پاکستانی درسی کتب تنازع
پاکستانی درسی کتاباں تنازع پاکستانی ٹیکسٹ بکاں دی مبینہ نادرستی تے انہاں وچ تواریخی ترمیم پسندی (رویژنزم) دا وجود دا حوالہ دیندا اے۔ پاکستان دے سرکاری ٹیکسٹ بکاں دے شاملات اُتے اکثر تنقید ہوئی اے مختلف جانباں توں، بشمول جو پاکستان وچ ہاں، بسبب مذاہبی ناروداری تے ہند ترسی (انڈوفوبیا) نوں فروغ دینا، جس دے نتیجے وچ کُورکُولم دی سدھار دا طلب ہويا اے۔
پس منظر
سودھوحسین حقانی دے مطابق ایوب خان دے زمانے توں پاکستان دے سکولاں تے کالجاں وچ صرف سرکاری طور اُتے شائع شدہ ٹیکسٹ بک مستعمل ہوئے نيں۔ ایہ پاکستان حکومت کیتی طرف توں پاکستان دی تواریخ دا معیاری بیانیہ ساز کرنے دے لئی استعمال کیتا جاندا اے۔ محمد ضیاء الحق دی حکمرانی دے دوران، ٹیکسٹ بک سمیت، ملک دی اسلامی کردگی (اسلامائزیشن) دا اک پروگرام شروع کیتا گیا۔ جنرل ضیا دی 1979 تعلیمی پولیسی ذکر کردی اے کہ "اعلیٰ ترین فوقیت کورکولم دی اصلاح نوں دتا جائے گا، تمام شاملات نوں اسلامی سوچ دے گرد ترتیبِ نو کرنے دے ارادے اُتے تے تعلیم نوں نظریہ سازانہ (آئڈیولوجکل) رجحان دینے دے لئی تاکہ اسلامی نظریہ سازی (آئڈیولوجی) نوجواناں دی پیڑی دے طرزِ خیال وچ داخل ہو تے انہاں نوں اسلامی نقطاں دے مطابق سماج نوں تجدید کرنے دے لئی ضروری اعتماد تے قابلیت وچ مدد دے۔
سسٹینیبل ڈیویلپمنٹ پولیسی انسٹی ٹیوٹ دے مطابق، پاکستانی سکول ٹیکسٹ بکاں باقاعدہ طور اُتے بھارت تے ہندوواں دے خلاف نفرت دلاندے رہے نيں بذریعہ تواریخی ترمیم پسندی (رویژنزم)۔ متعدد جلداں ایہ خیال دلاندی نيں کہ قدیم ہندوستانی ورثہ افغانیاں تے ترکاں توں تباہ نئيں کیتا گیا، بلکہ مسلمانی ورثہ ہندوستانیاں توں تباہ کیتا گیا، جو بین الاقوامی تواریخ داناں دی فرضیت دے خلاف اے۔
تنقید
سودھوانٹرنیشنل جرنل آف مڈل ایسٹ سٹدیز وچ شائع شدہ پیپر وچ ، تواریخ دان عائشہ جلال نے بیان کیتا کہ"پاکستان دے تواریخ دے ٹیکسٹ بک ساراں وچوں بہترین نيں اقتدار تے کٹر پن دے وچکار وابستگی تشخیص کرنے دے لئی، اک قومی ماضی دے تخلیقی تصوراں وچ ۔" اوہ مصنفاں دا اشارہ کردی اے جنہاں دے "وصیع تے ہمہ اسلام (پین اسلامک) تصور" عرب جزیرہ نما وچ اسلام دی پیدائش دے وقت پاکستان دا شروعات دا سراغ اٹھاندے نيں۔ اے ٹیکسٹ بک آف پاکستان سٹڈیز ایہ دعویٰ کردا اے کہ پاکستان "قائم ہويا جدوں محمد بن قاسم دے ماتحت عرباں نے سندھ تے ملتان دا قبضہ لیا"؛ تیرہويں صدی تک "پاکستان تمام شمالی ہند تے بنگال شامل کردے ہوئے پھیل چکيا تھا" تے فیر سلسلہ خجلی دے تحت پاکستان ہور جنوب تر پھیلا، وسط ہند دا وصیع تر حصہ تے دکن شامل کردے ہوئے"۔ اورنگزیب دے تحت "پاکستان دے روح نے طاقت جمع کی" تے اسدیاں موت نے "پاکستان دے روح نوں کمزور کر دتا"۔ جلال واضح کردی اے کہ جمیل جلیبی جداں نامور عالِم وی اک قومی تواریخ دی معقولیت اُتے شک ڈالتا اے جو "پاکستان دی ماپہلے اسلامی ماضی دا حق جتانے" دی کوشش کرے، بھارت دی تواریخی قدامت توں مقابلہ کرنے دے جتن وچ ۔ دے علی دی بی اے سٹوڈنٹاں دے لئی دو جلد تریخ 'ہند و پاک' بر صغیر دی ماپہلے تواریخ دا خاکہ قدیم پتھری دور تک کھینچتی اے تے بااصول طور اُتے مابعد 1947 پاکستان دے سر حد دے حوالے دیندا اے دراوڑیاں تے آریاواں اُتے کلام کردے ہوئے۔
خلاف ہند احساست تے خلاف ہندو بد گمانیاں پاکستان دے قائم ہونے دے وقت توں اوتھے وجود وچ رہی نيں۔ ٹفٹس یونورسٹی دے پروفیسر سیّد ولی رضا نصر دے مطابق پاکستان وچ ہند ترسی (انڈوفوبیا) سیّد ابو العل مودودی دے تحت جنگجو تنظیم جماعت اسلامی دی طلوع دے نال ودھنے لگی۔ ہند ترسی (انڈوفوبیا) تے نال خلاف ہندو تے نسل پرستانہ نظریے، مثلاً مارشل ریس تھیوری، دونے پاکستان وچ سکول دے ٹیکسٹ بکاں دی تحریرِ نو دے محرک سن (سیکولر سکولاں تے اسلامی مدرسےآں دونے وچ ) ہند بر صغیر دی اک جانب دار تے ترمیم پسندانہ (رویژنسٹ) تریخ نویسی (ہسٹوریوگرافی) نوں فروغ دینے وچ ، جو ہند ترسانہ (انڈوفوبک) تے خلاف ہندو بد گمانیاں دا پرچار کردی سی۔ ایہ بیانیاں اسلامسٹ پروپاگنڈا توں ملی ہوئیاں نيں، پاکستان دی تواریخ دے وصیع ترمیم وچ ۔ جہاد، غیر مسلماناں دی کمتری تے بھارت دی ادراک شدہ گہری دشمنی جداں تصوراں دا پرچار کرنے توں، سب سرکاری سکولاں توں مستعمل ٹیکسٹ بک بورڈ دے مطبوعات اک جہل پسندانہ (ابسکیورنٹسٹ) ذہنیت نوں فروغ دیندے نيں۔
تواریخ دان پروفیسر مبارک علی دے مطابق، پاکستان وچ ٹیکسٹ بک اصلاح 1971 وچ ذوالفقار علی بھٹو توں بطور لازمی مضمون، نیشنل کورکولم وچ پاکستان سٹڈیز تے اسلامک سٹڈیز دی رواج دہی دے نال شروع ہوئی۔ سابق فوجی آمر محمد ضیاء الحق نے، اسلامی کردگی (اسلامائزیشن) دی طرف عمومی اکساؤ دے تحت، سرگرمی توں تواریخی ترمیم شروع دی تے اس اقدام توں استفادہ کیندا۔ "پاکستانی عملے نے عین شروع توں ہی اپنے بچےآں نوں سکھایا کہ ایہ ریاست مذہب دے بنیاد اُتے قائم ہوئی اے – اسی لئی تاں انہاں نوں ہور مذہباں دی کوئی رواداری نئيں اے تے انہاں ساراں نوں ستیاناس کر ڈالنا چاہندے نيں"۔
