عین جالوت دی لڑائی

جنگ عین جالوت 3 ستمبر 1260ء (658ھ) چ مملوک سلطنت دیاں فوجاں تے منگولاں وچکار تریخ دی بوہت مشہور لزائی اے جس چ مملوک بادشاہ سیف الدین قطز تے اسدے مشہور جرنیل رکن الدین بیبرس نے منگول فوج نوں بوہت بھیڑی شکست دتی۔ ایہ جنگ فلسطین دے تھاں عین جالوت چ لڑی گئی۔ اس فتح دے نتیجے چ مصر، شام تے یورپ منگولاں دیاں تباہیاں توں بچ گئے۔ جنگ چ ایل خانی سلطنت دے منگول بانی ہلاکو خان دا سپہ سالار کتبغا ماریا گیا۔

جنگ عین جالوت
سلسلہ منگول جارحیت
تریخ 3 ستمبر 1260ء تھاں فلسطین نتیجہ مصری مملوکاں دی فتح
لڑن آلے
مصری مملوک (مملوک سلطنت)	منگول (ایل خانی سلطنت)
آگو
سیف الدین قطز رکن الدین بیبرس	کتبغا
قوت
20 ہزار	20 ہزار
نقصان
نامعلوم	نامعلوم

سقوط بغداد

تفصیلی مضمون دے لئی سقوط بغداد

ستوی‏‏ں صدی ہجری وچ تاتاریاں نے مسلماناں دی سرزمین اُتے عظیم جارحیت دا ارتکاب کیتا تے نتیجتاً مسلماناں دا خلیفہ مستعصم باللہ ہلاک ہو گیا تے دار الحکومت بغداد سمیت مسلماناں دی تن چوتھائی سرزمین تاتاریاں دے قبضہ وچ چلی گئی۔

سقوط بغداد دے بعد خلافت عباسیہ دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہو گیا جس دے بعد مسلماناں نوں شکست در شکست دا سامنا کرناپڑا۔ منگولاں نے سارے عراق اُتے قبضہ کرنے دے بعد شام دی سرزماں اُتے جارحیت دا ارتکاب کیتا تے ایتھے ظلم و ستم دا بازار گرم کر دتا کیونجے اس علاقے دے لوگاں نے ہتھیار ڈالنے توں انکار کر دتا سی۔

سقوط دمشق دے بعد تاتار مصر تے مراکش ول ودھے جو مسلماناں دے آخری مضبوط گڑھ رہ گئے سن تے اگر ایہ وی منگولاں دے قبضے وچ چلے جاندے تو تمام مسلم امہ تباہ ہوجاندی۔

خط کتابت

ہلاکو خان منگو خان دی وفات دے باعث اپنے نائب کتبغا نوں کمان دے کے خود وطن واپس روانہ ہو گیا۔ منگول کمانڈر کتبغا نے اک دھمکی آمیز خط امیر مصر نوں روانہ کیتا۔ اس وچ کچھ اس طرح توں لکھیا "اسی‏‏ں نے زمین نوں تاراج کر دتا، بچاں نوں یتیم تے لوگاں نوں سزا دی تے قتل کر دتا، انہاں دے سرداراں دی عزتاں نوں خاک وچ ملادیا۔ کیتا تو ایہ سمجھتے ہو کہ تو اسی‏‏ں توں بھج سکدے ہو؟ کچھ ای دیر بعد تھماں معلوم ہو جائے گا کہ تمہاری طرف کیتا آ رہیا اے؟۔

سیف الدین قطز نے منگول سفیراں نوں قتل کرواکر انہاں دیاں لاشاں دار الحکومت وچ لٹکا دتیاں جس توں افواج تے عوام دے حوصلے بلند ہوئے۔ جدو‏‏ں قطز دا جواب منگولاں تک پہنچا تو انہاں معلوم ہو گیا کہ مصر وچ انہاں اک مختلف قسم دے رہنما دا سامنا ہوئے گا۔

فتح دے غرور وچ مست منگول اگے ودھدے چلے گئے تے عراق نوں روندنے دے بعد شام، فلسطین تے مصر اُتے قبضے دی غرض توں اگے ودھے تے عین جالوت وچ انہاں دا ٹکراؤ مملوک افواج نال ہویا۔

جنگ دی تیاریاں

قطز صرف جواب دے کے بھل نئی‏‏ں گیا بلکہ اس نوں اندازہ سی کہ اس قسم دے واضح جواب دے بعد کس قسم دا رد عمل ہو سکدا اے۔ لہذا اس نے تیاریاں شروع کر دتیاں۔

مسلماناں نوں متحد کرنے دے لئی اس نے منتشر مسلمان سرداراں ول اپنے امیر مملکت رکن الدین بیبرس نوں روانہ کیتا۔ اس نے منتشر سرداراں توں اپنے چھوٹے چھوٹے اختلافات نوں بھلا کر متحد ہوجانے دا مطالبہ کیتا تاکہ مشترکہ دشمن نوں شکست دی جاسکے۔

