مالک بن دینار
| Saint Mālik b. Dīnār, مالك بن دينار | |
|---|---|
 The grave adornment (Mazar) of Malik Deenar | |
| Preacher, Theologian, Mystic, Ascetic | |
| تریخ پیدائش | کوفہ, عراق[۱] |
| تریخ وفات | about 748 C.E. possibly Thalangara, Kasaragod, Kerala, India |
| قابل احترام | اسلام, especially in all the schools of traditional Sunnism |
| اہم مزار | Malik Deenar Mosque, Thalangara, Kasaragod, Kerala, India |
| اثرانداز شخصیتاں | امیر المومنین علی بان ابی طالب, حسن بصری |
مالک بن دینار پہلے تابعی سن جو کیرالا وچ اسلام دی تبلیغ دے لئی آئے۔ ائمہ طریقت وچوں بزرگ، امام طریقت، نقیب اہل محبت، جن و انس دی زینت مالک بن دینار نیں ۔ آپ حسن بصری دے مصاحب و مرید سن۔ طریقت وچ آپ دا وڈا مقام اے۔ آپ دیاں کرامتاں تے ریاضتاں مشہور نیں ۔ آپ دے والد دا ناں دینار سی جو غلام سن آپ غلامی دی حالت وچ پیدا ہوئے سن۔ آپ دی توبہ دا واقعہ ایہ اے کہ اک رات آپ اک جماعت دے نال محفل و رقص و سرود وچ سن جدوں تمام لوک سو گئے تے اس طبورہ توں جسنوں بجایا جا رہیا سی آواز آئی ”اے مالک کیہ گل اے توبہ وچ دیر کیوں؟“ آپ نے اپنے تمام دوست احباب نوں چھڈ کے تے حسن بصری دی خدمت وچ حاضر ہوکے سچی توبہ کیتی تے اپنا حال درست کر کے ثابت قدم رہے۔ اس دے بعد آپ دی شان اس قدر بلند ہوئی کہ اک مرتبہ جدوں آپ کشتی وچ سفر کر رہے سن، اک تاجر دا موتی کشتی وچ گم ہو گیا باوجود ایہ کہ تہانوں علم تک نہ سی لیکن تاجر نے آپ اُتے سرقہ دی تہمت لگائی، آپ نے آسمان ول منہ اٹھایا، اسی لمحہ دریا دیاں تمام مچھلیاں منہ وچ موتی دبائے سطح آب اُتے ابھر آئیاں آپ نے انہاں وچوں اک موتی لے کے اس تاجر نوں دے دتا تے خود دریا وچ اتر گئے تے پانی اُتوں گزر کے کنارے اُتے پہنچ گئے۔[۲]
ابو یحییٰ مالک بن دینار (قدس سرۂ العزیز)
تعارف
سودھوآپ دا ناں مالک تے کنیت ابو یحییٰ سی۔ آپ حسن بصری دے ہمعصر سن۔ آپ دے والد اک غلام سن تے آپ دی ولادت وی غلامی دی حالت وچ ہوئی۔ آپ اگرچہ غلام زادہ سن لیکن سن دوناں جہاں توں نیں ۔ [۳]
دینار دی وجہ تسمیہ
سودھوآپ دے والد دا ناں دینار سی جدونکہ دوسری روایت ایہ اے کہ آپ اک دن کشتی وچ سوار سن۔ جدوں کشتی وسط وچ پہنچی، ملاحاں نے آپ توں کرایہ طلب کیتا، آپ نے کہیا میرے کول کچھ نئيں اے۔ اس اُتے انھاں نے تہانوں مارنا شروع کر دتا جس توں آپ بے ہوش ہو گئے۔ جدوں ہوش وچ آئے تو انہاں نے فیر کرایہ طلب کیتا، آپ نے کہیا میرے کول نئيں اے۔ انہاں نے کہیا لت پکڑ کے دریا وچ ڈال داں گے۔
انہاں نے ایہ کہیا ای سی کہ اللہ کہ حکم توں دریا دی مچھلیاں اک اک دینار منہ وچ لے کر باہر نکل آئیاں۔ آپ نے اک مچھلی توں دینار لے کے ملاح نوں دے دتا، جدوں ملاحاں نے ایہ حال دیکھیا تو آپ دے پیراں وچ گر گئے۔ حضرت مالک نے پیر کشتی توں باہر نکالے تے سطح آپ اُتے چلتے ہوئے دور نکل گئے۔ اسی وجہ توں آپ دا ناں مالک دینار ہو گیا۔ [۴]
