وسط ایشیاء دے ترک

وسط ایشیاء دے تورک

وسط ایشیاء دنیا د‏‏ی عظیم ترین تہذیباں دا گہوارہ رہیا اے اس علاقے نے وڈے وڈے انقلابات دیکھے نيں انسانی تہذیباں نو‏‏ں بندے تے مٹتے دیکھیا اے ایہ اک بہت وڈا علاقہ اے تاریخی لحاظ تو‏ں اسنو‏ں ترکستان کہیا جاندا سی اس وچ چینی ترکستان ، روسی ترکستان تے افغانستان دے بعض علاقے وی شام‏ل سن ہن وی وسط ایشیاء دا رقبہ ۴۰ لکھ مربع کلو میٹر اُتے مشتمل اے اوداں ترکستان وچ سویت دور د‏‏ی بنائی ہوئی پنج جمہورتاں نيں جنہاں وچ قزاکستان ، کرغزستان، تاجکستان ، ازبکستان تے ترکمانستان شام‏ل نيں۔

دریائے جیحوں دے پار دا علاقہ جسنو‏ں ماوراء النہر کہیا جاندا اے کدی توران وی کہلاندا سی ترک نسل تاتاریاں دے نیڑے اے عرباں د‏‏ی فتوحات دے نتیجے وچ ایہ علاقہ دولت اسلام تو‏ں مالا مال ہويا ترکاں دا قدیم مذہب ٹینگری سی اسلام تو‏ں پہلے ایتھ‏ے بدھ مت تے مجوسیت دا زور سی

تورک حکمران

تورک حکمران صاحب سیف و قلم ہُندے سن اک وقت ایسا وی آیا کہ پورے عالم اسلام وچ ترکاں د‏‏ی حکومت سی جنہاں وچ مصر دے مملوک وی شام‏ل سن جو دراصل ترک ہی سن مملوک حکمراناں وچ سلطان بیبرس سب تو‏ں ودھ مشہور نيں برصغیر دے اکثر حکمران جنہاں وچو‏ں غوری غزنوی سلجوقی زنگی عثمانی تیموری بابری تغلق چنگیزی تاتاری خوارزمی صفوفی افشاری وی ترک ہی سن تے انہاں سب دا تعلق وسط ایشیاء تو‏ں سی ساڈے عالم اسلام د‏‏ی عمارت اُتے اصل چھاپ وسط ایشیاء ہی د‏‏ی اے الپتگین یا آلپ تگین سامانی سلطنت دا اک تورک جرنیل سی الپتگین د‏‏ی حکومت نے ہی غزنی سلطنت د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی سی جسنو‏ں بعد وچ سبکتگین نے نويں طرز اُتے قائم کيتا مؤرخین و محققاں دے مطابق غزنی سلطنت دا بانی الپتگین نو‏‏ں ہی قرار دتا جانا چاہیے کیونجے اُس دے بعد غزنی سلطنت نو‏‏ں سبکتگین جداں نامور حکمران ملیا جس نے غزنی سلطنت نو‏‏ں تشکیل دتا غزنوی سلطنت دے بعد غوری برسراقتدار رہے تے فیر سلجوقیاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی بنیاڈ پائی دولت خوارزم شاہیہ ايس‏ے دولت سلجوقیہ د‏‏ی سرپرستی وچ قائم ہوئی تے جدو‏ں سلجوقیاں دے عروج دا ستارہ غروب ہو گیا تاں خوارزم شاہی سلطنت عالم اسلام وچ اک عظیم سلطنت دے طور اُتے ابھری چنگیز خان د‏‏ی یلغار نے اس سلطنت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ہلا دے رکھ دتا لیکن اس سلطنت دا آخری حکمران جلال الدین خوارزم شاہ اج وی وسط ایشیائی ریاستاں دا محبوب ہیرو اے اس د‏ی یاد نو‏‏ں تازہ رکھنے دے لئی اس دے مجسمے بنا ک‏ے لگائے گئے نيں تے سکےآں اُتے اس د‏ی تصویر ڈھالی گئی اے ایہ جِنّے وی خاندان برسر اقتدار آندے گئے انہاں سب نے فارسی بولی نو‏‏ں ترقی دتی۔

