والپی فرنچ
| معظم تھامس والپی فرنچ | |
|---|---|
| لاہور | |
| فائل:Thomas Valpy French.jpg ہندوستان، پاکستان تے ایران دی طرف مشنری | |
| اسقفی علاقہ | لاہور |
| مقرر | 1877 |
| ختم | 1887 |
| پیشرو | پہلا |
| ذاتی تفصیلات | |
| پیدائش | 25 جنوری 1825 برٹن اپون ٹرینٹ، سٹیفورڈشائر، انگلستان |
| وفات | ۱۴ مئی ۱,۸۹۱ (عمر 66 سال) مسقط، عمان |
| تدفین | مسقط، عمان |
| فرقہ | انگلیکان کمیونین |
| والدین | معظم پیٹر فرنچ |
| مادر علمی | یونیورسٹی کالج، آکسفورڈ |
تھامس والپی فرنچ پادری پیٹر فرنچ دے وڈے بیٹے اوہ 1825ء وچ نوروز دے دن پیدا ہوئے۔ اُنہاں دی والدہ دا کنوار پن دا ناں پنیلوپ آربیلا والپی (Penelope Arabella Valpy) سی اس واسطے اُنہاں دا ناں والپی رکھیا گیا۔ اُنہاں دی پیدائش دا مقام آئبی واقع برٹن اپون ٹرینٹ سی۔ جتھے اُنہاں دے والد مسیحی خادم الدین سن۔ اوہ اوتھے چودہ برس دے سن تک رہے۔
حالات زندگی
سودھوفرنچ دی طبیعت لڑکپن ای توں دین مسیحیت دی خدمت دے کم ول راغب سی۔ چنانچہ جدوں اوہ چھوٹا لڑکا سی اوہ اپنے باپ دے نال اُنہاں جلسیاں وچ جو اشاعتِ مسیحیت دے لئی منعقد ہُندے سن، نہایت خوشی توں جایا کردا سی۔ تے جو تقریراں اُنہاں جلسیاں وچ ہُندی سن اُنہاں دا اثر اُس دے دل اُتے بوہت ہُندا سی۔ فرنچ نے پہلے اک سال تک گرامر اسکول واقع ریڈنگ وچ تعلیم پائی۔ اس دے بعد رگبی اسکول چلا گیا۔ جس دا ہیڈماسٹر ڈاکٹر آرنلڈ سی۔ اس نے ہیڈماسٹر توں اوتھے تعلیم پائی۔ ڈاکٹر آرنلڈ دے انتقال دے بعد فرنچ رگبی وچ قریب اک سال ہور رہیا۔ 1846ء وچ فرنچ نے امتحان وچ اول ہونے دی عزت حاصل کیتی۔ دو برس دے بعد لاطینی زبان وچ اک مضمون دے صلے وچ اُس نوں چین سلر دا انعام ملیا تے اوہ اپنے کالج دا اک فیلو ہونے دے لئی منتخب کیتا گیا۔ اسی سال اُس دا تقرر ڈیکن دے درجہ اُتے کیتا گیا۔ تے اوہ برٹن وچ اپنے باپ دا اسسٹنٹ بنیا۔ 1849ء وچ اُس دا تقرر قسیس دے عہدہ اُتے ہویا۔
مشنری زندگی
سودھوفرنچ نے زمانہ مابعد وچ دسیا کہ خاص بات جس دے سبب توں اُس نے اشاعتِ انجیل دی خدمت اختیار کیتی ایہ سی کہ "بشپ ولبرفورس دی اک تقریر نے مینوں اس بارہ وچ قطعی فیصلہ کرنے وچ مدد دتی۔ اس تقریر وچ اہل اوکسفورڈ توں وڈے زور دے نال اس امر دی درخواست کیتی گئی سی۔ کہ غیر ملکاں وچ اشاعت انجیل دی خدمت کرنی چاہیے"۔ فرنچ نے اپنے دوست وارڈ اسیں کالج دے آرتھر لی توں اس امر وچ صلاح ومشورہ کیتا۔ دوناں نے مسیحی مبلغ بننے دا مصمم ارادہ کر لیا۔ تھوڑے عرصے دے بعد سی نے فرنچ نوں ایہ روح فرسا خبر دتی کہ تواڈے دوست مسٹر آرتھر لی ریل دا اک حادثہ واقع ہونے دے باعث قریب المرگ پیا اے۔ اوہ فوراً اُس دے کول گیا۔تے اُس دے انتقال دے وقت تک اُس دے کول رہیا۔ اس اُتے ملال واقعہ توں فرنچ دا ارادہ ہور وی قوی ہو گیا۔ اپنے دوست دی وفات دے بعداپریل 1850ء وچ اس نے اپنی درخواست چرچ مشنری سوسائٹی نوں روانہ کردتی تے اوہ ہندوستان دی خاطر اوکسفورڈ توں دست بردار ہو گئے۔ سوسائٹی نے اُس دی درخواست منظور کیتی تے آگرہ وچ جو مشن کالج قائم ہونے والا سی۔ اُس دا پرنسپل مقرر کر دتا۔ اک مہینے دے بعد کریگ اسٹوارٹ ڈبلن یونیورسٹی دے ڈگری یافتہ اُنہاں دے نائب مقرر کیتے گئے ایہ دونے پادری صاحبان مہینے ستمبر 1850ء وچ جہاز اُتے سوار ہو کے ہندوستان ول روانہ ہوئے تے تخمیناً چار مہینے دا سفر طے کر کے 2 جنوری دے روز کلکتہ پہنچے۔