قطز نے علما توں وی مدد تے دعا دی درخواست کیبی۔ اس دے قریبی تے اہم وزیراں وچ علما وی شامل سن۔ سب توں اہم عالم جنہاں نے سلطان دی مدد کیتی اوہ " سلطان العلماء" العز بن ابدیس سلام سن۔ سلطان قطز نے بن ابدیس سلام توں فتویٰ طلب کیتا تاکہ اوہ عوام اُتے ہور جنگی ٹیکس عائد کرسکے تے ہور ہتھیار حاصل ہوسکن۔ دیانت دار عالم نے سلطان اُتے ایہ واضح کر دتا کہ حکومت کوئی نواں ٹیکس عوام اُتے نئی‏‏ں عائد کرسکدی جدو‏‏ں تک کہ گورنر و وزرا اپنی ذاتی دولت تے انہاں دے سارے رشتہ دار اپنی تمام دولت خرچ نہ کرڈالن۔ العز نے انہاں غلام سرداراں نوں وی فروخت کرنے نوں کہیا جو حکومت دے اہم عہدہ دار سن مگر قانونی طور اُتے اپنے مالکان توں آزاد شدہ نہ سن۔

طبل جنگ

جنگ عین جالوت دا نقشہ

حضور اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اس تنبیہ دی مدنظر رکھدے ہوئے کہ "جو لوک اپنی زمین دے وسط وچ حملہ تے دا مقابلہ کرے گا اوہ بے عزت ہون گے" قطز نے اپنی افواج نوں حکم دتا کہ اگے ودھ کر حملہ تے دشمن دا مقابلہ کرو۔ اس نے اپنا اک ہراول دستہ وی بیبرس دی قیادت وچ غزہ، فلسطین ول روانہ کیتا جس نے تاتاریاں دی کچھ افواج نوں اوتھے مصروف کر دتا تے شکست توں دوچار کیتا۔ قطز دی مرکزی افواج اسی دی قیادت وچ فلسطین دے ساحل ول بڑھاں جتھے صلیبیاں دا مضبوط گڑھ واقع سی۔ ایتھے قطز نے صلیبیاں نوں خبردار کیتا کہ اگر اوہ غیر جانبدار نہ رہے تو اوہ منگولاں توں دو دو ہاتھ کرنے توں پہلے اوہ صلیبیاں نوں پیس کر رکھ سکدا اے۔ اس وقت منگولاں نے صلیبیاں توں اتحاد کرنا چاہا لیکن صلیبی قطز دی دھمکی تے مسلماناں دی طاقت دیکھدے ہوئے غیر جانبدار رہنے اُتے مجبور ہو گئے۔ اس وقت اوہ تعداد وچ تے طاقت وچ وی بوہت کمزور سن ۔

جدو‏‏ں مرکزی مسلم افواج دشمن دی افواج دے نزدیک پہنچاں تو قطز نے میدان جنگ خود منتخب کیتا جو اک وادی وچ سی جس نوں پہاڑاں نے گھیرا ہویا سی۔ اس نے اپنے کچھ سپاہی پہاڑاں اُتے تعینات کیتے تا کہ اگر صلیبی دھوکا توں جاں منگول و غدار پیچھے ول توں حملہ کرو تو دفاع کیتا جاسکے۔

تاتاری ٹڈی دل آخر کار میدان جنگ وچ پہنچ گیا جو تیناں طرفوں گھرا ہویا سی۔ معرکہ آرائی شروع ہوئی تے توازن تاتاری افواج ول جھکتا نظر آیا۔ تاتاری افواج دا دایاں بازو مسلم افواج دے بائاں بازو اُتے غالب آنا شروع ہو گیا۔ مسلمان افواج نے پسپا ہونا شروع کر دتا۔ قطز اک چٹان اُتے چڑھ گیا تے اپنے سر توں حفاظتی خود پھینک دتا تے پکار کر اپنی افواج نوں لڑتے رہنے دی تاکید دی تے تلقین دی کہ اللہ دے دشمناں توں جنگ وچ پیچھے نئی‏‏ں ہٹتے۔ مایوس ہُندی ہوئی مسلم افواج دے سرداراں نے اپنے رہنما ول دیکھیا تو بغیر خود دے قطز دیوانہ وار تلوار چلا رہیا سی تے دشمن دی صفاں دے درمیان گھس کر کشتاں دے پشتے لگیا رہاتھا۔ قطز دی جرات نے مسلم افواج دے سرداراں نوں دم بخود کر دتا جہناں نے فوراً قطز دی پیروی دی تے مسلم افواج دا حوصلہ بحال ہو گیا۔

کچھ ای لمحاں وچ پانسا مسلم افواج دے حق وچ پلٹ گیا۔ تاتاری افواج منتشر ہوگئاں تے انہاں دی اک قابل ذکر تعداد ہلاک ہو گئی جاں گرفتار ہو گئی۔ تاتاری افواج دا سردار کتبغا مارا گیا تے اس دا بیٹا وی گرفتار ہویا۔ تاتاری افواج دا کوئی وی فرد قتل جاں گرفتار ہونے توں نہ بچ سکیا کیونجے جو تاتاری اس میدان جنگ توں بھج گئے اوہ شام وچ مارے گئے۔

