فارسی زبان تے ساہت دی تریخ

فارسی زبان اج ایران دے سارے لوگاں دے علاوہ افغانستان ،تاجیکستان،برصغیر پاک وہند دے کچھ حصےآں ، قفقاز تے بین النہرین وچ بولی تے لکھی جاندی اے ۔

فارسی زبان دی تریخ ست سو سال پہلے از حضرت مسیح علیہ السلام اے،تے اس توں پہلے دے حوالے توں وی کئی علمی آگائیاں توں ملدا اے کہ ایران دے وسیع علاقے اوہ علاقہ جو خراسان (مشرق) دی جانب توں تبت دے بارڈر تے ترکستان چین دے ریگستاناں توں تے جنوب مشرق توں پنجاب ،نیمروز(جنوب)ول توں سندھ ،خلیج فارس تے دریاے عمان ،شمال دی جانب توں سکھو تے صارماں دے ملک توں (اج دے روس دی جنوبی سمت)لیکر ڈینیوب تے یونان تک تے مغرب دی جانب توں شام ، حجاز تے یمن توں جا ملتے نیں انہاں سب علاقاں وچ اوہی زبان بولی جاندی سی جو اج ایران وچ (فارسی) بولی جاندی اے۔

(بہار،1369:15)۔

ایرانی زباناں دی برانچز دا تعلق ایرانی(آریائی) تے ہندی زباناں دے گروہ تے ہندی تے یورپی زباناں دے خاندان توں اے ۔ تے اس گروہ دے ہور خاندان : جرمن، یونانی، اطالوی، ارمینی، اناطولیہ، البانی، بلتی، سلاو، تخار تے کلٹی نیں۔

یاد رہے اس آریائی اصطلاح نوں تمام ہند یورپی خانداناں اُتے لاگو نئی‏‏ں کیتا جانا چاہئے ۔ ایہ غلطی ویہوی‍‏‏ں صدی دے انگریز سکالرز نے دی سی۔ اج صرف ہندی تے ایرانی زباناں نوں آریائی کہیا جاندا اے۔

ایرانی زباناں دی تبدیلی دی تریخ

ایرانی زباناں دی ارتقائی تریخ کوتین اہم ادوار وچ تقسیم کیتا جاسکتا اے:

1. قدیم تاریخی دور (قدیم دور )۔

1. متوسط دور(پہلوی دور)۔

1. نیا دور۔

قدیم تاریخی دورماں ایرانی زباناں

تمام ایرانی زباناں دی اصل و ابتداء اک ایسی زبان اے جو قدیم ایرانی زبان دے ناں توں جانی جاندی اے۔ قدیم زبان دے سورسز وچ انہاں چار زباناں دے زبانی/شفاھی ادب دا حوالہ دتا گیا اے۔ تے صرف دو قدیم فارسی زباناںِ ایوستا تے قدیم زبان دے ادبی آثار تے تحریرباقی اے۔

ایرانی قدیم زبان توں چار زباناں براہ راست وجود وچ آئی نیں:

سیکھاں دی زبان ، ماداں دی زبان ، قدیم فارسی زبان تے ایوستا زبان .

سیکھاں دی زبان

سیکھ آریائی قوم سن کہ جو پہلی صدی پہلے مسیح توں پہلی صدی بعد از مسیح تک اک عظیم ملک وچ جس دی وسعت کالے سمندر دے کنارے توں لیکر چین دی سرحداں تک سی اس وچ آباد سن تے اس زبان دے چند الفاظ دے سوا باقی کچھ نہ بچا تے نہ ای کوئی تحریر ملی اے، مگر جو تھوڑے توں الفاظ ملے نیں انہاں وچوں(Aspa)یعنی فارسی دا لفظ "اسب"جس دے معنی گھوڑا تے(Hapta) یعنی فارسی دا لفظ "ہفت"جس دے معنی ست نیں تے ا سطرح دے کئی الفاظ ملے نیں۔

ماداں دی زبان

ماد قوم دی زبان سی تے اس زبان دے وی سوائے چند الفاظ دے لکھے ہوئے الفاظ دے سوا کچھ وی قدیم فارسی وچ نہ ملیا۔اوہ الفاظ جو ملے نیں(wazarka) بزرگ یعنی وڈا، (asan)سنگ یعنی پتھر نیں۔نیز ماد قوم دی زبان جو آریائی ماد قوم نیں اورایران دے مغرب تے شمال مغرب وچ رائج سی اس دے آثار مٰں توں کچھ وی ہاتھ نئی‏‏ں آیا اے۔ (گرشویچ‌،"نامی ایران دے قدیم ادب"دا پیراگراف نمبر 2)۔ مگر یونانی مورخاں دی تحریراں وچ جسطرح "کتسیاس‌"اے، ہیروڈوٹس اورڈینون دی عشقی داستاناں تے ماداں دی مہاکاوی کہانیاں تے اس دور دے شاعر دی مختصراً بات کیتی گئی اے۔مثلاً گیتاتمک سٹوریز(عشقی تے رومینٹک سٹوریز)نیز "زَرْیادْرِس‌" تے "اوداتیس"‌قابل ذکر نیں۔جنکے کئی منابع دیکھنے نوں ملتے نیں۔تے بوائس دے مطابق ("زریادرس"‌ تے "زریر"دے صفحہ ‌ ٤٧٧- ٤٦٣ دے مطابق )جو ماداں دی اصل تحریر اے تے جس دی جھلک بعد وچ "شاہنامہ فردوسی"وچ داستاناں دی صورت وچ دیکھائی دیٹی اے ماداں دی رزمیہ داستاناں جاں اوہ داستاناں جو سائرس دے بارے وچ نیں نیز اشمینائی بادشاہ دی داستاناں ماداں دے آثار وچوں ای اے۔(گرشویچ‌، ایضاً).