13 فروری 1851ء دے روز فرنچ تے اسٹوارٹ آگرہ پہنچے۔ ایتھے فرنچ نے اٹھ برس تک کم کیتا۔ فرنچ وچ اک بات نہایت قابلِ تعریف ایہ سی کہ اوہ کدی اپنے وقت نوں ضائع نئیں کر دے سن۔ بعد دے زمانہ وچ اُنہاں نوں غیر زباناں وچ مہارت رکھنے دے سبب "ہفت زبان پادری" دا لقب دتا گیا۔ نویاں زباناں دے سیکھنے وچ اُنہاں نوں اوہی دقتاں پیش آئیاں سن۔ جو عموماً ہور پادریاں نوں آندیاں نیں۔ زباناں دے سیکھنے دی قابلیت تو اُس وچ ضرور سی لیکن صرف سخت محنت دی وجہ توں اُس نوں ایسی اعلیٰ لیاقت حاصل ہوئی۔ جس دے باعث اوہ بوہت مشہور ہویا۔ چنانچہ خود اُس دا بیان اے کہ "میں ہرروز صبح چار بجے اٹھدا آں تے دس گھنٹے کم کردا آں۔ اُتے اُس دے بعد میں کسے کم دے لائق نئیں رہندا۔ مینوں اس بات دی بوہت خواہش اے۔ کہ ایتھے دی زبان توں پوری واقفیت حاصل کراں۔ لیکن چونکہ ہن معجزے دے طور تے زباناں دی نعمت نئیں ملدی اس لئی میں اُس نوں دوسرے لوگاں وانگ صرف صبر سخت محنت تے مشقت دے وسیلہ توں ای حاصل کر سکدا آں" چنانچہ انہاں ایام وچ فرنچ نے پنج مختلف زباناں سیکھ لیاں۔ اوہ تحریر کردا اے کہ "ہن اک نیا مُنشی مینوں ہر ہفتے تن چار گھنٹے تک اردو تے فارسی پڑھانے آندا اے۔ تے اک پنڈت وی ہر روز دو گھنٹے ہندی پڑھاندا اے۔ اس دے علاوہ میں ہر ہفتے وچ تن روز اسکول وچ چار گھنٹے دے واسطے جاندا آں۔ تے طلبہ وی کدی کدی میرے مکان اُتے آجاندے نیں۔ چنانچہ جو تن چار جو انہاں طلبہ میرے توں تعلیم پاتے نیں اُنہاں وچوں اک دو شام دے وقت اکثر آیا کر دے نیں۔ فیر میں اوہ کم کردا آں جس نوں میں انہاں دناں نہایت ضروری سمجھدا آں۔ یعنی اردو تے ہندی نوں آپ پڑھدا آں۔"
فرنچ نے دیسی زبان نال جو واقفیت اس محنت نال حاصل کیتی کہ آگرہ وچ پہنچنے دے بعد ای استعمال وچ لے آیا۔ چنانچہ 1851ء نوں جمعہ دے روز اُس نے ویہہ لڑکےآں نوں سیدنا یسوع مسیح دی اذیت اُتے اُنہاں دی اپنی زبان وچ تعلیم دتی۔ فرنچ اس بات دا خاص طور تے خیال رکھدا سی کہ طلبہ نوں دین مسیحیت دی تعلیم دے نال نال انجیل جلیل دی تعلیم وی ملے جس طرح اوہ بازاراں وچ منادی کر دے سن اُسی جوش دے نال اوہ کالج دے طلبہ نوں مسیحیت دا پیغام دیندے سن۔
فرنچ نے ایسے اک مباحثہ وچ میزان الحق دے مصنف ڈاکٹر فینڈر دی جو فنِ مناظرہ دے سبب مشہور اے، مدد کیتی۔ آگرہ دے مسلم علما دہلی دے وڈے مولویاں تے ہور لوگاں دے نال بائبل تے کتبِ مباحثہ دے مطالعہ وچ مشغول رہندے سن۔ چنانچہ مولوی رحمت اللہ دہلوی نے فرنچ نوں کہیا۔ "اسیں چاہندے نیں کہ اک مباحثہ کیتا جائے۔" ایہ مباحثہ دو دن متواتر ہُندا رہیا تے شہر دے اکثر مسلمان عالم اُس وچ شریک ہوئے سن۔ اس مباحثہ وچ یورپین ملاحدہ دی کتب دے جواب فرنچ ای دتا کر دے سن۔ دوشخص جواس مباحثہ وچ مسلمان علما دے مددگار سن۔ کچھ عرصہ دے بعد مسیحی ہو گئے۔ اُنہاں وچ اک مولوی صفدر علی سرکاری عہدہ دار سی تے دوسرا عماد الدین لاہز سی جنہاں پنجاب وچ کتب مناظرہ تحریر کیتیاں۔ جدوں فرنچ لاہور دے پہلے بشپ مقرر ہوئے تو اُنہاں نوں اس بات توں وڈی خوشی حاصل ہوئی کہ مولوی صاحب نوں اُنہاں دی وساطت توں ڈی۔ ڈی دا درجہ حاصل ہویا۔