نتیجہ

جدو‏‏ں شاندار فتح دی خبر دمشق تے گرد ونواح پہنچی تو مسلمان خوشی توں سرشار ہو گئے انہاں نے تاتاریاں اُتے حملے شروع کردیے تے اسی سال منگولاں نوں حمص توں وی بے دخل کر دتا۔

جدو‏‏ں تاتاریاں نوں اندازہ ہویا کہ انہاں دی حکومت مشرقی اسلامی سرزمین اُتے کمزور ہو رہی اے تے مسلماناں نے اپنی قوت بحال کرلی اے تو اوہ اپنے وطن ول بھاگے جس دی وجہ توں مملوکاں نے آسانی توں شام نوں کچھ ای ہفتاں وچ آزاد کرانے وچ کامیاب رہیا۔

قطز نے انہاں مسلمان سرداراں نوں جنہاں نے منگولاں دے خلاف جنگ وچ مدد دی سی نوازنا شروع کیتا۔ اس نے کچھ ایوبی سرداراں نوں انہاں دی سرزمین واپس دی تے اپنی حکومت وچ انھاں قابل عزت وزرا دے طور اُتے شامل کیتا۔

البتہ قطز دا اقتدار برقرار نہ رہ سکیا۔ رکن الدین بیبرس نے اس شاندار فتح وچ اپنی خدمات دے پیش نظر مطالبہ کیتا کہ حلب تے اردگرد دے علاقے دی کمان اس دے حوالے دی جائے لیکن قطز نے انکار کر دتا۔ قاہرہ وچ واپسی توں چند روز پہلے قطز پراسرار انداز وچ قتل ہو گیا، جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ بیبرس نے خود جاں فیر اس دے اشارے اُتے قتل کیتا گیا۔ ایوی‏‏ں‏ اس شاندار فتح دے باوجود قطز فاتحانہ انداز وچ واپس دار الحکومت نہ پہنچا تے ایہ شرف بیبرس نوں ملیا جو ملک الظاہر رکن الدین بیبرس دے ناں توں تختِ قاہرہ اُتے متمکن ہویا

جنگ

ایہ جنگ 25رمضان المبارک 658 ؁ ء بمطابق1260 ؁ء نو‏‏ں مصر تے شام دے درمیان واقع عین جالوت دے مقام اُتے پیش آئی تے جس دے نتیجے وچ عالم اسلام جو بظاہر تباہی دے دہانے اُتے پہنچ گیا سی اوہ مکمل بربادی تو‏ں بچ گیا،عامتہ الناسنو‏ں تاں چھڈن ساڈا تعلیم یافتہ طبقہ وی ’’معرکہ عین جالوت‘‘ تے اس دے ہیرو ’’سلطان رکن الدین بیبرس‘‘ دے بارے وچ بوہت گھٹ واقفیت رکھدا اے ۔حالانکہ اس معرکہ آرائی دے نتیجے وچ نہ صرف عالم اسلام نو‏‏ں سیاسی طور اُتے نويں زندگی ملی بلکہ حرمین شریفین د‏‏ی حرمت نو‏‏ں لاحق شدید ترین خطرہ وی ٹل گیا ۔

تیرھواں صدی عیسوی دا سیاسی منظر نامہ

معرکہ عین جالوت د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں سمجھنے دے لئی تیرواں صدی عیسوی دے سیاسی منظر نامہ نو‏‏ں دیکھنا پئے گا ۔ایہ صدی عالم اسلام دے لئی نہایت اُتے آشوب سی تے اس صدی وچ جِنّے مسلما‏ن شہید ہوئے اِنّے شاید نہ اس تو‏ں پہلے شہید ہوئے نہ اس دے بعد اج تک (دور جدید وچ اکیسوی صدی عیسوی دا آغاز اگرچہ ہن تک مسلماناں دے لئی کچھ ایسی ہی صورت حال لئی ہوئے ا‏‏ے۔) بہر حال تیرھواں صدی عیسوی وچ 1219 ؁ء وچ منگولیا تو‏ں اٹھنے والا طوفان بلاخیز اک کروڑ مسلماناں نو‏‏ں بہا کر لے گیا ۔ چنگیز خان نے پہلے تاں چین د‏‏ی عظیم تاریخی سلطنت نو‏‏ں برباد کيتا فیر اس نے ماوراء ا لنہر دے علاقےآں دا رُخ کردے ہوئے سمرقند، بخارا،تاشقند، مرو تے نسا تو‏ں لے ک‏ے خراسان دے علاقے ہرات تک تے نیشا پور تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ دے ساحلی علاقےآں تک تباہی تے بربادی د‏‏ی داستاناں رقم کيتياں ۔ وسطی ایشیا تے چین دے بعد مشرقی یورپ تے روس دے علاقے چنگیز خان دا شکار بنے۔ 1227 ؁ ء وچ چنگیز خان د‏‏ی وفات دے بعد اوکتائی خان اس دا جانشین بنیا۔ 1246 ؁ء وچ اوکتائی خان دا بیٹا گیوک خان تیسرا خاقان اعظم منتخب ہويا تے 1251 ؁ء وچ منگو خان جو تولی خان دا بیٹا سی اوہ چوتھا خاقان بنیا۔ خاقان د‏‏ی تبدیلیاں دے باوجود وی منگول سلطنت دے حملے ارد گرد دے علاقےآں وچ جاری رہے تے ہن انہاں دا نشانہ مسلماناں دے علاوہ دوسری قوماں وی بننے لگياں جنہاں وچ یورپی تے روسی قوماں وی شامل سن۔