قدیم فارسی زبان

فارس دے لوگاں دی زبان سی ،جو اشمینائی بادشاہاں دے کتیبات(سائن بورڈز،قبر دے کتباں تے ہور بورڈز وغیرہ) دی زبان سی۔اس زبان دے باقی رہنے والے آچار وچوں سب توں اہم بیستون دا کتیبہ اے۔

قدیم فارسی ادب

قدیم فارسی ادب،جو اج دی فارسی زبان دا ماخذ اے فارس قوم دی زبان سی جو اشمینائیاں (۵۵٠ ـ٣٣٠ ق‌.م‌) دی زبان سی جس وچ اوہ بات چیت کر دے سن۔قدیم زبان فارسی دے تحریری آثار صرف اشمینائی شہنشاہاں دے کچھ کتباں دی صورت وچ نیں جو کونیفورم(کندہ شدہ) خط وچ نیں تے پتھراں دے علاوہ سونے تے چاندی دی تختیاں،وزنی پتھراں ،مہراں تے فرتناں پرکندہ نیں تے انہاں دی لکھائی انکی تالیف دے وقت ای ہوئی اے۔تے سب توں اہم کتبہ جو قدیم فارسی زبان وچ لکھیا گیا اے اوہ عبارت اے : "داریوش" دے کتباں وچوں جو اج " بیستون‌ "‌دی زینت نیں تے ایہ "داریوش" دا کتیبہ مفصل کتیبہ اے تے تن قدیم فارسی زباناں وچ تھریر اے ۔(اکادی تے ایلامیٹ )فارس ،(تخت‌ جمشید تے ‌ رستم دے نقوش ‌)، سوئز تے الوند تے خشیار شاہ دے کتبے جو تخت جمشید وچ نصب نیں جن وچوں اک تن مشہور زباناں وچ لکھیا گیا " دیوا" تے تے " الوند"دے ناں توں جانا جاندا اے اس زبان دے مہم ترین کتباں وچوں اک اے۔ جو کچھ اس پتھر اُتے لکھیا ہواہے اوہ حکومت تے سیاست دے متعلق اے۔تے جو متن پہلے دارا بادشاہ دے بارے وچ لکھیا گیا اے اسماں اک مقدمہ ،متن تے اختتامیہ وی اے تے اس دے جانشیناں دے لکھے ہوئے پتھراں اُتے جو خشایارشا دے کتبہ " دھویہی" توں الگ اے۔جسماں معمولی سی عبارت دارا بادشاہ دی عبارت توں ملتی جلتی اے دیکھائی دیتی اے۔جسماں ہرمزد بادشاہ دا تعارف، جاں آلاتٹ زمیناں دے ناں، یاد گاری عبادت اورہرمزد دے شکریہ دی عبارت ، مستقبل دے بادشاہاں دے فسادات، رحم ،مشورے بجھالانے بارے لکھیا اے۔ دارا بادشاہ دی قدیم فارسی زبان نوں ادبی زبان وچ تبدیل کرنے دی کوشش کامیاب نہ ہو سکی۔اس نے لکھے ہوئے پتھراں،مبالغہ آرائی توں پرہیز کر دے ہوئے سادہ الفاظ تے مختصر جملاں دے ذریعہ اس زبان دی ملالت نوں دور کر دتا۔ایہ تحریراں فطرتی طور اُتے ادبی تخیلات اورخیالی تصورات توں پاک نیں۔اگرچہ انہاں دی قدروقیمت زبان دی تریخ تے شناخت دے سواادبی اہمیت نئی‏‏ں اے (گرشویچ‌، اوہی‌، شق نمبر ١۵-۵ ، صفحہ نمبر‌ ٢٣ـ٣١کتاب "زرشناس"‌ایران دا قدیم زبان‌ و ادب‌ صفحہ نمبر‌ ١۵ـ٢١).مگر یونانی رائیٹرز دی رپورٹ دے مطابق فارسی زبان دا قدیم رزمیہ ادب وی احتمالاً محض شفاہی صورت وچ ای سی۔

زوپیر دا افسانہ جاں سائرس توں متعلق بعض روایات جاں جھوٹے خواباں توں متعلق داستاناں انہاں وچوں اک نیں۔

ایوستا زبان:

ایہ زبان ایران دے مشرقی علاقاں وچ بولی جاندی سی اس زبان باقی رہنے والا اثر صرف ایوستا دی کتاب اے تے قدین ترین تحریر جو اس زبان دی باقی اے اوہ زرتشتاں دے گیت نیں۔