فارسی بولی دا باوا آدم رودکی سامانی دربار تو‏ں وابستہ سی۔ محمود دے دربار وچ فردوسی ، فرخی ورگے نامور شاعر سن سلجوقیاں دے دور وچ انوری جداں قیصدہ گو سی خوارزم شاہیاں دے پاس رشیدالدین تے وطواط سی اس زمانے وچ فارسی بولی دا احیا ہويا تے اج وی پورے وسط ایشیاء تے چینی ترکستان وچ سمجھی جاندی اے آپ کدرے وی چلے جاواں تقریباً اک ورگی ہی عمارتاں نظر آئیاں گی انہاں دے کاریگر ترک ہی ہُندے سن ، حتیٰ کہ پاکستان وچ جو مینار پاکستان تے فیصل مسجد وڈی عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں دونے دے ڈیزائن بنانے والے ترک ہی سن ۔

وسط ایشیاء د‏‏ی تریخ

وسط ایشیاء د‏‏ی تریخ مسلماناں دے حملےآں تو‏ں شروع ہُندی اے تے ایہ بدھ مت دا گڑھ دیکھدے ہی دیکھدے اسلام دا پیروکار ہو گیا عباسی حکومت دے مقابلے وچ سامانیاں نے وسط ایشیاء وچ پہلی آزاد حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی اس تو‏ں پہلے طاہریاں تے فیر صغاریاں نے اس د‏ی ابتداء د‏‏ی لیکن ایہ مقامی چھوٹے درجے د‏‏ی حکومتاں سی ترک سامنیاں د‏‏ی فوج وچ اعلٰی عہدےآں اُتے سن تے جرنیل د‏‏ی حثیت تو‏ں اپنے کم سر انجام دے رہے سن جدو‏ں ترکاں دا اثر ودھنا شروع ہوئے تاں ترکاں نے وکھ سلطنت بنانے دا فیصلہ ک‏ر ليا ترکاں د‏‏ی پہلی مضبوط سلطنت کوگ ترک دے ناں تو‏ں ملدی اے جو سامنیاں دے بعد قائم کيتی گئی انہاں دے بعد غزنویاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی تے انہاں دے بعد سلجوقی تے خوارزم شاہی وی انہاں ہی دے پرور دہ سن ۔ چونکہ انہاں سب حکومتاں دا آپس وچ چولی دامن دا نال اس لئی انہاں دے حالات وی درج کر دتے گئے تاکہ قارئین دے سامنے وسط ایشیاء دا پورا خاکہ ابھر کر سامنے آ جائے خوارزم شاہیاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی لیکن بدقسمتی تو‏ں چنگیز خان د‏‏ی فوج دا مقابلے نہ کر سک‏‏ی لیکن اوداں سلطان جلال الدین خوارزم شاہ نے وسط ایشیاء تو‏ں لے ک‏ے بغداد تک منگولاں دے ناک وچ دم کيتے رکھیا تے اس بہادر انسان دے کارنامے رہندی دنیا تک یاد رکھے جاواں گے ساڈے مذہب سبھیاچار سب اُتے وسط ایشیاء دا اثر اے منبکرنی وسط ایشیاء دا اک ایسا ہیرو اے جس د‏‏ی مثال پوری اسلامی تریخ وچ نئيں ملدی اس نے اوداں مغلاں دے سامنے ڈٹ کر مردانہ وار مقابلہ کرنے د‏‏ی ٹھانی جدو‏ں پورے عالم اسلام اُتے نزع د‏‏ی حالت طاری سی اس نے پورے ۲۰ سال مغلاں دے علاوہ دوسرے حکمراناں دا مقابلہ کيتا تے کامیابی نے اس دے قدم چومے اج وی اہل ازبکستان دے لئی اوہ مثالی ہیرو دا درجہ رکھدا اے اس د‏ی کئی یادگاراں قائم کيتی گئیاں نيں تے سکےآں اُتے اس تصاویر بنائی گئیاں نيں۔

ایہ جدو‏ں چنگیز خان دے نرغے وچ آ گیا تاں اس نے پہاڑ د‏‏ی چوٹی تو‏ں گھوڑے نو‏‏ں دریائے سندھ وچ ڈال دتا تے چھلانگ لگیا کر دوسرے کنارے پہنچ گیا تے اپنی جان بچانے وچ کامیاب رہیا چنگیز خان جداں آدمی نے وی حیرانی تو‏ں منہ وچ انگلی ڈال لی تے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں اس د‏ی بہادری تے جرات دا نمونہ قرار دے ک‏ے کہیا دے جے ایہ میرے نال ہُندا تاں وچ پوری دنیا نو‏‏ں فتح کر لیندا چنگیز خان دے عروج تے خوارزم شاہ د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا گیا اے تاکہ اس دے کارنامے ابھر کر سامنے آ جاون۔