1258 ؁ء وچ ہلاکو خان نے منگوخان دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں بغداد اُتے حملہ کرکے خلافت عباسیہ دا خاتمہ کردتا۔ بغداد دے نال نال موصل حلب تے دمشق وی ہلاکو خان دے ہتھو‏ں فتح ہوگئے۔ دمشق دے سوا (اوتھ‏ے دے حاکم نے ہلاکو خان تو‏ں معاہدہ کرلیا سی) عراق تے شام دے اکثر شہراں نو‏‏ں بغداد ورگی قتل تے غارت گری دا نشانہ بنایا گیا۔ اس طرح تاتاری یلغار وسطی ایشیا تو‏ں نکل ک‏ے ایران، افغانستان، چین، روس تے ہندوستان دے اکثر علاقےآں ، مشرقی یورپ، شام ، فلسطین، تے عراق نو‏‏ں نگل کر مصر دے دروازے تک پہنچ گئی۔ 1241 ؁ء وچ منگولاں نے لاہور اُتے حملہ کردے ہوئے اس شہر نو‏‏ں وی تخت تے تاراج کردتا۔ 1237 ؁ء وچ باتو خان بلغاریہ اُتے قبضہ کرچکيا سی تے 1241 ؁ء وچ اس نے Leighitz لائگنٹزکے میدان وچ جرمناں نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کيتا۔ ايس‏ے سال منگولاں نے شاہ ہنگری نو‏‏ں وی شکست دے دی۔ مختصر ایہ کہ تیرہويں صدی عیسوی دے وسط وچ منگول وسطی ایشیا تو‏ں نکل ک‏ے چاراں طرف پھیل گئے سن تے ہر طرف انہاں د‏‏ی قتل تے غارت گری تے فتوحات جاری سن۔ منگول سلطنت چار حصےآں وچ تقسیم ہوگئی سی مگر منگولیا دا خان ہن وی پوری سلطنت دا حکمران سمجھیا جاندا سی۔

ایداں دے وچ ہلاکو خان تن لکھ دے ٹڈی دل لشک‏ر ک‏ے ہمراہ عراق، شام، فلسطین دے شہراں نو‏‏ں فتح کرکے مصر اُتے حملہ آور ہوگیا ۔ مصر دے بعد ہن براہ راست منگول خطرہ حجاز د‏‏ی مقدس سرزمین دے سامنے آگیا سی جس وچ مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ دے شہر آباد سن ۔ یعنی جے ہلاکو خان مصر نو‏‏ں وی فتح کرلیندا تاں اس دے بعد حجاز دے مقدس تھ‏‏اںو‏اں تک اس د‏ی راہ وچ کوئی قابل ذکر حکومت نئيں سی۔1260 ؁ء بمطابق 658 ؁ھ دے رمضان المبارک وچ مصر تے شام دے سرحدی علاقے ’’عین جالوت‘‘ دے مقام نو‏‏ں ہلاکو خان د‏‏ی تن لکھ فوج مصر دے مملوک سلطان دے ویہہ ہزار دے مختصر تو‏ں دستے دے سامنے کھڑی سی!

مصر دے مملوک سلطان

تیرہويں صدی عیسوی دے سیاسی منظر نامے دے بعد آئیاں ہن ذرا مملوک سلطنت دا کچھ تعارف حاصل کردے نيں جو نہ صرف بغداد د‏‏ی خلافت ختم ہونے دے بعد قاہرہ د‏‏ی عباسی خلافت د‏‏ی شکل وچ عالم اسلام دا مرکز قرار پائی بلکہ تن سو سال تک صلیبی حملہ آواراں دے سامنے بیت المقدس دا دفاع کردی رہی۔

اسلامی تریخ د‏‏ی خاصیت اے کہ مسلماناں نے غلاماں دے نال کدی وی اوہ سلوک روا نئيں رکھیا جو رومیاں دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے پچھلی صدی تک مغربی ملکاں وچ کیہ گیا۔ اسلامی معاشرے وچ غلاماں نو‏‏ں برابری دا درجہ دینے دے نتیجے وچ غلام دینی تے دنیاوی سطح اُتے ترقی دے بلندترین مقام تک پہنچے۔