اس دے علاوہ کئی افراد نوں بپتسمہ دینے دے بعد فرنچ انگلستان آ گیا اوہ اوتھے پہنچنے دے بعد خوش نہ سی۔ تے نلاس نوں ایتھے آرام وی نئیں ملیا۔ اوہ 7 مہینے فروری 1862ء نوں اپنی بیوی توں رخصت ہوکے ہندوستان نوں اک دفعہ فیر آنے دے واسطے لندن توں روانہ ہوئے۔ ہندوستان نوں واپس آنے دے بعد جو کم فرنچ نے اختیار کیتا اوہ آگرہ دے کم توں بالکل مختلف سی۔ کرنیل رنیبل ٹیلر نے وڈی فیاضی دے نال کہیا کہ وچ دس ہزار روپے یکمشت دواں گا تے جد تک ہندوستان وچ رہاں گا سوروپیہ ماہوار چندہ دے طورپر دیندا رہاں گا۔ ایہ وعدہ کرکے اُس نے چرچ مشنری سوسائٹی نوں ڈیرہ جات وچ کم شروع کرنے دے لئی آمادہ کیتا سی۔ سر رابرٹ منٹمگری (Sir Robert Montgomery) نے وی اک ہزار روپے سالانہ دینے دا وعدہ کیتا۔ پس فرنچ نوں چرچ مشنری سوسائٹی ولوں ایہ خدمت سپرد ہوئی کہ اس سرحدی ضلع وچ مشن دا کم شروع کرے۔ اوہ ڈیرہ اسماعیل خان وچ عید القیامت دے دوسرے دن پہنچیا تے اس گرم مقام وچ مہینے اگست تک رہے بعد ازاں شيخ بودین دے پہاڑ نوں جو کوہ سلیمان اُتے سمندر توں چار ہزارفٹ اُونچا واقعہ اے گرمی توں بچنے دے لئی چلے گئے۔ ایتھے اُس دا وقت نویاں زباناں (بالخصوص پشتو زبان) نوں سکھنے تے انجیل دی منادی وچ صرف ہُندا سی۔ فرنچ مہینے ستمبر وچ اک لمبا دور کرنے دے واسطے میدان مروات وچ اُتر آئے۔ اُنہاں ایہ خواہش سی کہ جتھے تک ہو سکے یورپین لوگاں توں ملے تے افغاناں وچ افغان بن کے رہے۔ فرنچ نے اس ضلع وچ تھوڑا عرصہ کم کیتا۔ مہینے دسمبر وچ اتفاقاً ڈاکٹر فیرود نے اُنہاں نوں اک رتیلے گاؤں وچ جتھے اوہ منادی کرنے گئے سن لُو لگنے دے سبب توں بے ہوش پیا پایا۔ اس دا انجام ایہ ہویا کہ ڈاکٹراں نے اُس نوں انگلستان جانے دی ہدایت کیتی تے ایہ وی کہیا کہ اس بات دی امید نہ رکھن کہ تسیں آئندہ انجیل دی منادی دے واسطے کسے گرم ملک وچ بھیجے جاسکو گے۔
مہینے فروری وچ فرنچ فیر انگلستان پہنچ گیا۔ لیکن مہینے اپریل 1865ء ای وچ اُنہاں دے دل وچ فیر ہندوستان وچ کم کرنے دا جوش پیدا ہونے لگیا۔ مہینے اگست 1866ء وچ اُس دے خیالات نے اک خاص صورت پکڑلی اُس نے اک مضمون وچ تحریر کیتا کہ ہندوستان دے شمالی مغربی اضلاع تے پنجاب دے واسطے مبشراں گلہ باناں تے اُستاداں دی تربیت دے لئی اک کالج قائم ہونا چاہیے۔ ایہ مضمون ستر خادمانِ دین دے اک جلسہ وچ پڑھیا گیا۔ جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ آخر کار لاہور وچ سینٹ جانز ڈیونٹی کالج (St. John’s Divinity College) یعنی مدرسہ علم الہٰی دی بنیاد پئی۔ 1868ء دے شروع وچ چرچ مشنری سوسائٹی نے فرنچ دی تجویز منظور کرکے اُنہاں توں ایہ ایہ درخواست دی کہ تسیں ای اس کالج نوں قائم کرو۔ پادری نوٹ (Rev. Knott) نوں اُنہاں دا مددگار مقرر کیتا گیا۔ فرنچ تے نوٹ بمبئی وچ 1869ء دے شروع وچ آئے۔ تے اک ہفتہ دے بعد جہاز اُتے سوار ہو کر کراچی نوں روانہ ہو گئے۔ اس بندرگاہ توں فرنچ بذریعہ ریل کوٹری کوگیا تے اوتھے توں فیر جہاڑ اُتے دریائے سندھ تے چناب دی راہ طے کرکے ستاراں دن دے بعد ملتان پہنچا۔ 14 مہینے مارچ 1869ء دے روز آخر کار دوناں لاہور پہنچے۔ اوہ لاہور وچ مہینے جون تک رہے۔ کالج دا کم یکایک شروع نئیں ہو سکدا سی۔ پس اُنہاں نے اپنا وقت متلاشیانِ دین دے نال بات چیت کرنے او رشہر دے دروازاں اُتے تے باغات تے قُرب وجوار دے دیہات وچ انجیل دی منادی کرنے وچ صرف کیتا۔ مہینےِ جون وچ دوناں مشنری کوہ مری گئے تاکہ سخت گرمی دے دن اوتھے بسر کرو۔ فرنچ دی طبعیت علیل ہو گئی سی۔ پر اوہ کم کرنے توں باز نہ رہیا۔ وہاُکثر انہاں دیہات وچ جو پہاڑاں وچ واقع سن جایا کردا سی۔ تے تمام رات اوتھے ای رہیا کردا سی۔ چنانچہ اوہ لکھتا اے: "23، 24 اگست نوں بوقت شام دیہات وچ گیا۔ تن گھنٹے بمشکل پیدل چلا اورایک توشے یاتوکھے وچ سویا۔ چپاندی تے دودھ کھانے نوں ملیا۔ دوچھوٹے بچے ایڈتھ تے ولفریڈ (Edith & Wilfred) صنبوبر دی لکڑی دے فلیندے لئی کھڑے رہے۔ انہاں فلیتاں دی روشنی وچ کلامِ الہٰی پڑھتا اوربیان کردا سی۔ صبح دے پنج بجے اٹھ کر چلا تے کئی دفعہ رستہ بھول گیا۔ ایہ دشواری پہاڑ اُتے چڑھتا ہویا اُس گاؤں وچ پہنچا جومیرے مکان دے تلے واقع سی۔ اُس توں اُوپر چڑھتے ہوئے مینوں بوہت گرمی تے تھکن محسوس ہوئی۔ وچ قریب گیارہ بجے دے لارنس اسالیم (Lawrence Asylum) پہنچا تے ایتھے سناکہ میری تلاش وچ بوہت شوروغل مچا سی۔ 31 اگست دی رات اس گاؤں وچ جو توچا پہاڑی دے نیچے واقع اے گزاری گاؤں دے لوگاں نے بوہت ناخوشی ظاہر دی لیکن جدوں وچ نے اپنا تھیلا تے چھاندا اٹھایا تے کہیا کہ وچ جنگل وچ جاکر رہاں گا۔ تووہ نرم ہو گئے اُنہاں دا سب توں وڈا زمیندار آیا تے اک گھنٹہ بیٹھا باتاں کردا رہیا۔ ایہ اک نہایت متعصب مسلمان سی۔ وچ نے دوکھ یعنی گاں خانہ وچ جاں ایویں کہو ایسے مکان وچ رات کاٹی جس وچ گاں، بھینس، کسان تے اُس دا سارا گھرانہ سب اکٹھے رہدے سن۔"
جدوں مشنری کوہِ مری اُتے ٹھہرے ہوئے سن تو فرنچ نے اک گشتی خط شمالی ہند دے سب مشناں دے ناں بھیجیا جس وچ مدرسہ علمِ الہٰی دے پلان دا بیان سی۔ تے ایہ ارادہ ظاہر کیتا کہ یکم جنوری نوں مدرسے دا کم شروع کرینگے لیکن چونکہ ایسی مشکلات پیش آئیاں جنہاں دا پہلے خیال نہ سی۔ تے اُنہاں دے خط دے جواب وی قدرے ناموافق سن اس لئی مدرسے دے کھولنے وچ تقریباً اک سال دا تے توقف ہو گیا۔
فرنچ 1870ء دے شروع وچ ملتان گئے۔ اگرچہ ایتھے ہمیشہ مسیحی کم دی سخت مخالفت ہُندی رہی پر اُس نوں کدی کدی ایسے آدمی وی ملدے سن جن توں اُنہاں دا حوصلہ بندھ جادا سی۔ مہینے جولائی وچ فرنچ فیر پہاڑ اُتے آب وہوا دی تبدیلی دے واسطے گئے۔ جدوں اوہ کسولی اُتے سی اُس نے ایہ غمناک خبرسنی کہ اُس دا ہمخدمت نوٹ انتقال کر گیا اے۔ ہن فرنچ کالج دی عمارت دے لئی روپیہ جمع کرنے تے کُل کم دا انتظام کرنے دے واسطے اکیلے رہ گئے۔ اوہ اک قطعہ زمین دا دیکھ چکے سن۔ جو اُس دے مطلب دے موافق سی۔ تے جدوں تک اوہ نہ ملیا۔ اُس دے حاصل کرنے دے واسطے برابر کوشش کردا رہیا۔ آخرکار بوہت مشکلات دے بعد اُس نے 5 نومبر 1870ء دے روز اپنے روزنامچہ وچ لکھیا: "مہاں سنگھ دا باغ جس وچ مدرسے علمِ الہٰی تعمیر ہوۓگآ اج خرید لیا گیا اے۔ خدا اپنے فضل توں اُس نوں اپنا لے اوراُس دی آنکھاں تے اُس دا دل ہمیشہ اُس اُتے لگے رہاں۔ اس گھٹ کوشش دا ثمرہ ایہ ہو۔ کہ اُس دا جلال ظاہر ہویا اوراُس دی صداقت اوراُس دی بادشاہت ترقی پائاں۔ خدا اُس اُتے برکت دے اوریہ بخشے دے جو نیاکا ہن شروع کیتا گیا اے۔ اُس دے لئی خدا دی خدمت دے واسطے لائق آدمی ہمیشہ ملتے رہاں"۔ 21 نومبر 1870ء دے روز چار طالب علم امتحان دے بعد مدرسے وچ داخل کیتے گئے۔ کالج چار طالب علماں توں شروع کیتا گیا۔ اُنہاں دا شمار چھیندی ست ہو گیا۔ تیسرے برس طالب علم بیس ہو گئے۔ جتنے طالب کالج وچ داخل کیتے گئے اُتنے ای تے وی آئے مگر اوہ داخل نہ کیتے گئے۔ کیونجے فرنچ صرف اعلیٰ ترین لائق شخصاں کوہی دینی خدمت دے لئی تربیت دینی چاہندے سن۔ کالج وچ عبرانی تے یونانی زباناں۔ علم الہٰیات۔ اسلام تے ہندومت دی تعلیم۔ مباحثہ تے مناظرہ کرنے دی تعلیم دی جاندی سی۔ کالج دے طلبہ دُور دراز تھاں توں آئے سن۔ اورمختلف اقوام توں سن چنانچہ پٹھان، راجپوت، پنجابی اورکشمیری اُنہاں وچ شامل سن۔ اُنہاں وچوں بعض مسلماناں وچوں مسیحی ہوئے سن اوربعض ہندوؤں وچوں تے اک سکھاں وچوں مسیحی ہویا۔ فرنچ دا خیال سی کہ نوجوان مسیحیاں نوں انگریزی طور وطراز اختیار کرنے دی اجازت نئیں ہونی چاہیے۔ اس واسطے اک شرط ایہ مقرر کیتی گئی سی۔ کہ کالج دے طلبہ دیسی لباس پہناں۔ ڈاکٹر عماد الدین لاہز لکھتا اے کہ "اک دن اک کاٹی کسٹ انگریزی لباس پہنے ہوئے دہلی توں کالج وچ پڑھنے دے واسطے آئے۔ فرنچ نے اُس نوں اک ہفتے دی مہلت دی کہ اوہ دیسی لباس پہن لے۔ لیکن اُس نے نہ پہنا۔ فرنچ نے اُنہاں نوں جماعت توں اٹھا دتا تے فوراً دہلی واپس بھیج دتا" کالج دے اُستاد وی ایہ کوشش کر دے سن کہ جتھے تک ہو سکے اوہ سادہ طرز زندگی اختیار کرو۔ تے ہندوستانی خوراک کھائاں۔
فرنچ دی لاہور دے رہنے والے سخت مخالفت کر دے سن۔ چنانچہ فرنچ لکھتے نیں "وچ بعض اوقات دل شکستہ تے پژمردہ خاطر ہوکر منادی توں واپس آندا ہوں"۔ پر بازاری تبلیغ دے بعد مولوی اکثر اوقات اُنہاں دے گھر بحث کرنے آیا کر دے سن۔ جن صاحبان نے بہ حیثیت کالج دے اُستاد ہونے دے فرنچ دی مدد دی اوہ سب پنجاب وچ نامی شخص سن۔ اُنہاں وچوں بعض دے ناں ایہ نیں۔ پادری کلارک، پادری بیٹمن (Rev Bateman)، پادری ویڈ (Rev.Wade)، پادری گورڈن (Gordon) جوملک ایران توں قحط دے کم کرنے دے بعد آئے سن۔ پادری ہوپر (Hooper) تے پادری شرف جوبیس برس توں زیادہ لاہور وچ مقیم رہے تے فرنچ ای دے زیرِ اثر مشنری ہوئے سن۔ چنانچہ فرنچ نے لکھیا "ایسا معلوم ہوتاہے کہ جو تقریر وچ نے پنج برس ہوئے آکسفورڈ وچ دی سی اُس دے باعث اُنہاں دے دل وچ مشن دے کم دی نسبت جوش پیدا ہویا۔ عجیب بات ایہ اے کہ وچ کسے جگہ جانے توں کدی اس قدر ناخوش نہ سی ورگا اُس موقع اُتے آکسفورڈ کوجانے توں ناخوش سی۔ کون جان سکدا اے کہ خدا اُس توں کیتا دا کب لینا چاہتاہے"۔
1872ء دے شروع وچ بیماری دے سبب سخت مصیبت پئی۔ فرنچ خان پور نوں دورہ دے لئی گیا سی تے اوتھے مرض اسہال وچ مبتلا ہو گئے۔ پادری بیٹمن اُس دے ہمراہ سی۔ لیکن فرنچ نے اُس دے چلے جانے اُتے اصرار کیتا۔ کیونجے کالج دے درس تے دوسرے کم 15 جنوری نوں شروع ہونے والے سن۔ اُنہاں دا خیال سی کہ اس توں بدتر کوئی بات نئیں ہوسکتی کہ طالب علماں نوں ایہ خیال ہو جائے کہ اُنہاں دی پڑھائی سب باتاں اُتے مقدم نئیں اے۔ جدوں پادری بیٹمن نے وی دیکھیا کہ اُس دی موجودگی توں فرنچ نوں زیادہ تکلیف ہُندی اے۔ تے اُس توں اُنہاں نوں اتنا نقصان پہنچتا اے جتنا عدم موجودگی توں نہ پہنچے گا تو اوہ لاہور چلا گیا۔ 15 ستمبر 1872ء دا روز کالج دی تریخ وچ وڈی خوشی دا دن سی۔ کیونجے اُس روز بشپ بیٹمن نے کالج دے دوطالب علماں نوں پہلی دفعہ خادم دین بنایا۔ ایہ جان ولیم تے امام شاہ سن جو ٹانک تے پشاور دے خادمانِ دین مقرر ہوئے۔ کالج دا کم نہایت خُوش اصلُوبی توں چل رہیا سی۔ لیکن فرنچ دی صحت خراب ہو گئی سی۔ اوہ گاؤں گاؤں وچ منادی کردا سی۔ جدوں اوہ بوہت بیمار ہو گیا تووہ اُسی حالت وچ دھرم سالہ لایا گیا۔ ڈاکٹراں دی ہدایت دے مطابق اُنہاں نوں انگلستان واپس بھیج دتا گیا۔ اس دے بعد اُس دا چرچ مشنری سوسائٹی توں تے مہاں سنگھ باغ توں قطع تعلق ہو گیا۔ مہینے مئی 1877ء وچ فرنچ مشنری دی حیثیت وچ ہندوستان فیر آنے دا ارادہ کیتا۔ بشپ فرنچ صاحب 16جنوری 1878ء انگلستان توں روانہ ہویا۔ لیکن اُس دی اہلیہ اوتھے ای رہی۔ ارادہ ایہ سی کہ اوہ وی سال دے آخر تک ہندوستان وچ اُس توں آملاں۔ اپنے علاقے وچ پہنچتے ای بشپ فرنچ ایہ سوچنے لگیا کہ لاہور وچ اک ایسا گرجا تعمیر ہونا چاہیے جو پنجاب وچ مسیحی دین دی شان دے لائق ہو۔ اُس دے نزدیک ایہ وڈی شرم دی بات دی سی کہ لاہور وچ صرف اک ای گرجا ہو۔ تے اوہ وی اک مسلمان عورت دی قبر ہو چنانچہ اُس نے لاہور پہنچ کر تھوڑے ای عرصہ دے بعد لکھیا "دس بارہ آدمی پبلک لائبریری وچ گرجا گھر دی تعمیر دے بارہ وچ غور کرنے نوں جمع ہوئے۔ تے ایہ تجویز قرار پائی کہ دولاکھ روپیہ چندہ کرنے دی کوشش دی جائے۔ وچ بیس منٹ تک تقریر کردا رہیا ایہ کم اشد ضروری اے۔ تے کہ اسیں نوں مستقبل دا خیال رکھ کر ایسی عمارت تعمیر کرنی چاہیے جواُن نامور لوگاں دی یادگار ہونے دے لائق ہو جوہم توں پہلے پنجاب وچ گذرچکے نیں اوراس خیال نوں دل وچ پھٹکنے وی دینا نہ چاہیے کہ کسے طرح اس کم توں جلد فراغت پائاں۔ اوراس وقت اسیں صرف اشد ضرورت نوں ای رفع کر دتیاں گے گویا اسیں اوہ کر دے نیں جس نوں اسیں دل توں پسند نئیں کر دے۔ بلکہ اسیں نوں دلیری، اُمید ثابت قدمی تے دانائی دے نال ایثار نوں کم وچ لاکر فیاضی تے دریادلی توں اس کارِ خیر دے لئی چندہ دینا چاہیے۔" اُس نے تیس ہزار پونڈ فراہم کیتے۔ اس رقم دا خاصہ حصہ اُس نے اپنی گرہ توں دتا۔ اوہ ایہ نئیں چاہدا سی کہ اس گرجا وچ کوئی ایسی کھڑکی جاں کونہ ہو جس وچ تصویراں ہوں تاکہ اہلِ اسلام نوں کسے قسم دی ٹھوکر نہ لگے۔ اس وڈے گرجا دی تقدیس 1887ء وچ ہوئی۔ جس دے لئی مسیحیاں دی اک وڈی جماعت چاراں طرفوں فراہم ہوئی۔ اس وڈے گرجا دی تقدیس دی جوبلی نومبر 1937ء وچ منائی گئی جس وچ ہزاراں مسیحی پنجاب، دہلی، سندھ تے صوبہ سرحد دے گوشہ گوشہ توں حاضر سن۔
20 مہینے دسمبر 1882ء دے دن بشپ فنچ نے تقدس دا عرضہ یعنی روز ماقبل سی۔ اک تحریری سند لندن دے بشپ ول توں بشپ فرنچ دے کول پہنچی۔ ایہ چرچ مشنری سوسائٹی دی درخواست دے بموجب اس غرض توں بھیجی گئی سی کہ بشپ فرنچ ملک ایران وچ جاکر اُنہاں ول توں سوسائٹی مذکور دے مشناں دا ملاحظہ فرمائاں۔ ایران دے مسیح دی بادشاہت دی اشاعت دی اوتھے کوشش کر رہے نیں۔ اُنہاں دے دلاں نوں بڑھائاں۔ بشپ صاحب نے ایہ تحریر کیتا "ہن وچ مجبور ہوں۔ جانے توں انکار نئیں کر سکدا۔ اس نوں وچ اک وڈی نعمت سمجھدا آں۔ لیکن اُس دے سبب مینوں شاید اُنہاں توں زیادہ سخت تکلیفاں تے مصیبتاں اٹھانی پڑاں گی جو وچ نے ہن تک اٹھائی نیں۔" چرچ مشنری سوسائٹی دا مشن ملک ایران وچ تد قائم ہویا سی۔ جدوں پادری ہنری مارٹن نے 1811،12ء وچ دس مہینے شیراز وچ گزارے سن لیکن اُس وقت توں جدوں تک پادری بروس ایران وچ 1869ء وچ نہ گئے کچھ کم نئیں کیتا گیا سی۔ بروس پہلے چرچ مشنری سوسائٹی ول توں ڈیرہ جات وچ مشنری سن۔ جدوں اُنہاں دی رخصت انگلستان وچ تمام ہوئی۔ تو اُس نے ہندوستان آنے توں پہلے ملک ایران جانے دا ارادہ کیتا۔ تاکہ فارسی زبان توں کامل واقفیت حاصل کرو۔ اُنہاں دا ارادہ سی کہ کچھ عرصہ اوتھے ٹھہر کر فیر ہندوستان اپنے مشن نوں واپس چلے جائے گا۔ لیکن قحط تے ہور وجوہات دے سبب مستقل کم دی صورت نظر نہ آئی۔ انجام کار سوسائٹی نے جلفہ وچ اک مشن دا قائم ہونا منظور کیتا۔ اس کم نوں ہن جاری ہوئے تیرہ برس دا عرصہ گذرچکا سی۔ امریکن مشنریاں نے وی بروس دے آنے دے اک برس بعد کم شروع کیدا سی اگرچہ ایہ کم مسلماناں وچ ہُندا سی پر کچھ دقتاں پیش آئی سن کیونجے اوتھے پہلے توں آرمینی کلیسیا دے مسیحی موجود سن۔ تے اک چھوٹا رومن کیتھولک مشن وی سی۔ بشپ فرنچ کراچی توں جہاز اُتے سوار ہوکر 20 مارچ 1882ء دے روز مسقط پہنچے۔ (اسی شہر مسقط وچ اٹھ سال دے بعد فرنچ نے انتقال کیدا سی)۔ 6 مہینے اپریل دے روز بشپ فرنچ شیراز پہنچا تے اوتھے 18 اپریل تک رہے۔
مہینے جولائی 1886ء وچ بشپ فرنچ نے اپنے اُسقفی عہدہ توں مستعفی ہونے دا ارادہ کیتا۔ اُنہاں نے کنٹربری دے آرچ بشپ تے وزیر ہند نوں لکھیا۔ کہ صحت دی خرابی اوردیگر وجوہ دے باعث وچ استعفا دیتا چاہدا آں۔ تے میری خواہش ایہ اے کہ آرچ ڈیکن میتھیو میری جگہ بشپ مقرر ہوں۔ مگر بعض مشکلات آرچ ڈیکن نوں اس عہدہ دے قبول کرنے توں باز رکھتی سی۔ 17 ستمبر 1887ء نوں بشپ فرنچ نے اک خط وچ پادری بیٹمین نوں لکھیا کہ "اج مینوں معلوم ہویا اے کہ آرچ ڈیکن صاحب نے بوہت عرصہ تک تامل کرنے دے بعد اُسقفی عہدہ قبول کر لیا اے۔ وچ نے حالے انے مستقبل دا فیصلہ نئیں کیتا۔ پس اس دے متعلق وچ نہ جاندا آں تے نہ لکھ سکدا ہوں۔ وچ اپنے دوستاں توں منت کرتاہاں کہ اوہ حتیٰ المقدور اپنے خطاں وچ میرے مستعفی ہونے دا ذکر نہ کرو۔ بلکہ خدا توں دعا مانگاں کہ جو شخص جاتاہے۔ خدا اپنے فضل توں اُسنوں معافی بخشے تے جو ایہ بوجھ اٹھا رہاہے۔ اُسنوں اُس دے اٹھانے دے لئی زوراور طاقت بخشے"۔ بشپ فرنچ 22 دسمبر نوں اُسقفی عہدہ توں درست بردار ہو گیا تے پورے دس سال اس عہدہ اُتے مقرر رہیا۔ 6 جنوری 1888ء دے روز صاحب ممدوح کراچی توں جہاز اُتے سوار ہوکر روانہ ہو گئے۔ اورہندوستان توں اُنہاں دا تعلق منقطع ہو گیا۔
جدوں فرنچ صاحب انگلستان وچ سی تو اُس نوں اشاعتِ انجیل دا کم کرنے دی اک تے صورت نظر آئی۔ لیکن ایہ کم چرچ مشنری سوسائٹی توں متعلق نہ سی۔ 1890ء دے موسم خزاں وچ اُس نے لکھیا "میرا ایہ ارادہ اے۔ کہ چند ہفتاں دے لئی جاں زیادہ عرصے دے واسطے وچ مصر نوں ٹیونس دی راہ جاؤں تاکہ عربی زبان وچ زیادہ مہارت حاصل کراں تے معلوم کراں کہ انہاں اطراف وچ اہل اسلام دے درمیان مسیحی دین دے پھیلانے دے واسطے کیتا کوشش ہو رہی اے۔" پس 3 مہینے نومبر 1890ء نوں اوہ آخر بار بیوی تے وطن توں رخصت ہویا۔ 7 نومبر نوں اُس نے ٹیونس توں خط لکھیا۔ اوتھے اوہ کچھ عرصہ تک ٹھہرے تے منادی کرنے وچ مشغول رہیا۔ لیکن اوہ مسقط پہنچنا چاہدا سی۔ چنانچہ اُس نے چرچ مشنری سوسائٹی دے ارباب بست وکشاد توں درخواست دی کہ جن نویں مشناں دے قائم کرنے دا اوہ ارادہ کر رہے نیں اُنہاں وچ اوہ مسقط دا مشن وی شامل کرو۔ بشپ صاحب دا منشا سی کہ اوہ خود اوتھے جائے۔ تے اوتھے دے حالات توں چرچ مشنری سوسائٹی نوں مطلع کرو۔ 8 مہینے فروری اوہ کراچی توں ہُندے ہوئے مسقط پہنچا۔ کراچی وچ بشپ فرنچ اُتے نے اپنے قدیم رفیق رابرٹ کلارک توں ملاقات دی۔ زمین اُتے انہاں دوناں دی آخری ملاقات سی۔