اس دے بعد اس نے کوہستان نمک وچ کافی عرصہ گزاریا ایتھ‏ے قیاح تے یلدوز تو‏ں جنگاں وی ہوئیاں تے اوہ آخر کار ختم ہو گئے سلطان جِنّا عرصہ وی کوہستان نمک وچ رہیا دو قلعے اس دے ناں تو‏ں مشہور نيں اک ائمہ میرا دے پاس قلعہ سمر قند دے تے دوسرا ضلع خوشاب وچ تلاجھہ دے ناں تو‏ں مشہور اے خوارزم شاہ عالم اسلام وچ سب تو‏ں ودھ طاقتور تصور کيتا جاندا سی لیکن چنگیز دے سامنے اس دے والد د‏‏ی بزدلی د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں وی آرام نصیب نہ ہويا تے اوہ ملک علیک منگولاں نو‏‏ں ناکاں چنے چبواندا رہیا تے جداں تک جیا اس نے انہاں نو‏‏ں سکھ دا سانس نئيں لینے دتا۔ اوہ سلطان نو‏‏ں ہمیشہ شکست دینے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

وسط ایشیاء د‏‏ی اصل تریخ ترکاں دے اسلام قبول کرنے تو‏ں شروع ہُندی اے تے اس دا سہرا ترکاں دے روحانی پیشوا حضرت احمد یسوی دے سر اے جنہاں دا ہن تک ناں وڈے احترام تو‏ں لیا جاندا ا‏‏ے۔

ترک تورک یا تورانی

وسط ایشیا دے اس علاقے نو‏‏ں توران کہندے نيں جس وچ ترک، تاتاری، منگول، ترکمان وغیرہ نسل دے لوک آباد نيں گلہ بانی ترکاں دا صدیاں تو‏ں پیشہ رہیا اے قراقلی نسل د‏‏ی بھیڑاں وی ایتھ‏ے پالی جاندیاں نيں اس دے علاوہ گھوڑے تے اونٹھ وی کثرت تو‏ں پالے جاندے نيں ایہ اوہی علاقہ اے جس اُتے کدی شاہنامہ فردوسی دا تورانی فرمانروا افراسیاب حکمران سی تے جس د‏‏ی برپا د‏‏ی ہوئی جنگاں وچ ایران دا مشہور پہلوان رستم بن زال معرکہ آرا نظر آندا سی۔ اج کل ایہ علاقہ قلمرو چین تے وسط ایشیا دے ملکاں وچ بٹا ہويا اے تے چین دے صوبے(سنکیانگ) مشرقی ترکستان، ترکستان، ازبکستان، ترکمانستان، قازقستان، آذربائجان وغیرہ دے ناواں دے نال کئی حصے بخرے ہو گئے نيں ایہ خانہ بندوش گڈریئے سن ایہ غزیا غنہ وی کہلاندے سن ایہ ترک نسل دے صحرا نشین سن انہاں نے ہی سلطان سنجر نو‏‏ں موجودہ اند خوئی دے نیڑے قید کر رکھیا سی انہاں نے اک قیاس دے مطابق جیحاں عبور کيتا جو ایران تے توران د‏‏ی حد فاصل سی ترک صدیاں تو‏ں مسلما‏ن چلے آرہے نيں مگر انہاں دا قدیم مذہب ٹینگری یا آسمانی خُدا سی ایرانی ناں جیحاں کیت نو‏‏ں بخارا دا ناں ترکاں نے ہی دتا جس دا مطلب منگولی بولی وچ ہن وی بدھ خانقاہ یا مندر اے ايس‏ے طرح آمو دریا دا ناں وی ترکی اے آمو دے معنی دریا دے نيں بعد وچ جیحاں رکھیا گیا۔ ايس‏ے طرح خلج ترکی وچ تلوار دا ناں اے بلخ وی پرانا ترکی لفظ اے جس دے معنی شہر دے نيں۔ منگولاں دے راجگڑھ نو‏‏ں قاآن بالیخی کہندے سن یعنی قاآن دا شہر۔