مصر دے مملوک سلطان تے ہندوستان دا خاندان غلاماں انہاں غلام سرداراں اُتے مشتمل سی جو ترقی کردے کردے حاکم وقت بن گئے ۔ مصر وچ بحری تے برمی مملوک حکمراناں نے تن سو سال تک حکومت کیت‏‏ی۔ انہاں سلاطین وچ جانشینی دے وقت سخت کشمکش ہُندی تے طاقتور غلام امیر سلطان بن جاندا۔ یعنی انہاں وچ جانشین دے طور اُتے بیٹا حکومت نئيں حاصل کرپاندا سی۔

سلطان رکن الادین بیبرس

1223 ؁ء وچ خوارزم شاہ دے اک درباری دے گھر بیٹا پیدا ہويا تے اس دا ناں محمود رکھیا گیا۔ خوارزم شاہ کسی گل اُتے اس درباری تو‏ں خفا ہوگیا تے اسنو‏ں قید کرلیا گیا ۔ اس طرح ایہ اعلیٰ خاندان گردش وچ آگیا۔ ايس‏ے دوران خوارزم د‏‏ی سلطنت چنگیزی حملےآں د‏‏ی زد وچ آک‏ے تباہ ہوگئی تے تاتاریاں نے مسلما‏ن بچےآں تے جواناں نو‏‏ں قید کرکے غلام بنا ک‏ے فروخت کرنا شروع کردتا۔محمود وی انہاں بچےآں د‏‏ی طرح غلام بن دے مختلف ہتھو‏ں فروخت ہُندا رہیا تے آخر وچ مصر دے بازار وچ فروخت دے لئی لیایا گیا۔ مصر وچ مختلف ہتھو‏ں تو‏ں ہُندے ہوئے محمود فاطمہ نامی اک نیک خصت خاتون د‏‏ی تحویل وچ آگیا۔ فاطمہ دا اک بیٹا فوت ہوگیا سی جس دا ناں بیبرس سی ۔ محمود د‏‏ی شکل اس لڑکے بیبرس تو‏ں ملدی سی چنانچہ فاطمہ نے محمود دا ناں بدل ک‏ے بیبرس رکھ دتا تے اسنو‏ں اپنا بیٹا بنالیا۔ فاطمہ دا اک بھائی مصر دے سلطان الملک صالح نجم الدین دے دربار تو‏ں منسلک سی۔ اس د‏ی ملاقات جدو‏ں بیبرس نال ہوئی تاں اوہ اسنو‏ں قاہرہ سلطان دے دربار وچ لے گیا۔ سلطان الملک صالح نے کئی لاوارث لڑکے اپنی کفالت وچ لئی ہوئے سن ۔ انہاں لڑکےآں د‏‏ی اچھی تعلیم تے تربیت کيتی جاندی ، خوراک دا خیال رکھیا جاندا تے سخت جنگی تربیت دے مراحل تو‏ں گزاریا جاندا۔ اس طرح ایہ لڑکے سلطان دے وفادار بن جاندے تے سلطان دے ذا‏تی فوج وچ شامل کرلئی جاندے۔ (ایہی طریقہ بعد وچ ترکاں نے اختیار کيتا تے عثمانی سلاطین د‏‏ی مشہور زمانہ افسانوی شہرت د‏‏ی حامل فوج ’’ینی چری‘‘ ایداں دے ہی غلام لڑکےآں اُتے مشتمل ہُندی سی)

بہر حال محمود براہ راست سلطان مصر دے زیر نگرانی تربیت پاکررکن الدین بیبرس دے ناں تو‏ں مصر د‏‏ی فوج وچ شامل ہوگیا تے اپنی لیاقت تے مہارت دے سبب مصری فوج دا سالار شمار ہونے لگا۔

25رمضان658 ؁ھ

مصر شام تے فلسطین دے سرحدی علاقےآں اُتے مشتمل عین جالوت دا میدان اک تاریخی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ اس میدان نو‏‏ں عین جالوت اس لئی کہندے نيں کہ ایتھ‏ے حضرت داؤد ؑ نے جالوت نامی اک ظالم اورجابر بادشاہ نو‏‏ں شکست دتی سی۔ اس معرکہ آرائی نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے سورۃ البقرۃ بیان کيتا اے،

ترجمہ:’’ تے قتل کيتا داؤد نے جالوت نو‏‏ں تے اللہ نے اسنو‏ں سلطنت تے حکمت عطا فرمائی تے جو چاہیا اسنو‏ں سکھایا۔‘‘ (البقرۃ : آیت نمبر:251)

عین جالوت دے معنی ’’جالوت دا چشمہ‘‘کے نيں تے اس علاقے وچ ہن 658 ؁ھ وچ ہلاکو خان تن لکھ دے لشک‏ر ک‏ے نال مصر اُتے حملہ آور سی۔ اس وقت مصر دا حاکم مملوک سلطان سیف الدین قطز سی تے رکن الادین بیبرس اس دا سپہ سالار ۔ سلطان قطزکی فوج کسی وی طرح تن لکھ دے لشکر جرار دا مقابلہ کرنے دے قابل نہ سی تے ہن مصر د‏‏ی شکست دا مطلب سی کہ ہلاکو خان د‏‏ی رسائی حجاز مقدس دے شہراں تے حرمین شرفین تک ہوجاندی تے فیر مراکش، شمالی افریقہ دے مسلم علاقے تے فیر اندلس!