توبہ دا واقعہ
سودھواک رات آپ اک جماعت دے نال محفل رقص و سرود وچ سن جدوں تمام لوک سو گئے تو اس طنبورہ توں جسنوں بجایا جا رہیا سی آواز آئی
| ” | اے مالک کیہ گل اے توبہ وچ دیر کیوں اے؟ | “ |
آپ نے اپنے تمام دوست و احباب نوں چھڈ کر حسن بصری دی خدمت وچ حاضر ہو کر سچی توبہ دی تے اپنا حال درست کر دے ثابت قدم رہے۔ اس دے بعد آپ دی شان اس قدر بلند ہوئی کہ اک مرتبہ جدوں آپ کشتی وچ سفر کر رہے سن، اک تاجر دا موتی کشتی وچ گم ہو گیا باوجود ایہ کہ تہانوں علم تک نہ سی لیکن تاجر نے آپ اُتے سرقہ دی تہمت لگائی، آپ نے آسمان ول منہ اٹھایا، اسی لمحہ دریا دی تمام مچھلیاں منہ وچ موتی دبائے سطح آب اُتے ابھر آئیاں آپ نے انہاں وچوں اک موتی لے کر تاجر نوں دے دتا تے خود دریا وچ اتر گئے تے پانی اُتے گزر کر کنارے اُتے پہنچ گئے۔ [۵]
خود غرضی تے اخلاص وچ فرق
سودھوآپ نهایت خوب صورت تے دولت مند سن تے دمشق وچ سکونت پزیر سن تے حضرت معاویہ بن ابو سفیان دی تیار کردہ مسجد وچ اعتکاف کیتا کر دے سن۔ اک مرتبہ تہانوں خیال آیا کہ کوئی صورت ایسی پیدا ہو جائے کہ مجھ نوں اس مسجد دا متولی بنا دتا جائے۔ چنانچہ آپ نے اعتکاف تے نمازاں اس کثرت توں پڑھیاں کہ ہر شخص تہانوں ہمہ وقت نماز وچ مشغول دیکھتا، لیکن کسے نے وی آپ ول توجہ نئيں دی۔ فیر اک سال بعد جدوں آپ مسجد توں برآمد ہوئے تو ندائے عینی آئی کہ اے مالک! تیناں ہن توبہ کرنی چاہیے۔ چنانچہ تہانوں اپنی اک سال تک اپنی خود غرضانہ عبادت اُتے شدید رنج و شرمندگی ہوئی تے آپ نے اپنے قلب نوں ریا توں خالی کر دے خلوص نیت توں اک شب عبادت دی تو صبح دے وقت دیکھیا کہ مسجد دے دروازے اُتے اک مجمع اے جو آپس وچ کہے رہیا نیں کہ مسجد دا انتظام ٹھیک نئيں اے لہذا اسی شخص نوں مسجد دا متولی بنا دتا جائے تے تمام انتظامی امور اس دے سپرد کرد ئے جائاں۔ اس دے بعد متفق ہو کر پورا مجمع آپ دے کول پہنچا تے جدوں آپ نماز توں فارغ ہو چکے سن تو آپ توں عرض کیتا کہ اساں باہمی متفقہ فیصلے توں تہانوں مسجد دا متولی بنانا چاہتے نیں ۔ آپ نے اللہ تعالی توں عرض کیتا کہ اے اللہ! وچ اک سال تک ریاکارانہ عبادت وچ اس لئی مشغول رہیا کہ میناں مسجد دی تولیت حاصل ہو جائے مگر ایسا نہ ہویا، ہن جدوں وچ صدق دل توں تیری عبادت وچ مشغول ہویا تو تیرے حکم توں تمام لوک میناں متولی بنانے آ پہنچے تے میرے اُتے ایہ بار ڈالنا چاہتے نیں ، لیکن وچ تیری عظمت دی قسم کھاندا ہوں کہ نہ تو ہن وچ تولیت قبول کراں گا نہ مسجد توں باہر نکلاں گا۔ ایہ کہے کر فیر عبادت وچ مشغول ہو گئے۔ [۶]
دنیا دی حقیقت