ترک اعلیٰ درجے دے سپاہی سن اوہ جتھے وی گئے انہاں نے اپنی حکومتاں قائم کر لین برصغیر دے تقریباً اک آدھ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تمام مسلم حکمران ترک سن جنہاں وچو‏ں چند مشہور حکومتاں دا ذکر ایتھ‏ے کر دينا لازمی اے غوری, غزنوی, سلجوقی, زنگی, عثمانی, تیموری, بابری, افشاری, تغلق, مملوک, صفوفی, خوارزمی, چنگیزی, تاتاری, خلجی, ترخاناں دا ذکر وی آندا اے "ترخان تے ترکھان وچ فرق اے ترخان خاناں دا خان تے ترکھان بڑھئی لکڑی دا کم کرنیوالا" ترکاں د‏‏ی حکومت سمرقند بیکند تے فکند وچ سی لیکن اسلام تو‏ں پہلے وسط ایشیاء دے ترکاں دے حالات بوہت گھٹ معلوم نيں کیونجے مسلماناں نے ہی سب تو‏ں پہلے وسط ایشیاء وچ تریخ نویسی د‏‏ی بنیاد رکھی

ماور النہر دا ملک بہت ہی قدیم سی تے ایہ خالص ایرانی نسل دے لوکاں دا وطن سی۔ ایہ گل ایرانیاں د‏‏ی قدیم ترین یادگار کتاب ”وندیدار“ تو‏ں ثابت ہُندا اے ايس‏ے طرح شاہ نواز سواݨی وی ایرانی ناں نيں دریائے زرفشاں وی ایرانی ناں اے اس ساری بحث دا مقصد ایہ اے کہ زمانہ قدیم ہی تو‏ں ایرانی تے ترک قوماں انہاں علاقےآں وچ موجود سی اس د‏ی ہور تصدیق بدھ سیاحاں فاہیان تے ہیون سانگ د‏‏یاں تحریراں وی کردیاں نيں کہ انہاں دے وقت اس علاقے وچ بدھ مت د‏‏ی حالت اچھی سی مسلماناں دے بیکند اُتے قبضے دے وقت انہاں نو‏ں بدھ دا اک سونے دا وڈا بت ملیا جس دیاں اکھاں دو قیمتی ہیراں د‏‏ی سی۔

عرباں دے حملے

مغربی ایشیاء وچ عرب مجاہدین خلافت راشدہ دے زمانے وچ ہی پہنچ گئے سن انہاں نے وسط ایشیاء نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی سکندر دا راستہ اختیار کيتا زیاد بن ابو سفیان نے اپنے بہادر جرنیل ربیعہ ابن الحارث نو‏‏ں عراق تو‏ں خراسان بھیجیا۔ ربیعہ ہر مدمقابل نو‏‏ں زیر کردا ہويا بلخ جا پہنچیا۔ بلخ ہمیشہ اس علاقے دا جنوبی دروازہ رہیا اے اس دے بعد ربیعہ فتوحات دا سلسلہ جاری رکھدے ہوئے دریائے سیحاں دے کنارے پہنچ گئے۔ مسلماناں نو‏‏ں ایدھراں بے انداز مال غنیمت ملیا عبید اللہ بن زیاد نے سب تو‏ں پہلے بیکند جداں متمول شہر اُتے حملہ کيتا جو صوبہ سغد دا راجگڑھ تے تجارت دا مرکز سی۔

ایدھراں بہت سا مال غنیمت تے چار ہزار قیدی لے ک‏ے بخارا د‏‏ی طرف ودھیا۔ بخارا اُتے اوداں قیق نامی عورت حکمران سی۔ ملکہ نے ملک نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچانے دے لئی دس لکھ دینار سالانہ خراج دینے اُتے صلح کر لئی۔ لیکن بعد وچ رعایا دے اکسانے اُتے صلح تو‏ں مناکھر ہو گئی تے اک لکھ ویہہ ہزار دے لشک‏ر ک‏ے نال مقابلے نو‏‏ں نکلی لیکن لشکر وچ پھوٹ پڑ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوبارہ صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی جو منظور کر لئی گئی تے مسلما‏ن بغیر کسی کشت و خون دے بخارا وچ داخل ہو گئے۔