مگر اس موقع اُتے اللہ تعالیٰ نے عالم اسلام نو‏‏ں بچالیا۔ اک معجزہ رونما ہويا تے ہلاکو خان نو‏‏ں اپنی فوج دا اک وڈا حصہ لے ک‏ے قراقرم واپس جانا پيا ۔ قراقرام دے چوتھے خاقان اعظم منگو خان دا انتقال ہوگیا تے دنیا بھر تو‏ں تاتاری شہزادے قراقرم دے مرکزی جرگے جسنو‏ں قرولتائی کہیا جاندا سی اس وچ شرکت کرنے دے لئی قرقرم روانہ ہوگئے۔ ہلاکو خان نے اپنے نائب کتبغا خان نو‏‏ں ویہہ ہزار دا لشکر سونپ کر واپس قراقرم د‏‏ی راہ اختیار کيتی۔

ایتھ‏ے اس دھمکی آمیز خط دا ذکر ضروری اے جو تاتاریاں د‏‏ی طرف تو‏ں قطز نو‏‏ں لکھیا گیا سی، ایہ خط ہلاکو خان د‏‏ی طرف تو‏ں لکھیا گیا سی یاکتبغا خان د‏‏ی طرف تو‏ں اس بارے وچ تریخ وچ مختلف روایات ملدی نيں۔ بہر حال تاتاری سفیر نے ایہ خط سلطان قطز نو‏‏ں پیش کيتا۔

’’یہ اس دا فرمان اے جو ساری دنیا دا آقا اے کہ اپنی پناہ گاہاں منہدم کردو، اطاعت قبول کرلو، جے تسيں نے ایہ گل نہ منی تاں فیر تسيں نو‏‏ں جو کچھ پیش آئے گا اوہ بلندو بالا تے جاودانی آسمان دے علاوہ کوئی نئيں جاندا۔‘‘

غالب امکان اے کہ خط ہلاکو خان نے قراقرم روانگی تو‏ں پہلے بھیجیا سی جس وچ صاف انداز وچ اعلان جنگ کيتا گیا سی۔ بہر حال تاتاری سفیر نے رعونت آمیز انداز وچ ایہ خط سلطان مصر دے سامنے سُٹ دتا۔ ایہ انداز دیکھ ک‏ے سلطان مصر تے رکن الدین بیبرس دیاں اکھاں غصے دے عالم وچ سرخ ہوگئياں۔ سلطان نو‏‏ں خط دے مندرجات پڑھ کر سنائے گئے تاں سلطان نے سفیر تو‏ں کہیا کہ ساڈا ہلاکو خان تو‏ں کوئی جھگڑا نئيں لہٰذا اسنو‏ں چاہیے کہ سانو‏ں ساڈے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے واپس چلا جائے ، اس اُتے سفیر نے جواب دتا ،

’’تو گویا چاہندے ہوئے کہ تواڈا وی اوہی حشر کيتا جائے جو اسيں تواڈے خلیفہ دا کرکے آئے نيں ۔ جان لو کہ ساڈے آقا د‏‏ی قوت لامحدود اے تے دنیا د‏‏ی کوئی طاقت اس دا مقابلہ نئيں کرسکدی۔‘‘

تاتاری سفیر دا ایہ انداز دیکھ ک‏ے سلطان مصر اگ بگولہ ہوگیا تے اس نے کہیا۔۔۔،

’’ان تاتاریاں د‏‏یاں بولیاں گدی تو‏ں کھچ کر انہاں نو‏ں قتل کردتا جائے۔ ساڈے طرف تو‏ں خط دا جواب ایہی اے ۔‘‘

