان پہنے ہوئے افراد 1895ء
• 
  چست پنجابی سٹھان پہنے ہوئے، 1896ء
• 
  1893ء، گھٹناں تو‏ں تنگ ستھن پہنے ہوئے کچھ افراد
• 
  برطانوی پنجابی فوج دے افراد پنجابی چوڑی دار ستھن پہنے ہوئے 1895ء پنجاب ہلز

چُنی

پرانیاں سوانیاں سر تے دپٹہ جاں چنی دی ورتوں کردیاں سن۔ چنی لین دا کوئی اک سٹائل نہیں ہے۔ پینڈو عورتاں چنی سر اتے رکھدیاں ہن بھاوَ سر کجکے رکھدیاں ہن۔ پر پڑھیاں لکھیاں مٹیاراں تے شہر دیاں سوانیاں صِرف گل وچّ پاؤن لئی ہی چنی لیندیاں نیں۔ دوپٹا (دو پٹے نوں جوڑ کے بنایا ہویا تِن گز لمبا تے ڈیڈھ گَز چوڑا) یا پھلکاری تے بریک ململ دا دوپٹا جوڑیا ہویا ہندا ہے۔ جویں:

“بُکل مارو کھیس دی، ووہٹی آئی لاڑھے دے میچ دی

چُنی رنگدے للاریا میری آلسی دے پھلّ ورگی"

کُرتا

کڑتے دے حوالے 11ویں صدی توں ملدے ہن۔ کُرتے دی ورتوں چھاتی تے ڈھڈّ نوں ڈھکن لئی کیتی جاندی اے۔ بٹناں دے تھاں تݨیاں لگیاں ہندیاں سن۔ پراتن پنجابی ایہ کُرتا گوڈیاں تکّ پہندے سن۔ پر اج کلّ دے دور وچ ایہ پینٹاں تکّ ہی ہُندا اے۔ کُرتے دے بٹن کئی وار چاندی دے لوا لئے جاندے سن۔

پنجاب دیاں عورتاں کڑتی پہندیاں ہن۔ اوہ اچی کڑتی ای پہندیاں سن کیونکہ اوہ اس نال گھگرے دی ورتوں کردیاں سن۔ پر اج کل زیادہ پنجابناں شلوار قمیض ہی پہندیاں نیں۔ انگریزاں دے پربھاو نال زین تے جیکٹ پاؤندیاں نیں۔

کُرتا تے بِلخصوص دونے چاک کیتے ہوئے پنجابی کرتیاں دا سراغ گیارہویں صدی عیسوی نال ملدا ا‏‏ے۔ نسوانی کرتا شمالی ہند دے علاقےآں وچ پہنیا جاندا ا‏‏ے۔ کُرتے دا اک چھوٹا کُرتا ہُندا سی جیہدے وچ دونے طرف موڈھےآں تو‏ں ادھے بدن تک ڈھلکدے ہوئے آستین ہويا کردے سن تے دونے پاسے چاک ہويا کردا سی۔ ایہ کرتاکا ہو بہو موجودہ پنجابی کردے د‏‏ی طرح سی، موجودہ کرتاں وچ وی دونے جانب چاک ہُندے نيں، ایہ کُرتا پنجابی مرداں تے عورتاں دا خاص لباس ا‏‏ے۔ موجودہ کُرتےآں وچ جامہ تے پنجابی انگرکھیا د‏‏ی شباہت وی ملد‏ی ا‏‏ے۔ کرتیاں نو‏‏ں عمومن شلوار، ستھن، تہبند، لُنگی، دھوتی، پنجابی گھاگرے تے جینز دے نال پایا جاندا ا‏‏ے۔

• 
  مردانہ کردا
• 
  دھوندی کردا
• 
  نیلے کردے وچ اک شخص
• 
  کردا

ملتانی کُرتا

ملتانی کُرتےآں اُتے ملتان، (پنجاب، پاکستان) دے ڈیزائناں دا کروشیا کیتا جاندا ا‏‏ے۔ مختلف ڈیزائناں تے رنگاں دی نقاشیاں استعمال کیتیاں جاندیاں نیں۔

پنجابی پھلکاری کُرتا

پھلکاری کرتاں اُتے پنجاب د‏‏ی نقاشیاں د‏‏ی کشیدہ کاری کيتی جاندی ا‏‏ے۔

• 
  پٹیالا پھلکاری

پنجابی باندھنی کرتُا

پنجاب وچ چولستان دے علاقے وچ باندھنی بنھ کے رنگن دا رواج بہت عام اے، باندھنی طرز وی کرتیاں اُتے استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

• 
  چولستان د‏‏ی سواݨی دا باندھنی لباس

مکتسری کُرتا

پنجاب دا روايتی کردا کشادہ تے گھٹناں تک لمبا ہُندا اے تے اسنو‏ں سِدھا چاک کیتا جاندا ا‏‏ے۔ دور حاضر وچ مکتسری کُرتےآں دا خوب چلن ہو گیا اے، اس کُرتے د‏‏ی ابتداء در اصل مکتسر (مشرقی پنجاب) تو‏ں ہوئی سی۔ جدید پنجابی کُرتا اپنی خوش نمائی، خوبصورتی تے موزونیت وچ خاصا معروف تے سیاستداناں وچ خوب رائج ا‏‏ے۔

• 
  مرداں دا کُرتا
• 
  دھوتی کُرتا
• 
  نیلے کُرتے وچّ ملبوس اک آدمی
• 
  کُرتا