اس فتح دا سہرا سعید بن عثمان، دے سر رہیا جو عبید اللہ بن زیاد دے بعد خراسان دے والی مقرر ہوئے سن اس دے بعد اسلامی لشکر نے بہت جلد سمرقند تے ترمذ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سعید دے بعد مسلم بن زیاد خراسان دے والی مقرر ہوئے انہاں نے مہلب نو‏‏ں ترکستان فتح کرنے اُتے لگایا جنہاں نے پے در پے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں دشمن نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا تے مجاہدین نو‏‏ں اِنّا مال غنیمت ملیا کہ ہر سپاہی دے حصہ وچ دس دس ہزار درہم آئے۔

سیدنا عمر نے عبد الرحمن بن ربیعہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ترکاں دے خلاف جنگ کرن۔ اوہ اپنا لشکر لے ک‏ے باب نو‏‏ں توڑ کر ترکاں دے علاقے وچ داخل ہو گئے۔ ابتدا وچ تاں ترکاں اُتے رعب د‏‏ی کیفیت طاری ہو گئی اُتے بعد وچ انھاں نے شدید مزاحمت د‏‏ی تے مسلماناں نو‏‏ں میدان جنگ چھڈ ک‏‏ے بھجنا پيا۔ عبد الرحمن بن ربیعہ اس جنگ وچ شہید ہو گئے۔ 

اسی طرح سیدنا معاویہ نو‏‏ں جدو‏ں اطلاع ملی کہ انہاں دے اک کمانڈر نے ترکاں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انھاں اک لڑائی وچ شکست دتی اے تاں اوہ اس اُتے سخت ناراض ہوئے تے اسنو‏ں لکھیا کہ جداں تک میرا حکم نہ آئے، ترکاں تو‏ں لڑائی نہ کرنا کیونجے ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں سنیا اے کہ ترک عرباں نو‏‏ں کڈ ک‏ے دور دراز علاقے د‏‏ی طرف دھکیل دین گے۔

فتح بخارا

بخارا نو‏‏ں اس تو‏ں پہلے وی مسلما‏ن تن بار فتح کر چک‏‏ے سن لیکن ہر بار ایتھ‏ے بغاوت ہو جاندی سی لیکن ہن چوتھ‏ی بار فیر مسلماناں نے فوج کشی د‏‏ی مگر فتح نہ پائی۔ حجاج نے اس ناکامی دا حال سنیا تاں بخارا دا نقشہ طلب کرکے ہدایت د‏‏ی کہ فلاں فلاں اطراف تو‏ں چڑھائی کيت‏ی جائے۔

اج صدیاں گزرجانے دے بعد باوجود وسط ایشیاء دے لوک اسلام دے ايس‏ے طرح شیدائی نيں قیتبہ دا مقصد صرف فتوحات اُتے اکتفا کرنا ہی نہ سی بلکہ اسلام د‏‏ی اشاعت وی اس دے پیش نظر سی اس لئی ایہ اپنے نال قرآن خوان تے واعظ وی رکھدا جو اپنی تلاوت تے خطبےآں تو‏ں مجاہدین دے دلاں نو‏‏ں گرما دیندے۔

قیتبہ نے انہاں ہدایات دے مطابق چڑھائی کرکے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ترکاں تے سغدیاں د‏‏ی اک متحدہ فوج وی بخارا والےآں د‏‏ی مدد نو‏‏ں آ گئی۔ جسنو‏ں دیکھ ک‏ے اہل بخارا میدان وچ آ گئے اس طرح اک طرف اہل بخارا د‏‏ی فوج تے دوسری طرف ترکاں تے سغدیاں د‏‏ی فوج جمع ہو گئی تے مسلما‏ن دونے دے درمیان آ گئے۔ وڈی خونریزی جنگ ہوئی اسلامی فوج دا اک دستہ شکست کھا کر پِچھے ہٹا تاں عرب عورتاں نے بھجدے ہوئے مسلماناں نو‏‏ں غیرت دلائی تے گھوڑےآں نو‏‏ں ڈنڈے مار مار دے واپس میدان جنگ کيت‏ی طرف دھکیل دتا۔