وفات
سودھوبشپ فرنچ دی ہمیشہ ایہی آرزو رہی کہ اوہ عرب وچ مشنری ہوکے جائے تے اہلِ عرب نوں انجیل دا جانفزا پیغام دے۔ ہن جو اوہ عرب وچ آ گیا تو بڑھاپا تے جسم دی کمزوری اُس دے ارادے وچ سدِ راہ ہو گئے لیکن اُس نے ایہ مصمم ارادہ کر لیا سی کہ وہعرب نہ چھڈے گا۔ اوہ 6 مئی نوں 11 بجے دن دے کشتی وچ بیٹھ کر انجیل دا پیغام دینے دے لئی روانہ ہویا۔ تے اُسی دن آفتاب دے غروب ہونے توں پہلے سیب وچ پہنچے۔ روانہ ہونے توں چند روز پہلے اوہ بخار وچ مبتلا ہونے دے سبب بوہت کمزور ہو گیا سی۔ کشتی توں اُترنے دے وقت وی گرمی سخت سی۔ اس واسطے اوہ درختاں دے سایہ وچ آرام کرنے دے بعد اُس مکان نوں گیا جو کنارے توں پون میل دے فاصلے اُتے اُنہاں نوں سکونت دے واسطے مل گیا سی۔ دُوسرے روز صبح دے وقت 7 مئی عیدِ صعود دے روز تھوڑا سا دودھ پی کر تن میل دے فاصلہ اُتے اوتھے دے حاکم توں ملنے دے لئی گیا۔ جدوں اوہ واپس آیا تو گرمی بوہت سی۔ گھر پہنچنے تک اُنہاں دی طبعیت علیل ہو گئی۔ 8 تریخ نوں صبح دے وقت اوہ چند کتاباں لے کر باہر گیا۔ دس بجے دے قریب چند آدمیاں نے اُس دے نوکر نوں خبردی کہ تواڈے آقا کھجور دے درختاں وچ پئے سو رہے نیں جدوں نوکر اُس دے کول آیا تو اُسں نے اُسنوں واپس گھر بھیج دتا۔ جدوں اوہ خود گھر پہنچا۔ تو نیچے گڑی ہوئی بلیاں دے درمیان وچ لیٹ گیا۔ نوکر نے اُس نوں پکارتے تے تالی بجاندے سُنیا پس اوہ دوڑ کر اُس دے کول گیا۔ لیکن اُنہاں نے بے ہوش پایا۔ اُس نے اُس دے سر اُتے پانی پایا تے پندرہ منٹ دے بعد بشپ فرنچ نوں ہوش آیا۔ بعد وچ اُس نے کھانا پکوایا لیکن کھا نہ سکے۔ دُوسرے دن یعنی نوویں تریخ ہفتے دے روز مسقط نوں واپس آنے دا ارادہ کیتا۔ لیکن جدوں کشتی تیار ہوئی۔ تو اوہ جانہ سکیا۔ دس تریخ نوں بوقت شام اوہ روانہ ہویا۔ مسقط وچ 11 مئی نوں دن نکلے پہنچیا تے اُس کمرے نوں گئے جو اُس نے ریذیڈنسی دے کول کرایہ اُتے لیا سی۔ اُس نے نوکر نوں حکم دتا کہ کسے توں ہمارے واپس آنے دا حال نہ کہنا مگر نوکر نے حکم دی تعمیل نہ کیتی۔ 13 مئی نوں ڈاکٹر صبح ساڑھے ست بجے اُنہاں نوں دیکھنے نوں آئے۔ اُس نے بشپ فرنچ نوں بیہوش پایا۔ تھوڑی چاء دے پینے نال اُنہاں دی طبعیت کسے قدر بحال ہو گئی۔ ریذیڈنٹ نے سمجھیا بجھا کے اُنہاں نوں تھوڑا شوربا پلایا۔ ڈاکٹر رات دے نوبجے آیا تے تن بجے تک اُس دے کول رہیا۔ بشپ فرنچ دے بدن دی حرارت اُس وقت 104 درجہ اُتے سی۔ اوہ آہست آہستہ "اے خداوند۔ اے خداوند" کہندا رہیا۔ اس دے علاوہ کوئی تے لفظ منہ توں نہ نکلا۔ 14 مئی نوں دوپہر دے بعد ساڑھے بارہ بجے اوہ وفات پاگیا۔
لاہور دے اُسقفی گرجا وچ اک پیتل دی تختی اُتے ایہ عبارت کندہ اے:
"تھامس والپی فرنچ ڈی۔ ڈی۔ تسیں یونیورسٹی کالج آکسفورڈ دے سابق فیلو تے اُسقفی گرجا دے بانی سن۔ 1851ء توں جدوں اوہ ہندوستان وچ آئے تو خدا دی کلیسیا دی دینی خدمت کر دے رہے۔ اول صبر و کوشش دے نال شمال مغربی صوباں اورپنجاب وچ بحیثیت مشنری ہونے دے اوراس دے بعد دس برس بحیثیت اُس علاقہ دے پہلے بشپ ہونے دے 1877ء توں 1887ء تک رہے۔ بشپ صاحب ممدوح الصدر نے مسقط واقع ملک عرب مسیح دی بادشاہت دا اک تنہا شاہدین بن کے بتریخ 14مئی 1891ء انتقال کیتا"۔
حوالے
سودھو- Life of Bishop French 2Vol by Herbert Briks
- Tazkira-e-Bishop French, by Tara Chand.