ایوستا دا ادب

ایوستا زبان جو " ایرانویج‌" ایران دے اک مشرقی علاقے دی زبان کہ جسماں شاید خوارزم، مرو، جاں بلخ قبیلے دے لوک گفتگو کر دے سن اوہ زبان اے جسماں زرتشتاں(پاسیاں/آتش پرستاں) دی مذہبی کتاب" ایوستا"اسی زبان وچ لکھی گئی اے۔اس زبان دا سوائے اس کتاب" ایوستا"جاں اس توں متعلقات دے علاوہ کوئی اثر موجود نئی‏‏ں اے۔ وچکار ویلہ وچ اس زبان دے قدیم ترین آثار دا تعلق اٹھوی‏‏ں صدی عیسوی توں اے۔لیکن شفاہی روش دی اہمیت دے پیش نظر" ایوستا" نوں چوتھی صدی عیسوی تک لکھیا تے مرتب نئی‏‏ں کیتا گیا۔ایہ ساسانی بادشاہ شاہپور دا زمانہ سی تے زرتشتی دین نوں بطور تسلیم کر نے بعد ایہ مجموعہ خاص تحریر دے ذریعہ "مذہبی ٹیچنگس" دے عنوان توں اک دینی خط دے ذریعہ جو اسی مقصد دے لئی، مشرق فارسی سکرپٹ تے زبور پہلی دی طرز اُتے بنایا گیا سی، ساسانی دور دے اختتام اُتے اس مذہب دے پجاریوںخاص تلفظ وچ تحریر کیتا گیا۔ (ملاحظہ کرو:" ایوستا"دا خطاور زبان)۔اوہ" ایوستا" جو اج موجود اے تے ہاتھ توں لکھی صورت وچ ١٢٧٨م‌ دے بعد کاپی شدہ نسخاں دی صورت وچ آئی اے۔(گرشویچ‌، اوہی ‌، شق نمبر. ١٧ )۔تقریباً اک سوم جاں چھارم " ایوستا" ساسانی دور دی اے۔تے اس کتاب نوں انھاں نے اپنے دین اُتے مرتب کیتا۔ (کتاب‌ ٨ ، فصل‌ ١ ، شق نمبر ١٧-٧ )۔جو 21 سکرپٹس تے ابواب وچ تحریر کیتی گئی سی۔ایہ کتاب اک وڈی تالیف اے جسماں اس کائنات دے آفرینش،قیامت ،نجوم،میڈیکل،زرتشتاں دے حالات زندگی،انسانیت دی تریخ ،رزمیہ داستاناں ،قدیم خرافات دی روک تھام وغیرہ دے علاوہ معلومات موجود نیں۔تمام " ایوستا" زبان دے اعتبار توں اک جداں نئی‏‏ں اختلاف اس دے کچھ حصےآں دی قدامت جاں فھم دے اعتبار توں اے۔" ایوستا" دے متن نوں زبان دی قدامت دے اعتبار توں جاں قواعد تے لسانی خصوصیات دے اعتبار توں نیز اس دے علاوہ بنیادی تعلیمات دے نقطہ نظر سےاور مذہبی مواد دے اعتبار توں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جاسکتا اے:

اوستا ‌ گا‌هانی‌ و اوستای‌ متأخّر

اوستا‌ گا‌هانی‌

گا‌هانی متون جو قریباً "اوستا" دے اک ششم حصے اُتے محیط اے اوہ صرف تے زدشتاں دے حالات زندگی بارے معتبر ماخذ اے تے بطور مجموعی اس دے بانی دی تعلیمات نوں بیان کردتی اے۔

اوستا‌ گا‌هانی‌ دی ایہ اقسام نیں :

گا‌هان:‌(گیت تے ترانے )ایہ اوستا گاہانی دی قدیم ترین قسم اے، جسماں زرتشتاں دے ترانے تقریباً ستاراں ترانے شامل نیں۔ ایہی وجہ اے کہ اج دی اویستا وچ وی ایہ موجود نیں۔

گا‌هان دے اشعار

جو بدون نظم ونسق تے ترتیب دے اعتبار توں ویدک دے اشعار وانگہاں۔قابل افسوس بات ایہ اے کہ زرتشتی افکار توں عدم آشنائی ،قواعد دی مشکلات ،الفاظ دے ابہام تے اشعار دی پیچیدگی دی بنا اُتے ماہرین نوں اویستا گاہان دے ترجمہ تے سمجھنے وچ دشواری دا سامنا اے۔

گا‌هان دا ترجمہ فارسی زبان وچ اے جواسکے سمجھنے وچ زیادہ مفید ثابت نئی‏‏ں ہویا۔ گرشویچ‌ (شق نمبر . ٢٣ )دے مطابق زبان دی اس مشکل تے پیچیدگی دے باوجود زرتشتاں دے اوہ قیمتی افکار جو انہاں عشقی تے رمینٹیک اشعار دی صورت وچ انکی دینی افکار ،روشن افکار تے فکری بالیدگی اُتے مبنی اے تے خوٖصورت اشعار دی صورت وچ پرویا گیا اے،وچ گاہان نوں پنج"گاہ " اقسام وچ تقسیم کیتا گیا اے۔تے ہر"گاہ " دے ابواب نیں جو "ھات"دے ناں توں مشہور نیں۔

ب: «یسن‌های‌ هفت ‌‌هات» ایہ حصہ جو نثر اے تے گاہان دے بعد اویستا دی قدیم ترین قسم اے۔« یسْن‌‌ دے ست ابواب ‌ دے ناں توں وی جانی جاندی اے۔ تے ایہ 35 توں 40 ابواب اُتے مشتمل اے۔اس وچ زرتشتاں دی مشہور دعائاں "اَهُونَوَر ، اَشِمْ وُهُو وینْگهِہ‌‌‌ها" مکمل آئی نیں۔

ایوستا متأخّر

اویستا دی ایہ قسم تقریباً زرتشتیاں دی کتاب مقدس 5/6 نوں شامل اے تے جوان اویستا دے ناں توں مشہور اے۔اگر چہ اس وچ زبان دی پیچیدگیاں کم پائی جاندی نیں مگر اس دے باوجود متن دے سمجھنے وچ کئی قسم دے مسائل دا سامنا اے۔جس دی بنیادی وجہ زرتشتیاں توں پہلے دے عقائد دا انہاں دے حوالے توں آنا تے بوہت سارے عقائد و دستورات دا دین زرتشتی وچ شامل ہونا اے جس دی وڈی وجہ اس دا پورے ایران وچ رائج ہونا اے۔لہذا اویستا متاخربطور کلی دین زرتشتی متاخر دی اک جھلک تے ایران دے پہلے از اسلام دین تے مذہبی افکار دی نمایندگی کردتی اے۔جس دی تریخ تالیف تے تدوین وتصنیف دے بارے وثوق توں کچھ وی نئی‏‏ں کہیا جاسکتا اے۔لیکن احتمال اے کہ اویستا متاخر دے ایہ قدیم ابواب اٹھوی‏‏ں جاں نواں ہجری قمری توں تعلق رکھتی ہو۔