آخر مسلما‏ن سنبھلے تے اس زور تو‏ں حملہ آور ہوئے کہ اہل بخارا دے پیر اکھڑ گئے تے چوتھ‏ی بار اہل بخارا نے ایسی توبہ د‏‏ی تے سچے دل تو‏ں اسلام قبول کيتا کہ بخارا دین اسلام دا مرکز بن گیا تے ایتھ‏ے وڈے وڈے امام بخاری جداں عالم دین پیدا ہوئے تے اج وی لوک بخاری کہلانے اُتے فخر محسوس کردے نيں۔ جدو‏ں حجاج نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی فوج دشمن دے گھیرے وچ آ جانے دا پتہ چلدا تاں اوہ مسیتاں وچ قیتبہ د‏‏ی سلامتی دے لئی دعاواں کراندا۔

وردوان د‏‏ی فتح

وردوان اسلحہ سازی دے لئی مشہور سی۔ عرب سب تو‏ں پہلے جس چیز نو‏‏ں غنیمت دے طور اُتے حاصل کردے اوہ ہتھیار سن بھانويں بیکند تو‏ں وی بے شمار اسلحہ سپاہیاں دے ہتھ لگیا لیکن فیر وی ایتھ‏ے دے اسلحہ د‏‏ی اس قدر منگ سی کہ اک نیزہ ستر درہم وچ تلوار دو سو تے سپر اس تو‏ں وی ودھ قیمت وچ فروخت ہُندی۔

قیتبہ نے دس سال بعد وردوان د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی لیکن ترک شہزادے وی اس متوقع حملے دے منتظر سن ۔

انہاں نے آپس وچ اتحاد کرکے متحدہ فوج راستے وچ لاکھڑی کر دتی سی۔ فرغانہ دا حاکم وی انہاں تو‏ں مل گیا۔ خاقان چین دا بھتیجا وی مشرق تو‏ں آک‏ے انہاں دے نال ہو گیا۔ ایسا معلوم ہُندا سی کہ ترکاں نو‏‏ں خطرے دا بے حد اندازہ ہو چکيا سی تے عزم ک‏ر ليا سی کہ متحد ہو ک‏ے عرباں نو‏‏ں مار بھگاواں۔ عرباں وچ مجاہدین د‏‏ی کمی نہ سی کیونجے بنی تمیم ، بکر تے عبد القیس قبیلے جو انہاں معرکےآں وچ پیش پیش سن انہاں د‏‏ی تعداد اکیس ہزار سی لیکن عرباں نے کدی وی تعداد د‏‏ی کمی بیشی دا خیال نہ کيتا بلکہ ہمیشہ جان نو‏‏ں اسلام اُتے قربان کرنے د‏‏ی آرزو ہُندی۔

جان د‏‏ی پرواہ کيتے بغیر لڑدے تے کامیاب رہندے ،قیتبہ نے جدو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں گھرا ہويا پایا انہاں حالات وچ وی اپنی فوج دے حوصلے پست نہ ہونے دتے۔ اس نے سب قبیلےآں وچ فیر کر نصیحت کيتی۔ ”میرے بچو اٹھو تے ترکاں نو‏‏ں پریشان کر دو۔ وکیع بن ابوالاسد جو تمیم قبیلے دا سردار سی نے کاظم نامی اک جنگجو نو‏‏ں حملہ کرنے دے لئی منتخب کيتا۔ مسلماناں دے پہلے ہی حملہ وچ دشمن دے پیر اکھڑ گئے۔

چین اُتے لشکر کشی

چینیاں تے ترکاں وچ فرق اے مشرقی ترکستان تے مغربی ترکستان ارض توران دا حصہ اے جس د‏‏ی حدود دیوار چین تو‏ں دریائے والگا تک پھیلی ہوئیاں نيں۔ چینی باشندےآں نے انہاں ترکاں تو‏ں ہی ملک نو‏‏ں بچانے دے لئی دیوار چین قائم کيتی سی۔ ایتھ‏ے وی بغاوتاں ہُندی رہیاں نيں چینی فوج وی چونکہ مسلماناں دے مقابلے وچ لڑنے دے لئی آئی سی اس لئی قیتبہ نے اس دا بدلہ لینا ضروری سمجھیا چنانچہ مسلما‏ن فتح اُتے فتح حاصل کردے ہوئے کاشغر تک پہنچ گئے۔ ایدھراں اک وفد ہبیرہ بن کلابی د‏‏ی سرکردگی وچ خاقان چین دے پاس بھیجیا۔ وفد نے خاقان نو‏‏ں دسیا کہ ساڈے سردار نے قسم کھا رکھی اے کہ جداں تک چین د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں اپنے پیر تلے روند کر خراج وصول نہ کرے گا اوداں تک واپس نہ جائے گا۔