پاکستانی فزکس دان پرویز ہودبھائی دے مطابق، پاکستان دے سکولاں وچ تواریخی ترمیم 1976 وچ شروع ہوئی جدوں پارلیمان دا جاری قانون نے لازمی بنایا کہ سارے سرکاری تے نجی سکول (سوائے اوہ جو گریڈ 9 توں برطانوی او لیول پڑھاندے سن ) اک کورکولم پڑھائاں جو وفاقی طور اُتے منظور شدہ گریڈ 5 سوشل سٹڈیز کلاس دے تدریسی نتائج شامل کرے، جداں کہ: "طاقتاں جو شاید پاکستان دے خلاف کارروائی کر رہی ہاں انہاں نوں تسلیم تے شناخت کرن"، "جہاد اُتے مبنی تقریراں کرن"، "پولیس والےآں، سپاہیاں تے نیشنل گارڈاں دی تصویراں اکٹھے کرن" تے " پاکستان دے خلاف بھارت دی بد نیت سازشاں"۔ اسی طرز پر، اِیویٹ روسر پاکستانی ٹیکسٹ بکاں اُتے تنقید کردی اے بسبب پاکستان دی تریخ تے سبھیاچار دے بارے وچ جارحانہ (جنگوئسٹک) تے رجوعی (ارّیڈنٹسٹ) یقیناں دا پرچار کرنا تے سیاسی اسلام دی تصویر کشی ہور ہندو تے مسیحی جداں اقليتی گروہاں دی طرف سلوک دے بارے وچ نفی پسند (نگیشنسٹ) ہونا۔ "ابدی پاکستان" دے دعوے (باوجودیکہ ملک 1947 وچ برطانوی ہندوستان دی تقسیم دے نتیجے وچ بنا تھا)، اسلام دی تنگ تے فرقہ وارانہ ترجمانیاں، مذہب دے روادار پہلوآں نوں نظر انداز کرنا تے انتہا پسندانہ ترجمانیاں (جداں بنکاں نوں غیر اسلامی قرار دینا) اُتے غور کرنا تے ہندو و مسیحی اقليتی گروہاں اُتے غداری دے الزامات لگانا، ساراں توں رجوعیت (اِرّیڈنٹزم) آشکار ہُندی اے۔
پاکستانی پروفیسر طارق رحمٰن دے مطابق پاکستانی ٹیکسٹ بک ہندوواں دا بیان نئيں کر سکدے بغیر انہاں نوں چال باز، فریبی یا سازشی وغیرہ ٹھہرانا۔ اوہ پاکستان دی ماپہلے اسلامی تواریخ نظر انداز کردے نيں، سوائے ہندوواں نوں بدناں کرنے دے لئی۔
اک ہور پاکستانی تواریخ دان، خورشید کمال عزیز نے اسی انداز توں پاکستانی تواریخ دے ٹیکسٹ بکاں اُتے تنقید کیتا اے۔ اس نے بیان کیتا کہ ٹیکسٹ بک تواریخی غلطیاں توں بھرے ہوئے نيں تے تجویز کیتا کہ لازمی پڑھائی "مشروع افسانے" پڑھانے دے برابر اے۔ 66 ٹیکسٹ بکاں اُتے غور کرنے دے بعد جو تعلیم دے مختلف درجےآں اُتے مستعمل سن، عزیز نے استدلال کیتا کہ ٹیکسٹ بک پاکستان وچ فوجی حکومت نوں حمایت دیندے نيں، ہندوواں دی طرف نفرت نوں فروغ دیندے نيں، جنگاں دی تعریف کردے نيں تے پاکستان دی ماپہلے 1947 تواریخ نوں مسخ کردے نيں۔ لانگ آئلینڈ یونورسٹی دے افتخار احمد دی اک سٹڈی، جو 2004 وچ کرنٹ اِشُوز اِنہاں کمپیریٹِو ایجوکیشن وچ شائع ہوئی، نے پاکستان دے سوشل سٹڈیز ٹیکسٹ بکاں دے تجزیے توں پنج نتیجے کڈے۔
- ٹیکسٹ بکاں وچ مستعمل ماداں دی انتخاب تے ترتیب اسلام نوں نہ صرف بطور ایمان پیش کردے نيں، بلکہ بطور اک سیاسی نظریہ وی تے اک عظیم متحد کُن نظرِ جہان جسنوں تمام شہریاں نوں قبول کرنی چاہیے۔