لہذا اویستا متاخر دی درج زیر اقسام نیں جس دے ابواب دے ادبی معیار نوں گاہان توں مقابلتاً پرکھا جاسکتا اے۔ تے اس دے دوسرے ابواب دی ادبی قدر وقیمت نئی‏‏ں اے۔

یسنا: جس دے معنی دعا تے مناجات نیں اوحامل دینی دعا ومناجات تے سرود اے تے مئنوی ذکر اُتے مبنی اے تے خاص کر" یسْنَہ‌‌جاں‌یسنا" دے پروگراماں وچ پڑھی جاندی اے۔تے جو ہدیے انہاں نوں پیش کیتے جاندے نیں ۔ایہ قسم 72 ابواب اُتے مشتمل اے تے ہر باب حجم دے لحاظ توں دوسرے توں مختلف اے۔

ویسْپْرَد( Visperad): جس دے معنی تمام سرور دے نیں تے ایہ 24 ابواب اُتے مشتمل اے تے اس دے بیشتر مطالب یسناں اُتے مشتمل نیں تے انکو مکمل کر دے نیں۔خاص کر مذہبی تہوارپر پڑھیا جاندا اے۔

اویستا وچ: ایہ مجموعہ جس نوں چھوٹا اویستا وی کہیا جاندا اے۔ایہ چھوٹی چھوٹی دعااں تے مناجات اُتے مبنی اے جداں کہ خص کر دے دینور زرتشتی جو اس مذہب دے علما دی خاص دعائاں نیں۔ آذربادمَهْرَسْپنداور انہاں دے دور دے پادریاں دی دعائاں جو شاپور ساسانی دوم دے دور وچ سن تے انہاں نے اس مجموعے نوں تہیہ کیتا۔نیز اس دے اہم ابواب تیس روزہ مناجات جاں انہاں دعااں توں عبارت نیں جنہاں دے نال نیاز وی دی جاندی اے۔(تفضّلی‌، ص‌ ٤٣).

وندیداد (Vandidad: جس دے الفاظ انتہائی قدیم تے بمعنی "عدالت توں دوری تے جدائی دے قنون" دے ناں توں اے ایہ کتاب وی 22 ابواب دی صورت وچ اے۔جو درحقیقت انہاں دے مسائل دینیہ دی کتاب اے تے سوال و جواب دی صورت وچ اے۔ایہ کتاب زرتشتیاں دے ساسانی دور یعنی انیسواں صدی وچ بطور کامل ساناں ملی اے۔اس دے سوالات جو باب قاناں وچ مندرج نیں پاکیزگی تے گناہاں دے کفارہ دے بارے نیں۔تے کچھ داستاناں تے حصہ جغرافیاماں مختلف ملکاں دے بارے وچ معلومات وی اسی دا حصہ نیں۔ گرشویچ‌ اویستا دے اس حصے نوں اس دے اہم ترین ابواب نیز مشرقی ایران دے علاقاں دے حالات زندگی جاننے دے لئی مستند قرار دتا اے۔(اوہی‌، شق نمبر. ٢٧-٢٦ ).

یشْت‌ها s Yasht: یشت‌ دے معنی‌ وی دعا ومناجات دے نیں ۔تے تلفظ لفظ دے اعتبار توں " یسْن‌ ، جشن‌تے ایزد " جداں قدیم ترین فارسی زبان دے الفاظ وچوں اے۔اس دے وی 21 ابواب نیں تے ہر باب چند ضصاں وچ تقسیم ہُندا اے۔"یسناں دا یشتاں" توں فرق محض مواد دے اعتبار توں اے۔"یسن" وچ عمومی دعا ،مناجات تے احکام نیں جدونکہ "یشب" وچ دیوتااں دی ستائش اُتے مبنی سرود نیں۔نیز "یشتاں" کمیت تے قدامت دے اعتبار توں یکساں نئی‏‏ں نیں

جدونکہ ہر "یشت" وڈی(جسماں توں 5،8،10،13،17،19) جو قدیم ابواب اُتے مشتمل نیں تے ئام طور اُتے "ایزدی" دی تعریف وتکریم وچ پڑھی جاندی اے۔تے ایہ "یشت" اسی توں مختص اے۔ تے اس وچ دے تاریخی حوادث دی نشان دہی کیتی گئی اے۔ایہ کہیا جاسکتا اے کہ تمام"یشباں"دا کچھ حصہ خاص ساز تے موزون اُتے منحصر اے۔

چنانچہ بعض ماہرین ایران سٹڈیز نے اس دے وزن نوں ہجا دے مطابق یعنی ہر مصرے وچ اس دے پہلے حرف دے تلفظ دی بنیاد اُتے جدونکہ دوسرے گروہ نے ردیف دی بنیاد اُتے قرار دتا اے۔

'یشتاں" دی اویستا دے ہور حصےآں اُتے برتری محض اس دے شاعرانہ طرز تے ڈائینامک ہونے دی وجہ توں اے۔جو اویستا دے دوسرے دینی تے فقہی ابواب توں بالکل مختلف اے۔ "یشباں وچ دیوندے خاص رزمی تریخ تے اوصاف دے حامل نیں جنکی شاعرانہ صورت وچ ستائش کیتی گئی اے۔مثلاً "مہر یشب"باب نمبر 35 وچ جوشائرانہ توصیف تے خیالی منظر کشی دی صورت وچ یورپی ہندوستان دی قدیم ترین ادب دا معروف ترین اثر اے۔میتھالوجیک تے پورانیک کہانیاں تے رزمی داستاناں جداں کہ ٹیشٹر دی دیو دے نال جنگ تے اسی طرح دے دو مختلف مجموعے اسماء وافعال دے حوالے توں "یشب" دی خصوصیات وچوں اہم نیں۔اس وچ متون دے علاوہ وضاحت وی کیتی گئی اے۔اویستا متاخر وچ چھوٹے چھوٹے متون قابل ذکر نیں جو "هیربدستان"‌ ، "نیرنگستان"،‌ " هادُخت‌ نَسْک"‌ ، اَوْگمَدَیچا" تے" وَیثا نَسْک"‌‌ زردشتاں دے آخری پیغمبراں توں عبارت ہےاور اویستا متاخر دے اخری حصہ نوں تشکیل دیتی اے (معلومات دے لئی اویستاؐ دا زبان و ادب ملاظہ فرمائاں)۔اویستا دے موجودہ متون وچوں 'اہان تے یشب خاص ادبی اہمیت دے حامل نیں۔تے اویستا دے ایہ دو حصے جو تال(سر )اورآواز دے اعبار توں یکساں نیں ایہ قدیم فارسی ادب ہندو یورپی ادب دا عمدہ شاہکار نیں جو ادبی حوالے توں بے حد قدر وقیمت رکھتی نیں تے توجہ طلب نیں۔