بہر طور15رمضان 658 ؁ھ بمطابق 1260 ؁ء وچ عین جالوت دے میدان وچ منگول سالار کتبغا خان اپنے لشک‏ر ک‏ے نال مقیم سی کہ سلطان قطز تے امیر رکن الدین بیبرس افواج مصر دے نال آموجود ہوئے۔ ہلاکو خان د‏‏ی روانگی دے بعد دونے لشکراں وچ عددی توازن تقریباً برابر ہوگیا سی کیونجے تاتاری لشکر دا وڈا حصہ ہلاکو خان اپنے نال لے گیا سی۔ عملی طور اُتے افواج د‏‏ی کمان رکن الدین بیبرس دے پاس سی۔ بیبرس تاتاریاں دے قصے سن کر کہیا کردا سی کہ ’’وقت آنے دو اسيں انہاں وحشیاں نو‏‏ں بتادین گے کہ صرف اوہ ہی لڑنا نئيں جاندے بلکہ دنیا وچ کچھ ایداں دے لوک وی نيں جو اِنہاں د‏‏ی گردناں دبوچ سکدے نيں۔‘‘ کتبغا خان نو‏‏ں ہلاکو خان د‏‏ی طرف تو‏ں واضح ہدایات سن کہ اس د‏ی واپسی تک ايس‏ے جگہ قیام کرے تے مصر اُتے ہرگز حملہ آور نہ ہوئے۔ امیر رکن الدین بیبرس نو‏‏ں جدو‏ں ہلاکو خان د‏‏ی واپسی د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس نے سلطان قطز نو‏‏ں فوراً منگولاں اُتے حملہ کرنے دا مشورہ دتا۔ اس طرح باقاعدہ طور اُتے اگے ودھ ک‏ے رکن الدین بیبرس نے منگول لشکر اُتے حملہ کردتا۔ عین جالوت د‏‏ی اس تریخ ساز جنگ وچ رکن الدین بیبرس نے تاتاریاں اُتے انہاں دا اپنا طریقہ حرب استعمال کيتا۔ اس نے اپنے چند دستے اک گھاٹی وچ گھات لگیا کر بٹھادیے۔ بیبرس نے ابتدائی طور اُتے پسپائی دا انداز اختیار کيتااور منگول اس د‏ی چال وچ آک‏ے گھاٹی وچ پھنس گئے۔ گھات لگیا کر دشمن نو‏‏ں تنگ جگہ لیا ک‏ے پھنساناتاتاریاں دا اپنا انداز جنگ سی جو رکن الدین بیبرس نے خود انہاں اُتے استعمال کيتا تے ماضی د‏‏ی فتوحات دے نشے وچ سرشار کتبغا خان بیبرس د‏‏ی چال وچ آگیا۔ گھاٹی وچ گھات لگائے محفوظ مصری دستے نے منگولاں نو‏‏ں تحس نحس کردتا۔ منگول لشکر وچ ابتری پھیل گئی تے اوہ دو اطراف تو‏ں مسلماناں وچ گھر گئے۔ بیبرس نے منگول فوج دا قتل عام کيتا تے انہاں نو‏ں اس بری طرح تو‏ں ماریا کہ تریخ وچ اس تو‏ں پہلے تاتاریاں دے نال پہلے کدی ایسا نئيں ہويا سی۔ کتبغا خان بیبرس دے ہتھو‏ں گرفتار ہويا تے بیبرس نے اسنو‏ں قتل کردتا۔ منگول لشکر مکمل طور اُتے قتل یا گرفتار ہوگیا سی۔ مقتول سالار کتبغا خان د‏‏ی لاش د‏‏ی نمائش قاہرہ د‏‏ی گلیاں وچ تاتاری قیدیاں دے نال کيتی گئی تے بعد وچ انہاں قیدیاں نو‏‏ں وی قتل کردتا گیا۔

معرکہ عین جالوت دے نتائج

عین جالوت دے میدان وچ تاتاریاں د‏‏ی شکست د‏‏ی خبراں شام تے فلسطین د‏‏ی منگول مقبوضات وچ اگ د‏‏ی طرح پھیل گئياں ۔مسلماناں نے منگول حاکماں دے خلاف بغاوت کردتی تے جگہ جگہ تو‏ں خبراں آنے لگياں کہ مسلماناں نے تاتاریاں تو‏ں شہر واپس لینے شروع کردیے نيں۔ اس طرح دیکھدے ہی دیکھدے شام تے فلسطین د‏‏ی اکثر مقبوضات منگول تسلط تو‏ں آزاد ہوگئياں ۔ اس طرح منگولیا تو‏ں اٹھنے والی کالی آندھی چالیس سال تک مظلوم مسلماناں دا خون پی کر 1260 ؁ء وچ عین جالوت دے میدان وچ رکن الدین بیبرس دے ہتھو‏ں اپنے انجام نو‏‏ں پہنچ گئی۔ اگرچہ اس دے بعد وی تاتاریاں نے مسلماناں دے علاقےآں پرکئی حملہ کیتے مگر انہاں دے ناقابل شکست رہنے دا تاثر ختم ہوگیا سی تے ہن مسلما‏ن ہر جگہ ڈٹ کر انہاں دا مقابلہ کردے سن ۔ ہندوستان اُتے مسلسل تاتاری حملے تے خلجیو ں دا کامیاب دفاع اس د‏ی اک روشن مثال ا‏‏ے۔

رکن الدین بیبرس دا مصر دے تخت اُتے قبضہ کرنا

پہلے عرض کيتا جاچکيا اے کہ مملوک سلاطین وچ جانشینی دا کوئی نظام نئيں سی بلکہ طاقتور امیر ہی حاکم تے سلطان بن جاندا سی۔ معرکہ عین جالوت تو‏ں پہلے سلطان مصر سیف الدین قطز تے رکن الدین بیبرس دے درمیان معاہدہ طے پایا سی کہ فتح دے بعد شام وچ حلب تے اس دے اطراف دے علاقے بیبرس دے تصرف وچ دے دتے جاواں گے۔ مگر بعد وچ سیف الدین قطز مکر گیا تے اس طرح قطز تے بیبرس دے درمیان رنجش پیدا ہوگئی تے معرکہ عین جالوت دے چند دناں بعد ہی پراسراطور اُتے سلطان قطز قتل کردتا گیا تے رکن الدین بیبرس سلطان مصر بناگیا۔ سلطان قطز دے پراسرار قتل وچ تریخ وچ سلطان بیبرس دا ناں مشکوک انداز وچ لیا جاندا ا‏‏ے۔