- اسلامی نظریہ سازی (آئڈیولوجی) نوں بطور دفعۂ ایمان قرار دے کے مقدس بنانے دے لئی، قوم دے ثقافتی تے سیاسی ورثے نوں مسخ کردے نيں۔
- پاکستان دے غیر مسلمان شہریاں دا جانب دار سلوک کردے نيں۔
- انہاں دا مرکزی ارادہ اے بچےآں نوں تصوری اسلامی ریاست دی نظریاتی تعلیم دینا، جداں علما نے تصور کیتا اے۔
- حالانکہ کتاباں وچ مستعمل اصطلاحات اسلامی اقدارات اُتے غور دلاندے نيں، مثلاً تقویٰ، شرافت تے فرماں برداری، مگر تنقیدی خیال، شہری حصہ داری یا جمہوری اقدارات، جداں کہ آزادئ تقریر، برابریت تے ثقافتی پُر انواعی (تنوع) دا لحاظ، ساراں دے بارے وچ بوہت گھٹ ذکر کیہ ہویا اے۔
سسٹینیبل ڈیویلپمنٹ پولیسی انسٹی ٹیوٹ دے نیّر تے سلیم دا 2003 وچ ہونے والے سٹڈی نے نتیجہ کڈیا کہ اک ودھدا ہويا رجحان اے کہ بچےآں نوں پاکستان سٹڈیز پڑھایا جا رہیا اے بطور تریخ تے جغرافیہ دا متبادل۔ پہلے بچےآں نوں جنوبی ایشیا دی بہت قدیم ماپہلے اسلامی تواریخ پڑھائی جاندی سی تے اسدیاں جدید پاکستان دے باثمر ورثے دی طرف امداد۔ ایہ اج کل دی پاکستان سٹڈیز دے ٹیکسٹ بکاں وچ ناموجود اے۔ اس دے بجا، بچےآں نوں پڑھایا جاندا اے کہ پاکستان دی تواریخ شروع ہوئی اسی دن جدوں پہلے مسلمان نے ہند وچ قدم رکھیا۔ سٹڈی نے ایہ وی بیان کیتا کہ ٹیکسٹ بکاں وچ بہتیرا جنس اُتے مبنی استیروتیپ سن تے دوسرے نظریے وی جو بد گمانی، کٹر پن تے تفریق اکساندے نيں، اسيں وطن پاکستانیاں تے ہور اقوام دی طرف بھی؛ ہور انہاں تصوراں دی غفلت دا جو سٹوڈنٹاں وچ تنقیدی خود آگاہی دلا سکن۔
روبینا سہگل، اک امریکا وچ تعلیم یافتہ ماہر نے کہیا اے، "ميں طویل عرصے توں دلیل پیش رہی ہاں کہ دراصل ساڈا ریاستی نظام سب توں وڈا مدرسہ اے ؛ اسيں مدرسےآں نوں ہر کچھ دا قصور وار ٹھہراندے نيں تے بے شک، اوہ بہت سارے کم کردے نيں جنہاں توں ميں اتفاق نئيں کردی۔ مگر نفرت تے پُر تشدد بد نیت قومیت پسندی دے ریاستی نظریے اوتھے پہنچ رہے نيں جتھے مدرسےآں نوں پہنچنے دا آس وی نہ ہو"۔
این سی ای آر ٹی دی 2004 وچ بھارت دی ٹیکسٹ بکاں دی وصیع نظرِ ثانی دا حوالہ دیندے ہوئے، وارگیس نے بھارت وچ ٹیکسٹ بکاں وچ تکثیری تے جمہوری اقدارات دی بردگی تے پاکستان وچ تواریخ دی مسخ، دوناں نوں اشارہ سمجھیا کہ پاکستانی، بھارتی تے بنگلادیشی تواریخ داناں دے آپس وچ ربط دہی دی ضرورت اے، اک مخلوط تواریخ رچنے دے لئی، اک شاملاندی جنوب ایشیائی کتاب دی شکل وچ ۔
پر بین الاقوامی عالِماں نے چیتاؤنی دتی اے کہ کوئی وی تعلیمی سدھار جو بین الاقوامی دباؤ یا طلبِ بازار دے تحت ہو اسنوں مقامی سطح اُتے لوکاں دی توقعاں نوں نظر انداز نئيں کرنا چاہیے۔