وسطی دور وچ ایرانی زباناں

وسطی دور وچ قواعد دی شباہت دی بنیاد اُتے ایرانی زباناں دو حصےآں وچ تقسیم ہوئی نیں۔

1: مشرق وسطی وچ ایرانی گروپ

2: مغرب وسطی وچ ایرانی گروپ

مشرق وسطی وچ ایرانی گروپ:

ایہ گروہ بلخی ،سکھ سغدی تے خوارزمی زباناں اُتے مبنی اے۔

بلخی زبان

بلخ دے علاقے دی قدیمی زبان اے جو خراسان دا وڈا شہر اے۔تے 1957 تک اس زبان دے آؑار تک دسترس نہ ہو سکی۔لیکن فرانس دے ماہراں تریخ نے اس زبان دا اک کتبہ سرخ کتل (بدخشان تے بلخ دے درمیان جگہ اے) توں دریافت کیتا جس دے بعد اس زبان دا اک اورکتبہ وی ملیا مگر تاریخی دور دا کوئی نیا اثر نئی‏‏ں ملیا۔

سکھ زبان

اس زبان دے کئی آثار دریافت ہوئے ایہ اہم آرین زبان گیارہواں صدی تک کاشغر تے اس دے مضافات وچ بولی جاندی رہی اورپھر ترکاں دی یلغار دے بعد اس دی جگہ ترکی زبان نے لے لی۔ پامیر دے الفاظ اسی سکھ زبان دے آثار نیں(حوالہ: تاریخ زبان فارسی از ابوالقاسمی)۔

سیکھاں دی زبان جو ایرانی نسل دے سن تے دریائےخزر دی دو جوانب تے روس دے جنوب وچ ماورالنّهر( Transoxiana) دے کنارے رہدے سن انہاں دی تحریر دے آثار نئی‏‏ں ملتے۔ (اوہی، شق نمبر ٣ )

ہیروڈوٹس(Herodotus) وی سیکھاں دے متعلق داستاناں نیں جو سونے دی حفاظت کرنے والی دے ناں توں موسوم نیں۔

سغدیائی زبان

سغد (Sogdiana)جس دا اہم شہر بخارا سی اس زبان دے قدیم تاریخی آثار وچوں کچھ وی باقی نہ رہیا۔البتہ اسکےوسطی دور دے کافی آثار نیں ۔سغدی زبان نے چوتھی صدی عیسوی وچ اپنا مقام مرتبہ فارسی زبان نوں عطا کر دتا ۔اج یغنابی (Yaghnobi) زبان جو یغناب دے دور وچ رائج سی اسی زبان دا باقی رہنے والا اثر اے۔

خوارزمی زبان

ایہ خوارزم دی قدیم زبان سی جو مغل دور تک خوارزم وچ رائج رہی تے اس دے بعد اس دی جگہ ازبک زبان نے لے۔( بوہت قوی امکان اے کہ خوارزم آریاواں دی اولین چاہت سی)۔

مغرب وسطی وچ ایرانی گروپ

ایہ گروہ پارتھیائی پہلوی زبان نوں شامل اے۔

پارتھیائی پہلوی زبان

اس زبان دے قدیم تاریخی دور دے آثار نئی‏‏ں رہے۔البتہ وسطی دور دے کچھ آثار باقی نیں۔جنماں توں اہم ترین اردوان پنجم دا شوش شہر وچ کتبہ اے۔ اس دے آثار وچوں ساسانی دور دے بادشاہاں دے کتبے تے دوکتاباں " زریران "تے" درخت آسوریک "ناں۔

فارسی زبان وسطی

ایہ زبان قدیم فارسی اے تے ساسانی دور وچ ایران دی رسمی زبان سی۔اس نوں پہلوی ساسانی زبان وی کہیا جاندا اے۔اس زبان دے آثار وسطی دور وچ چار آثار ثار مختلف حروف تہجی دے اعتبار توں باقی نیں۔جنماں ساسانی دور دے بادشاہاں تے اہم لوگاں دے کتبے ، زبور پهلوی ،زرتشتاں تے مانو دے آثار نیں۔

مغرب وسطی دا ادب

پارتھی ادب (پہلوی پارتھیائی) پارٹی پارتھیائی حکمران سلسلہ دی رسمی زبان سی (جو تیسری صدی تے تیسری صدی دے ابتدائی دور وچ)ایران دی وسطی زباناں وچوں اک اے۔اس زبان دے تاریخی آثار دے حوالے توں کچھ وی باقی نئی‏‏ں البتہ اسکت وسطی دور دے آثار وچ پتھراں،چمڑے ،مٹی ،دھات تے ٹکٹاں وغیرہ اُتے لکھے ہوئے دے علاوہ کتباں تے مانو دا لکھیا ہو خط مانوی موجود اے۔