سودھوبصرہ وچ اک امیر آدمی فوت ہو گیا تے اس دی ساری جائداد اس دی اکلوندی نوں ملی جو بوہت خوب صورت سی۔ اک دن اس نے ثابت بنانی دی خدمت وچ حاضر ہو کر عرض کیتا کہ وچ نکاح کرنا چاہدی آں لیکن میری خواہش اے کہ نکاح مالک بن دینار دے نال ہو تاکہ ذکر الہی تے دنیاوی کاماں وچ اوہ میری مدد کر سکاں۔ چنانچہ ثابت بنانی نے اس دا پیغام مالک بن دینار تک پہنچا دتا۔ لیکن آپ نے فرمایا وچ تو دنیا نوں طلاق دے چکیا ہوں تے چونکہ عورت دا شمار وی دنیا وچ ای ہُندا اے اس لئی طلاق شدہ عورت توں نکاح جائز نئيں۔ [۷]
کیفیت ولایت
سودھواک مرتبہ کسے ملحد توں آپ دا منظرہ ہو گیا تے دونے اپنے تہانوں حق اُتے کہندے رہے حتیٰ کہ لوگاں نے ایہ فیصلہ کیتا کہ دونے دے ہتھ اگ وچ ڈلوا د ئے جائاں جس دا ہتھ اگ توں محفوظ رہے اس نوں حق اُتے تصور کیتا جائے۔ چنانچہ ایسا ای کیتا گیا تے کسے دے ہتھ نوں وی ضرر نہ پہنچا، لوگاں نے فیصلہ کر دتا دونے برحق نیں ۔ لیکن آپ نے دل تنگ ہو کر اللہ تعالیٰ توں عرض کیتا کہ ستر سال وچ عبادت وچ گزار دئے مگر تو مے میناں اک ملحد دے برابر کر دتا۔ ندا آئی
اے مالک! تواڈے ہتھ دی برکت توں ای اک ملحد دا ہتھ وی بچ گیا۔ اگر اوہ تنہا ہتھ اگ وچ ڈال دیتا تو یقیناً جھلس جاندا۔
اک مرتبہ جدوں آپ شدید بیمار ہو کر صحت یاب ہوئے تو کسے ضرورت دے تحت نہایت دشواری توں بازار تشریف لے گئے لیکن اتفاق توں اس وقت بادشاہ دی سواری آرہی سی تے لوگاں کع ہٹانے دے لئی اک شور بلند ہویا۔ آپ اس وقت اس قدر کمزور سن کہ ہٹنے وچ دیر ہو گئی ارو پہرہ دار نے تہانوں ایسا کوڑا مارا کہ درد دے مارے آپ دے منہ توں ایہ کلمہ نکل کیتا کہ خدا کرے تیرے ہتھ قطع کرو دئے جائاں۔ چنانچہ دوسرے ای دن کسے جرم دی پاداش وچ اس دے ہتھ کاٹ کر چوراہے اُتے ڈلوا دئے گئے لیکن تہانوں اس دی حالت دیکھ کر بوہت رنج ہویا۔
اک مرتبہ آپ کسے درخت دے سایہ وچ آرام فرما رہے سن تے چشم دید گواہاں نے دسیا کہ اک سپ نرگس دی شاخ توں تہانوں پنکھا جھل رہیا سی۔ [۸]
تکلیف دا انجام راحت اے
سودھوآپ اکثر فرمایا کر دے کہ وچ شرکتِ جہاد دا خواہش مند ہوں لیکن جدوں اک موقع جہاد دا آیا تے مینوں ایسا بخار آیا کہ جانے دا ناں وی نئيں لیدا سی۔ چنانچہ اس غم وچ ایہ کہتا ہویا سو گیا کہ اگر خدا دے نزدیک میرا نوں مرتبہ ہُندا تو اس وقت بخار کدی نئيں آندا۔ فیر خواب وچ دیکھیا کہ ندائے غیبی توں کوئی کہے رہیا اے کہ
اے مالک! اگر تو اج جہاد دے لئی چلا جاندا تق قیدی بنا لیا جاندا تے کفار تیناں سؤر دا گوشت کھلا کر تیرا دین برباد کر دیندے۔ لہذا ایہ بخار تیرے لئی نعمت عظمیٰ اے۔ فیر وچ نے بیدار ہو کر خدا دا شکر ادا کیتا۔[۹]
خوفِ خدا
سودھواک مرتبہ جعفر بن سلیمان آپ دے ہمراہ سفر حج وچ سن تے جس وقت آپ نے لبیک اللھم لبیک ہڑھنا شروع کیتا تو آپ دے اُتے غشی طاری ہو گئی تے ہوش وچ آنے بعد جعفر بن سلیمان نے غشی دا سبب دریافت کیتا تو فرمایا وچ اس خوف توں بے ہوش ہو گیا سی کہ لا لبیک دی آواز نہ آجائے۔