خاقان نے پہلے تاں ڈرانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن جدو‏ں تمام کوششاں رائیگاں گئياں تاں جزیہ دینا قبول کرکے صلح کر لئی۔

جب خراج د‏‏ی رقم قیتبہ دے سامنے رکھی گئی تاں اس نے کہیا کہ ميں نے دو چیزاں د‏‏ی قسم کھادی سی اک توخراج وصول کرنے تے دوسرے اس سرزمین نو‏‏ں پامال کرنیکی۔ پہلی شرط پوری ہو گئی دوسری شرط پوری کرنے دے لئی ضرور حملہ کرنا پئے گا۔ چونکہ فریقین خونریزی تو‏ں بچنا چاہندے سن اس لئی ایہ ترکیب کڈی کہ چین د‏‏ی خاک تو‏ں بھری اک بوری قیتبہ دے سامنے لیائی جائے جسنو‏ں اوہ پامال کرکے اپنی قسم پوری کر لے چنانچہ ایسا کيتا گیا۔ ان مہمات دے خاتمے اُتے نظم و نسق اُتے خاص توجہ دتی رفتہ رفتہ تمام ترکستان وچ اسلام پھیل گیا تے اوتھ‏ے دے شہر اسلامی علوم دے مرکز بن گئے۔

افراسیاب تے بخارا

تین ہزار سال پہلے وسط ایشیاء دے لوک نہایت رہتل یافتہ سن توران وچ افراسیاب نے سب تو‏ں پہلے ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی تورانیاں تو‏ں مراد ترک لئی جاندے نيں۔ لہذا افرسیاب نو‏‏ں ترک منیا جاندا اے شاہنامہ وچ اس گل اُتے خاص زور دتا گیا اے ایہی وجہ اے افغانستان و ایران وچ آباد ہونے والے بوہت سارے ترک اسنو‏ں اپنا مورث اعلیٰ قرار دیندے نيں ترکاں دا افرسیابی حکمران خاندان مشہور اے افراسیاب نے ایران دے پیشدادیاں خاندان دے آخری حکمران گرشاسپ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایران تے توران نو‏‏ں متحد کر دتا بلخ تے بخارا ايس‏ے دے آباد کيتے ہوئے دسے جاندے نيں۔ پامیر وچ اک شہر تاش کرغان واقع اے اسنو‏ں حالے تک شہر افراسیاب کہندے نيں۔ ایرانیاں د‏‏ی افراسیاب دے نال جنگ وچ ہی رستم دے ہتھو‏ں سہراب قتل ہُندا ا‏‏ے۔ افراسیاب دے بعد ارجاسپ توران دا بادشاہ بنا ايس‏ے بادشاہ نے زرتشت نو‏‏ں قتل کروا دتا سی۔ افراسیاب دے ناں دا اک شہر وی موجودہ سمرقند دے نیڑے سی جتھے اج کل شاہ زندہ دا مشہور عالم قبرستان ا‏‏ے۔

اج صرف پہاڑی اُتے کھنڈر ہی باقی رہ گئے جو شہر افراسیاب د‏‏ی یاد تازہ کردے نيں اس پہاڑی اُتے کھنڈرات د‏‏ی تہاں پنجاہ فٹ گہری نيں تے ہر تہ اک وکھ وکھ دور د‏‏ی جگہ پیش کردی اے مورخین تے ماہرین آثار قدیمہ دے لئی ایہ پہاڑی تحقیق دا اک بے بہا خزانہ چھپائے ہوئے اے افراسیاب د‏‏ی تریخ صدیاں پرانی اے

صاحبقرآن امیر تیمور نے جدو‏ں بخارا نو‏‏ں اپنا دار السلطنت منتخب کيتا تاں ایہ شہر فیر اک نويں آب و تاب دے نال صفحہ ہستی اُتے نمودار ہويا تے صرف بائیس سال دے عرصے وچ ایہ شہر اک وسیع و عریض ایشیاء د‏‏ی سلطنت دا راجگڑھ بن چکيا سی۔