ساسانی بادشاہاں دے دو جاں تن زباناں وچ لکھے ہوئے پتھر اُتے آثار اہم ترین آثار نیں۔جو آثار تاریخی اعتبار توں بے حد اہمیت دے حامل نیں اگرچہ ادبی حوالے توں انکی کوئی حثیت نئی‏‏ں اے۔ پارٹی ادب دور دا کوئی متن اصل صورت ساناں نئی‏‏ں ملیا اے ابتہ شواہد دی روشنی وچ کہیا جاسکتا اے کہ پارتھیااں دے دور وچ غیر دینی ادبی آثار شعر ونثر دی صورت وچ موجود سن۔ایہ آثار شفاہی صورت وچ ظہور اسلام تک باقی رہے۔ادب دی شاندار تریخ اسلامی دور وچ ای لکھی کئی اے۔چنانچہ غیر دینی پارٹی ادب زیادہ تر منظوم صورت وچ ای سی۔پروفشنل داستان گو افراد نے اسکو اسی ساز ورنگ دے نال ای نقل کیتا اے۔انہاں شاعر دا اک گروہ جو گوسان(Gossan) دے ناں توں موسوم سی تے ایہ اوہ شاعر تے موسیقاراں دا ٹولہ سن جنکو ایران دی قومی داستاناں حفظ سن تے انہاں نوں خاص کر اشعار دی صورت وچ بیان کر دے سن۔ (اوہی پارتھی ادب دا لکھیا ہویا ص‌. ١١۵۵ ).انہاں توں پہلوی دور وچ استفادہ کیتا گیا اے۔

پہلوی دور وچ فارسی ادب

مشرقی فارسی زبان تاریخی فارسی زبان دے بعد ساسانیاں دے دور حکومت وچ ایران دی رسمی زبان سی۔اس زبان دے لکھنے دے لئی جو رسم الخط استعمال کیتے گئے نیں اوہ آرامی خطوط توں عبارت نیں۔اس دور دے کتبے تے کتب (زبور)جو مسیحی دور دی فارسی زبان دی صورت وچ لکھے گئی تے اس طرح خط مانوی وی اے جو مانو دے دور دا اے ۔

اس دور دے باقی ماندہ فارسی آثار دو قسم دے نیں :

دینی تے غیر دینی

دینی آثار

جو زیادہ تر تیسری جاں چوتھی ہجری قمری وچ یعنی جدو‏‏ں زرتشتی دین ایران دا رسمی دین نہ رہیا تد جمع کیتے گئے۔تے مذہبی تعصبات دی بنیاد اُتے لڑی جانے والی جنگاں تے حملاں وچ خاص کر مغلاں دی چڑھائی دے وقت ضائع ہو گئے۔

غیر دینی تے ادبی آثار

جو اشعار جاں نثر دی صورت وچ سن ۔چونکہ اسلام توں پہلے دور وچ ایران وچ محض شفاہی رواج سی لہذا لکھے نئی‏‏ں گئے تے سینہ با سینہ اگے منتقل ہُندے گئے ایتھے تک کہ اسلام دے بعد تک پہنچے مگر وقت گزرنے دے نال نال بھول گئے۔انکی تحریری شکل ختم ہونے دی اک وجہ پہلوی رسم الخط دے عربی زبان وچ بدلنا وی اے۔جو مذہبی تے سیاسی وجوہات دی بنیاد اُتے ختم ہو گئے۔البتہ انہاں وچوں بعض دا فارسی جاں عربی ترجمہ باقی اے۔جو" کلیہ تے دامنہ" دی صورت وچ موجود اے۔تے پہلوی دور دے اشعار جوپہلوی فارسی دی پیچیدگیاں تے زبان دی تبدیلیاں نیز اوزان دے حروف تہجی توں عروض وچ تبدیلی دی بنیاد اُتے (اوہ علمی عروض کہ جنکی بنیاد اُتے شعر اوزان تے اس دی تبدیلیاں نوں چانچا جاندا اے)نیز انہاں دے ترنم تے موسیقی دے مانند پڑنے توں (چونکہ اس وقت دے اشعار عموماً موسیقی دے نال پڑھے جادے سن) مشکالت دا شکار ہو گئے۔اس دور دے باقی رہنے والےفارسی آثار عبارت نیں :

- کتباں دی صورت وچ آثار دے۔

- کتب دی صورت وچ آثار۔

- پہلوی زبور ‌۔

- بعض پراکندہ لغات تے جملات جو فارسی جاں عربی کتب وچ آئے نیں(عربی جاں فارسی رسم الخط وچ)۔

- مانو دے آثار۔

فارسی زبان وچ لکھے گئے اوہ کتبے جو ساساناں دے دور وچ لکھے گئے نیں اوہ زبان دی شناخت جاں تریخ دے اعتبار توں محض ایران وچ ساسانی عہد دی تریخ،انکی ثقافت تے دینی اہمیت دے حامل نیں۔چنانچہ اوہ کتبے جنو اساتذہ دے ہاتھاں دے لکھے ہوئے نیں اوہ الفاظ دے نال کھیڈ کیصورت وچ نیں۔انہاں وچوں صرف شاہ پور اول دا کتبہ الگ اے جو زرتشتاں دے کعبہ وچ سی تے ایہ بوہت ای غور فکر دے نال لکھیا گیا اے۔نیز ایہ تاریخی ،ثقافتی تے جغرافیائی معلومات دے علاوہ اس دور دی فارسی زبان دی شناخت جیسی قیمتی معلومات اُتے منحصر اے۔کتاب دے اوہ آثار جس دا اک وڈا حصہ زرتشتاں دے دینی ادب اُتے منحصر اے اوہ ادبی حثیت دا حامل نئی‏‏ں اے تے صرف زبان تے اس دی ابتدء دی شناخت دے حوالے توں موثر اے۔اس دور دا فارسی ادب زیادہ تر غیر دینی اشعار اُتے مبنی اے۔جس دی بنیاد گوسان ای نیں تے تھریری صورت وچ نئی‏‏ں اے۔تے ایہ خیانگراں دے رسم ورواج جنہاں نے ساسانی بادشاہت وچ بے حد مشکلات دا سامنا کیتا ،نے اس دور دی داخلی حکومتاں دے زیر اثر نویں ایرانی معاشرے وچ نواں زندگی دا آغاز کیااور اپنی ساسانی شناخت نوں اشعاراورخیالی تصویراں دی صورت وچ جو زرتشتی رنگ توں عاری سن عربی وزن تے قافیہ دے نال جاری رکھیا۔