جدوں آپ
| ” | ایاک نعبد و ایاک نستعین | “ |
قرات کر دے تو مضطرب ہو کر رونے لگتے تے فرماندے اگر ایہ آیت قرآن دی نہ ہُندی تو وچ کدی نہں پڑھتا کیونجے اس دا مفہوم ایہ اے کہ
| ” | اے اللہ! میں تیری ہی عبادت کرتا ہوں اور تجھ سے ہی مدد مانگتا ہوں۔ | “ |
حالانکہ اساں نفس دے ایسے پجاری نیں کہ خدا نوں چھڈ کر دوسراں توں اعانت دے طالب ہُندے نیں ۔
آپ رات وچ قطعاً آرام نئيں کر دے سن تے اک دن آپ دی صاحبزادی نے کہیا اگر آپ تھوڑی دیر آرام فرما لے تو بہتر اے۔ آپ نے فرمایا اے بیٹی! اک طرف تو وچ قہر الہی توں ڈردا آں تے دوسری جانب ایہ اندیشہ رہتا اے کہ دولت سعادت میناں سوتا دیکھ کر واپس نہ ہو جائے لوگاں نے جدوں اس جملہ دا مفہوم پچھیا تو فرمایا کہ وچ نعمت تو اللہ تعالیٰ دا کھاندا ہوں تے اطاعت شیطان دی کردا ہوں فیر فرمایا اگر کوئی مسجد دے دروازے توں صدا لگائے کہ سب لوگاں وچ بدتر کون اے؟ تو اسنوں مجھ توں بدتر نئيں ملے گا۔ حضرت عبد اللہ ابن مبارک نے ایہ سن کر فرمایا کہ مالک بن دینار دی عظمت دا اندازہ انہاں دے صرف اسی قول توں لایا جا سکدا اے۔ [۱۰]
ذریعہ معاش
سودھوابو نعیم اصفہانی، احمد بن محمد، محمد بن اسحاق، عبد اللہ بن زیاد، سیار، جعفر دے سلسلہ سند توں مروی اے کہ مالک بن دینار صوف دی تہبند باندھدے سن تے خفیف قسم دا جبہ پہندے سن۔ جدوں سردی دا موسم ہُندا انہاں دے کول اک پوستین تے اک جبہ ہُندا انھی توں سردی دا کم لیتے۔ آپ قرآن مجید دے نسخے لکھیا کر دے سن اس اُتے اجرات نئيں لیدے سن انہاں دا اکثر کم ایہی ہُندا سی، قرآن مجید دا نسخہ لکھ کر سبزی فروش دے کول چھڈ دیندے تے اس دے کول کھانا کھاندے ۔ اک نسخہ چار مہینے وچ لکھدے سن۔
اک بزرگ فرماندے نیں اک مرتبہ مالک بن دینار دے گھر اگ لگ گئی، آپ نے قرآن مجید دا اک نسخہ تے اک چادر گھر توں نکالی، جدوں انہاں توں کہیا گیا آپ دا گھر چل رہیا اے بچاؤ دی کچھ تدبیر آپ کیاں نئيں کر دے؟ جوب دتا ایہ کوئی کعبہ تو نئيں ساناں اس دے جلنے دی کوئی پروا نئيں۔
عبد اللہ بن مبارک کہندے نیں بصرہ وچ اک بار اگ لگ گئی مالک نے اپنی چادر دا آنچل پکڑا تے کھچدے ہوئے گھر توں باہر نکل گئے تے کہنے لگے بوجھاں والے ہلاک ہو گئے۔ [۱۱]
کل اثاثہ ہیت