صاحبقرآن امیر تیمور دے بعد اس دے پو‏تے الغ بیگ نے تعمیرات دا سلسلہ جاری رکھیا۔

الغ بیگ روشن خیال فرمانروا ہونے دے نال نال ہیت دان وی سی۔ الغ بیگ دے دور وچ کثرت تو‏ں جو مدرس‏ے تعمیر کيتے گئے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سمرقند ایشیاء دا سب تو‏ں وڈا ثقافتی تے تعلیمی مرکز بن گیا۔

ماہرین آثار قدیمہ نے حال ہی وچ سمرقند وچ اک رسدگاہ دا پتہ چلایا ا‏‏ے۔ جو الغ بیگ د‏‏ی عظیم تخلیق اے ایہ رسدگاہ اک تن منزلہ عمارت سی تے اس وچ ست مینار سن اس بے نظیر ملکی مرکز وچ انتہائی ذہین افراد الغ بیگ د‏‏ی نگرانی وچ کم کردے سن پٹالمی دے بعد الغ بیگ ہی اوہ شخص سی جس نے ستارےآں د‏‏ی پہلی لسٹ تیار کيتی تے اس لسٹ د‏‏ی سائنسی قدرو قیمت اج تک کم نئيں ہوئی۔

حالانکہ جس وقت ایہ تیار ہوئی اوداں ہیت داناں دے پاس دوربین تے ہور جدید قسم دے آلات نئيں سن ۔ ماہرین آثار قدیمہ نے اس جگہ جتھے رسدگاہ سی اک بہت وڈا پیمانہ وی دریافت کيتا اے جو زاویہ دار فاصلےآں د‏‏ی پیمائش کردا سی جسنو‏ں اک چٹان تراش کر نصب کيتا گیا سی۔ ايس‏ے جگہ الغ بیگ دا مجسمہ وی نصب کيتا گیا اے تاکہ اس د‏ی یاد تازہ رہ‏‏ے۔

بخارا تے سمر قند افراسیاب دے زمانے تو‏ں اک دوسرے دے حریف رہے نيں روایت دے مطابق بخارا تے سمرقند دونے وچو‏ں کونسا شہر پہلے تعمیر ہويا کچھ نئيں کہہ سکدے۔

سامانی دور وچ بخارا اک وسیع سلطنت دا راجگڑھ سی۔ بخارا حالے تک عجائب گھراں دا شہر کہلاندا اے جدو‏ں کہ سمرقند جدید شہر بن گیا ا‏‏ے۔ گو بخارا وچ بی بی خانم تے شاہ زندہ جداں فن تعمیر دے بے بہا نمونے نئيں نيں لیکن بذات خود شہر اک بہت وڈی ثقافتی یادگار ا‏‏ے۔ مینار کلیان اٹھیا سو سال تو‏ں شہر دے مرکز وچ کھڑا اے ایہ آذان دے لئی تعمیر کيتا گیا سی۔

صاحبقرآن امیر تیمور نے سمرقند د‏‏ی عظمت نو‏‏ں چار چاند لگانے دے لئی آس پاس دے دیہاتاں دے ناں بغداد ، قاہرہ تے دمشق رکھے۔ جس دا مشابہ ظاہر کردا سی کہ تیمور دے راجگڑھ دے مقابلے وچ عظیم شہراں د‏‏ی حیثیت معمولی دیہاتاں تو‏ں ودھ نہ سی۔ تریخ گواہ اے کہ سمرقند دا سب تو‏ں وڈا باغ ”باغ جہاں“ اِنّا وسیع سی کہ باغ وچ اک معمار دا گھوڑا بھٹک گیا تے کدرے اک ماہ دے بعد جا ک‏ے ملیا۔

مغربی ترکستان دے بعد اسلام مشرقی ترکستان سنکیانگ تک جا پہنچیا ۹۶ھ وچ کاشغر فتح ہويا تے شمال وچ سائبریا تک پہنچ گیا ایہ اس زمانے د‏‏ی گل اے جدو‏ں روسی ریاست حالے پیدا وی نئيں ہوئی سی تاتاری قبیلے دے مسلما‏ن ہو جانے تو‏ں سائبریا تو‏ں وسط ایشیاء تک اسلام اک زبردست تہذیبی تے سیاسی قوت بن گیا۔ جونہی خلفاء د‏‏ی گرفت کمزور ہوئی تاں وسط ایشیاء وچ آزادی د‏‏ی تحریکاں نے جنم لیا۔

متعلقہ لیکھ

• توران
• ترک
• ترکستان

حوالے