• 
  پنجابی کُڑتا تے دھوتی

عورتاں دا پہناوا

پرانیاں عورتاں کڑتا، چوڑیاں آلی ستھن، قمیض ستھن عام پہندیاں سن۔ گھگرا ویاہیاں ہوئیاں سوانیاں دی عزت دی علامت سی۔ ہر ویاہی عورت نوں ساری ساری عمر گھروں باہر جان ویلے گھگرا پاؤنا ضروری سی۔ پرانے ویلے وچ بھاویں کواریاں کڑیاں نِکیاں نِکیاں گھگریاں پاؤندیاں سن۔ وڈیاں سوانیاں کالے صوف دا گھگرا بہت چا نال پاؤندیاں سن۔ جے گھگرا نہ ملے تاں گاؤندیاں سن:

“لمبڑدارا، بڑے سردارا

کاہدی سرداری

گھگرا نہ آیا صوف دا"

گھگرا سوانی دے گھر آلے دی آرتھک تے سماجک معیار دا پرتیک وی منیا جاندا سی۔ نیواں بھاوَ پیراں نوں لکاؤن والا گھگرا وڈے گھراں دی نشانی منیا جاندا سی تدے سوانی کہندی اے:

“گھگرے دی لون میرے پینری پیندی اے

شریکاں دا بول میری جُتی سہندی اے"

• 
  پنجابی سوٹ
• 
  پنجابی سوٹاں وچ کڑیاں
• 
  پنجابی سوٹاں وچ عورتاں

• 
  عورت دا پنجابی کُرتا
• 
  پنجابی کُرتا تے لیہنگا
• 
  ووہٹی دا گوٹے آلا لیہنگا

بالاں دا شنگار

بالاں نوں لکو کے رکھنا ضروری نہیں۔ سر دا کوئی بال وی ایویں نہ رہے اس کرکے پٹیاں وچ مورا ڈھال کے پائی جاندی سی کہ بال سارے بیٹھ جان۔ فیر پٹیاں تے باقی بالاں نوں پراندا پا لیندیاں سن۔ بیاہ وچ لال پراندا پایا جاندا سی۔ انج کالے پراندے دے سِرے اُتے موتی گوٹا وغیرہ کئی کچھ لایا ہُندا اے۔

“کالا پراندا سجن نے لیاندا، چمّ چمّ رکھاں ایس نوں"

اج کل کڑیاں سر نہیں گنداؤندیاں۔ سدھا سر واہ کے پچھے گتّ کر لیندیاں نیں تے ربڑاں پا لیندیاں نیں۔

جُتیاں تے کُھسے

پرانے آدمی پینری دھوڑی دی جُتی پاؤندے سن تے سوانیاں زری دی جتی پاؤندیاں سن۔ امیر گھراں وچ آدمی لمبیاں نوکاں والیاں تِلے والیاں جتیاں پاؤندے سن۔ عورتاں دیاں وی طِلے والیاں ُہندیاں سن۔ قصور دی جُتی بہت پرسدھ سی:

“جُتی قصوری آئی نہ پوری ہائے وے ربا سانوں تُرنا پیا"

اج کل نویں طرحاں دے سلیپر، عام سینڈل، چپلاں آدی پاؤندیاں ہن۔

• 
  پنجابی جُتی
• 
  فاضلکا جُتی
• 
  پنجابی کُھسا

حوالہ کتاباں

1. ہار شنگار تے پہراوا پنجاب، گلزار سنگھ سندھو، صفحہ-40۔
2. پنجابی ثقافت سدھانت تے وہار، بلبیر سنگھ پنی، روحی پرکاشن، امرتسر، 1998، صفحہ-72، 73۔
3. ثقافت سدھانت تے وہار، بلبیر سنگھ پنی، روحی پرکاشن امرتسر، 1998، صفحہ-79۔
4. پنجابی ثقافت اک درشٹیکون، گردیال سنگھ پھلّ، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، صفحہ-37۔
5. لوکدھارا بھاشا اتے ثقافت، بھپندر سنگھ خیرا، پیپسو بکّ ڈپو بکس مارکیٹ، پٹیالہ، 1986، صفحہ-188۔
6. پنجابی ثقافت اک درشٹیکون، گردیال سنگھ پھلّ، پبلیکیشن بیورو بھاشا پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، صفحہ-41
7. لوکدھارا بھاشا اتے ثقافت، بھپندر سنگھ خیرا، پیپسو بکّ ڈپو بکس مارکیٹ، پٹیالہ، 1986، صفحہ-188۔
8. پنجابی ثقافت اک درشٹیکون، گردیال سنگھ پھلّ، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، صفحہ-43

1. پنجابی ثقافت پچھان چنہ، ڈاکٹر. جسوندر سنگھ ، گریسئس، 2014۔
2. لوکدھارا بھاشا اتے ثقافت، بھپندر سنگھ خیرا، پیپسو بکّ ڈپو بکس مارکیٹ، پٹیالہ، 2013۔
3. پنجابی ثقافت اک درشٹیکون، گردیال سنگھ پھلّ، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ۔
4. پنجابی ثقافت سدھانت تے وہار، بلبیر سنگھ پنی، روحی پرکاشن، امرتسر، 1998۔
5. لوک کلا اتے ثقافت، مڈھلی جان پچھان، ڈاکٹر. جیت سنگھ جوشی، پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ۔
6. گلزار سنگھ سندھو، ‘ہار سنگار تے پہراوا` پنجاب۔

حوالے