سودھوعبد اللہ بن محمد بن جعفر، احمد بن حسین، احمد بن ابراہیم، سالم بن ابراہیم، سلام بن مسکین کہندے نیں کہ وچ مالک بن دینار دے کول انہاں دے مرض وفات وچ گیا۔ اچانک انہاں دے گھر وچ دیکھدا آں اک معمولی سی چارپائی جھاؤ دے درخت دے نیچے رکھی ہوئی سی تے اس اُتے معمولی سی چادر ڈالی ہوئی سی تے مالک بن دینار نے اپنے سر دے نیچے چادر دا اک کونا دے رکھیا سی تے مکان دے اک کونے وچ اک چھاگل تے اک گلاس رکھیا ہویا سی۔ مالک نے سر اٹھایا تے سر دے نیچے توں دو خشک روٹیاں نکالاں فیر اٹھ کر بیٹھے تے انہاں روٹیاں نوں توڑ کر پانی وچ بھگونے لگے، جدوں روٹیاں نوں چنگی طرح بھگو پایا فرمایا میناں ایہ چھاگل تھما دو اوتھے اک خشک چھاگل لٹکی ہوئی سی، وچ نے اسنوں اتار کر انہاں دے سامنے رکھ دتا۔ انہاں نے اس وچوں اک پوٹلی نکالی جس وچ نمک باندھا ہویا سی انہاں نے مجھ توں کہیا قریب ہو جاؤ۔ وچ نے نے کہیا اے ابو یحییٰ! میناں کھانے دی حاجت نئيں۔ مالک فرمانے لگے دور ہو جاؤ تو انہاں لوگاں وچوں ہو جو میٹھے پانی وچ رزق پاتے نیں تو ہن کہاں میرے نال شوریدہ پانی وچ کھانا کھائے گا۔ [۱۲]
وفات
سودھوحضرت مالک بن دینار دی وفات ابو عبد اللہ محمد بن عبد اللہ دے عہد خلافت 97 ھ وچ تے دوسری روایت کہ مطابق 130 وچ ہو ئی۔ رحمتہ اللہ علیہ آپ دی وفات دے بعد اک بزرگ نے تہانوں خواب وچ دیکھیا تے پچھیا کہ خداوند تعالیٰ نے آپ دے نال کیتا معاملہ کیتا فرمایا اپنے تمام گناہاں دے باوجود وچ وچ اللہ تعالیٰ دے دیدار توں مشرف ہویا تے اس حسن ظن دی وجہ توں جو وچ اللہ توں رکھدا سی، اس نے میرے سارے گناہ بخش دتے۔ [۱۳]
صبر دا پھل
سودھوکسے بزرگ نے خواب وچ دیکھیا کہ تہانوں تے حضرت محمد واسع نوں بہشت دی جانب لے جایا جا ریا اے۔ اس بزرگ دے دل وچ خیال آیا کہ دیکھو مالک بن دینار جنت وچ پہلے پہنچتے نیں جاں محمد واسع۔ چنانچہ ایہ دیکھ کر مالک بن دینار نوں پہلے داخلِ بہشت کیتا۔ بزرگ نے پچھیا محمد واسع تو مالک بن دینار توں زیادہ عامل و کامل سن ملائکہ نے جوب دتا تو صحیح کہندے ہو محمد واسع دے پہننے دے لئی دو لباس سن تے مالک بن دینار دے کول صرف اک لہذا صبر و ضبط دی نسبت مالک ول زیادہ اے اس لئی انہاں جنت وچ پہلے بھیجیا گیا۔ [۱۴]
حوالے
سودھو- ↑ Al-Dhahabi, Siyar a`lam al-nubala', vol. 5, p. 362.
- ↑ مخدوم اُمم سید علی حسنی غزنوی المعروف داتا گنج بخش ہجویری، مترجم سید مفتی غلام معین الدین نعیمی، ”کشف المحجوب“، صفحہ 154-155، بااہتمام محمد شاکر، سن اشاعت جمادی الثانی/اپریل 2014ء، مطبوعہ اشتیاق اے مشتاق پرنٹرز لاہور۔
- ↑ مراۃ الا سرار صفحہ 236
- ↑ مراۃ الا سرار صفحہ 236 تے 237
- ↑ کشفُ المحجوب صفحہ 139
- ↑ تذکرۃ الا ولیاء از فرید الد ین عطار صفحہ 27 تے 28
- ↑ تذکرۃ الا ولیاء از فرید الدین عطار صفحہ 28
- ↑ تذکرۃ الا ولیاء از فرید الدین عطار صفحہ 28 تے 29
- ↑ تذکرۃ الا ولیاء از فرید الد ین عطار صفحہ 27
- ↑ تذکرۃ الا ولیاء از فرید الد ین عطار صفحہ 30
- ↑ حلیۃ الاولیاء و طبقات الاصفیاء (اردو) صفحہ 631
- ↑ حلیۃ الاولیاء و طبقات الاصفیاء (اردو) صفحہ 632
- ↑ مراۃ الا سرار صفحہ 239
- ↑ تذکرۃ الا ولیاء از فرید الد ین عطار صفحہ 32