مشرق وسطی وچ ادب

سغدیائی ادب

سغدیائی متن تن خطوط سغدی،مانوی تے سریانی توں لکھیا گیا اے۔تے اس دے موجودہ آثار نوں وسطی دور دی بنیاد اُتے دو نطج ذیل حصےآں وچ تقسیم کیتا جاسکتا اے۔دینی تے ۓیر دینی۔اس وسطی دور دا فارسی ادب دا تعلق اٹھوی‏‏ں صدی عیسوی توں گیارہواں صدی عیسوی یعنی دوم توں پنجم قمری تک اے۔تے بدھ مت دے مذاہب ،عیسائی مذہب تے مانوی مذہب دے پیروکاراں توں متعلق اے۔

خوارزمی ادب

خوارزمی قدیم خوارزم دی زبان اے (جو ازبکستان دا علاقہ اے تے اج جمہوریہ ترکمانستان کہلاندا اے)ایہ چوتھی صدی دے اواخر تک زندہ زبان دے طور اُتے رہی۔اس زبان دے آثار وچوں خوارزمی ڈاکیومنٹس نیں جو خوارزمی زبان وچ نیں تے دوسری جاں تیسری صدی تک رہے۔اس طرح اس زبان دے آثار جو سکاں،کتباں ،لکڑی تے چمڑے،چاندی دے برتناں جاں دیواراں اُتے لکھے آثار دی صورت وچ نیں ملے نیں(اوہی صفحہ نمبر173،174)۔

سکوندی ادب

اس دور دے سکھاں دے باقی ماندہ آثار جو سین کیانگ(چین دے ترکستان) توں جو ویہوی‍‏‏ں صدی دے آغاز وچ دریافت ہوئے نیں اوہ اس زبان دے دو پہلواں نوں اجاگر کر دے نیں۔شمال غربی حصہ(جو قدیم ترین اے تمشقی دے ناں توں مشہور اے)تے مشرقی (ختن دے طور اُتے جاناجاندا اے) تے اس دے تمام آثار بدمت توں مربوط نیں تے سنسکرت وچ ترجمہ ہوئے نیں تے ایہ قریباً دینی ادب اے۔

بلخی ادب

بلخی زبان بلخ (اج دا شمال افغانستان )دے رہنے والے لوگاں دی قدیم واحد زبان اے جس دے لکھنے دا طرز تحریر یونانی حروف تہجی اُتے اے۔اس زبان دے آثار جو دوسری صدی توں نواں صدی عیسوی توں متعلق نیں ایہ آثار وی کتباں،سکاں تے مہراں تے پتھراں اُتے کنندہ صورت وچ نیں جو بلخی زبان دے آثار نیںَ

مانوی ادب

مانوی زبان دے آثار قدیم تراں ادبی آثار شمار ہُندے نیں جو ایرانی زباناں وچوں مشرقی فارسی، پارٹی ،سغدی تے بلخی وچ کتباں دے علاوہ نیں۔ایہ آثار جو مانوی خط وچ نیں تے تدمری خط وچ لکھے گئے نیں تے انکا تعلق تیسری توں نواں صدی توں اے ایہ بکھرے ہوئے ٹکڑاں تے خراب صورت وچ ویہوی‍‏‏ں سدی دے اوائل وچ خانقاہاں دے کھنڈر توں ملے نیں جو چین دے ترکمانستان توں ملے نیں جنکا مواد سامی یونانی اے تے دینی بناداں اُتے مبنی نیں ۔( ماہرین مانویت‌،تعلیمات دو بُن‌، ص‌ ٢١٧ـ٢٣٦).

اسلام دے بعد دا ایرانی ادب

اسلام توں پہلے دے آثار جو دو زباناں ؛ پہلوی زبان تے دری زبان دے سن بوہت کم ای نیں۔تے اس دور دا اہم تاریخی اثر جو دری زبان وچ اے تے اس وچ مانوی متون تے اویستا دے بعض حصےآں دا ترجمہ جو دری زبان وچ اے تے "پازند" دے ناں توں جانا جاندا اے موجود اے۔اس دور دی دری زبان وی بعض ساسانی شہنشاہاں دے کتباں وچ استعمال کیتی گئی اے۔ دوناں زباناں دری تے پہلوی زبان دے اسلام دے آنے توں پہلے پنے مخصوص قواعد وضوابط تے ادب سی۔تے ایہ ادب بدقسمتی توں اسی‏‏ں تک نہ پہنچ پایا۔اسلامی دور دا پہلا ایرانی تاریخی دور سن 520 توں شروع ہویا تے اوہ سلسلے جو مشرقی علاقاں وچ دریافت ہوئے انہاں نے اپنی قومی سیاست دی بنیاد زبان اُتے استور دی ہوئی سی ۔چونکہ اس ملک دی زبان دری سی اس زبان کاجو ادب معرض وجود وچ آیا اس نے اس نے خواہ نخواہ پہلوی اثر نوں متاثر کیتا۔

سن 429 وچ سلجوق دے ترکاں نے ایران اُتے یلغار دی غرض توں ترکستان چڑھائی دی تے آہستہ آہستہ انہاں نے ملک اُتے قبضہ کر لیا۔چنانچہ اوہ مشرق دی سمت توں آندے سن تے انہاں دے دفتری ملازمین وی اسی علاقے دے سن۔لہذا انہاں دے لئی دری فارسی نوں اپنے بادشاہی دربارکیلئے منتخب کرنا ناگزیر سی۔جنہاں نے اس زبان نوں ایران دے دور دراز علاقاں تک وسعت دی ۔جس دے نتیجہ وچ گیارہواں صدی دے اوائل وچ دری زبان نوں پورے ملک وچ ادبی مقام حاصل ہو گیا۔نیز اس زبان نے دوسرے ایسے علاقاں وچ وی، جتھے ہن تک پہلوی زبان رائج سی، اپنے پنجے گاڑ لئی۔اس دور توں دری ایران دی ادبی زبان قرار پائی۔جدونکہ پہلوی زبان ایران وچ بولی جانے والی کئی دوسری بولیاں وانگایک بولی قرا پائی تے اس دی قدرقیمت کم ہو گئی۔ پہلوی دور دی آخری باقیات جو محض کتباں اوردہاندی سکاں دی صورت وچ ایران دے شمالی علاقہ طبرستان وچ موجود اے تے ایہ گیارہواں صدی دے وسط دے آثار نیں۔نیز پہلوی ادب دے ابتدائی نمونے جو ابتدائی ہجری صدی توں متعلق نیں تے مذہبی نوعیت دے کاماں دی اک وڈی کتاب دی صورت وچ نیں تے اسنوں ایران دے زرتشتیاں نے اپنی دینی تے مذہبی بنیاداں نوں محفوظ رکھنے دی غرض توں لکھیا تا تے جدو‏‏ں انہاں نے برصغیریعنی ہندوستان ول ہجرت دی تو اوتھے نال لے گئے۔جس دے متون نوں یورپی دانشوراں نے پچھلے صدی تے موجودہ صدی وچ چھاپ تے نشر کیتا اے۔

اس دور دی کچھ خاص کتب دے بارے وچ ایہ دعویٰ وی کیتا جارہا اے کہ ایہ کتب اسلام توں پہلے ساسانی دور دی نیں۔ اگرچہ انہاں کتب دے اسلامی دور وچ تالیف ہونے دے دعوے دے اثبات دے لئی کئی دلائل وی موجود نیں ۔ جو کچھ وی پہلوی ادبی آثار دے حوالے توں ہن تک دریافت ہویا اے اوہ انہاں کتب تے رسائل تک محدود اے۔

بہر صورت ایہ مسئلہ اس بات دی غمازی کردا اے کہ پہلوی ادب ساسانی دور دے اختتام تک رائج رہیا۔حالنکہ دری زبان انہاں چار سو سالاں وچ جو سلجوقی دور توں پہلے سن انہاں وچ ملک دی بطور ادبی زبان رائج سی۔جدونکہ ایران دے موجودہ شمالی،جنوبی تے مغربی علاقاں وچ پہلوی زبان رائج سی۔اس زبان دی صرف اک خاص شعری صورت جو "پہلویات" دے ناں توں جانی جاندی ہےہماں ملی اے ۔تے بابا طاہر عریان ہمدانی دے دو بیتی اشعار اس دی واضح ترین مثال نیں۔

نویں فارسی ادب دا آغاز

اج دے ایران دی زبان اوہی دری زبان دی ارتقائی شکل و صورت اے جو فارسی زبان دے طور اُتے جانی جاندی اے۔تے ایران دے لوگاں دے نزدیک فارسی دا لفظ ہراس زبان اُتے اطلاق رکھتا اے جو اس ملک وچ رائج رہی اے۔

ماضی وچ اوہ دوزباناں جو ہماری مطمح نظر نیں تے دوناں اک ای وقت وچ اس ملک وچ رائج رہی نیں اوہ "دری فارسی" تے "پہلوی فارسی"دے طور اُتے مشہورتھاں ۔تے اج دی فارسی زبان یعنی دری زبان نے وی اسی طرح اسلامی دور وچ ایران دے مشرقی حصہ وچ پرورش پائی اے۔اس زبان دے اہم مراکز وچوں"ماوراءالنهر"( Transoxiania)،خراسان یعنی سمرقند،بخارا،بلخ،مرو،ہرات،توس تے نیشاپور سن ،ایتھے تک کہ انکی وسعت سیستان تک سی۔

نیزاس زبان دے مشہور ترین شاعر دا سلجوقی‌ دور تک انہاں شہراں توں پروان چڑھنا اسی بات دی دلیل اے۔

چنانچہ دری زبان آہستہ آہستہ خراسان تے "ماوراءالنهر"( Transoxiania) توں ایران دے دوسرے علاقاں وچ پھیل گئی۔تے اوہ وی اس طرح کہ غزنوی دور وچ گرگان،دامغان تے ری تک رائج رہی تے سلجوقی دور وچ آذربائیجان توں لیکر اصفہان تے ہمدان تک دی سیر کیتی۔ایتھے تک کہ سعدی تے حافظ دے دور وچ وی رائج زبان دے مقام اُتے نہ پہنچ سکی تے ایہی وجہ اے کہ ایہ دو مشہور شاعر اس زبان اُتے تسلط رکھنے دی بنیاد اُتے اپنے شاعرانہ افکار دا اظہار کرنے وچ لذت محسوس کر دے سن تے اسی پہلوی فارسی دے لہجہ وچ جو شیرازی دی زبان دے حوالے توں شہرت رکھتی اے اشعار کہندے سن۔

حوالے

• ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی ، انتشارات سمت، تهران، چاپ پنجم۔

• بهار، محمد تقی، سبک شناسی، جلد اول، امیر کبیر، تهران، 1369.

• خانلری، پرویز ناتل،دستور تاریخی زبان فارسی، انتشارات طوس،تهران، چاپ دوم۔

• زرشناس،زہرا، زبان و ادبیات ایران باستان، دفتر پژوہش‌های فرهنگی، 1390۔

• زرشناس،زهره، ادبیات ایران از آغاز تا امروز، برگرفته از سایت نور، 1390۔