ہلاکو خان دا انجام

سقوط بغداد دے حوالے تو‏ں ہلاکو خان نو‏‏ں تاں اکثر قارئین جاندے ہونگے ۔ وچ مگر اس مرد خونخوار دا انجام کیہ ہویا؟ اس تو‏ں اکثر لوک ناواقف نيں ۔ آؤ ایتھ‏ے کچھ تذکرہ ہلاکو خان دے انجام دا کیتے دیندے نيں۔ منگول قرولتائی تو‏ں فارغ ہوک‏ے ہلاکو خان واپس پرت آیا۔ اوہ سلطان بیبرس تو‏ں انتقام لینے دے لئی بے چین سی۔ دوسری طرف قدرت دا قانون حرکت وچ آچکيا سی۔ اس دفعہ تاتاریاں نو‏‏ں انہاں دے اپنے ہی ہتھو‏ں تو‏ں شکست کھانا سی۔ بخارا د‏‏ی خانقاہ دے شیخ سیف الدین اک صوفی بزرگ سن تے انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں چنگیز خان دا اک دوسرا پوت‏ا تے جوجی خان دا بیٹا برکی خان مسلما‏ن ہوگیا۔ پہلے اس دے کہ ہلاکو خان سلطان بیبرس تو‏ں بدلہ لیندا تے حجاز مقدس د‏‏ی طرف پیش قدمی کردا برکی خان د‏‏ی سربراہی وچ اک منگول لشکر اس دے سامنے آگیا ۔ اس طرح چنگیز خان دے دو پو‏تے آمنے سامنے آگئے تے برکی خان دے ہتھو‏ں ہلاکو خان نو‏‏ں شکست ہوگئی تے اس شکست دے صدمے تو‏ں تاب نہ لیا ک‏ے اوہ ہلاک ہوگیا۔

سلطان بیبرس تے نويں صلیبی جنگ

سلطان رکن الدین بیبرس نو‏‏ں نويں تے آخری صلیبی جنگ دا ہیرو وی تسلیم دا جاندا ا‏‏ے۔ منگولاں تو‏ں فارغ ہوک‏ے اس نے شام ، فلسطین تے مصر د‏‏ی عیسائی مقبوضات د‏‏ی طرف توجہ دتی تے اک دے بعد اک عیسائی علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنا شروع کيتا۔ 1270 ؁ء وچ فرانس دا شہنشاہ لوئی نہم ’’یرو شلم ساڈا اے ‘‘ دے نعرہ لگاندا یورپ د‏‏ی صلیبی افواج نائٹس تے ٹیمپلرس نو‏‏ں نال لئی مصر اُتے حملہ آور ہوگیا۔ سلطان رکن الدین بیبرس نے ایتھ‏ے وی شہنشاہ لوئی نہم دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا تے صلیباں نو‏‏ں عبرت ناک شکست تو‏ں دوچار کردتا۔ فرانس دا شہنشاہ لوئی نہم بیبرس دے ہتھو‏ں گرفتار ہوگیا تے بعد وچ اسنو‏ں کثیر رقم دے عوض رہیا کيتا گیا۔ اس صلیبی جنگ دے بعد دوبارہ یورپی افواج صلیبی جنگ دے ناں اُتے عالم اسلام اُتے حملہ آور نئيں ہوئیاں ۔ اس طرح اسنو‏ں آخری صلیبی جنگ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

یعنی منگول یلغار تے صلیبی جنگاں دونے دا خاتمہ سلطان رکن الدین بیبرس دے ہتھو‏ں تو‏ں ہويا تے افسوس د‏‏ی گل اے کہ ایہ کردار ساڈی تریخ وچ ہن وقت د‏‏ی گرد تلے دب کر گمنام ہوچکيا ا‏‏ے۔

خلافت عباسیہ دا احیاء

سلطان رکن الدین بیبرس دا اک ہور انمول کارنامہ جو اکثر لوکاں دے علم وچ نئيں اوہ خلافت عباسیہ دا احیاء ا‏‏ے۔ سقوط بغداد دے بعد عالم اسلام خلافت ورگی مرکز یت تو‏ں محروم ہوچکيا سی۔ عالم اسلام اُتے سکتہ طاری سی کہ خلافت دے خاتمے دے بعد اباس دا احیاء کِداں تے کس دے ہتھو‏ں ہوئے گا۔ اللہ تعالیٰ نے اس مبارک کم دے لئی وی سلطان رکن الدین بیبرس دا انتخاب کيتا۔1262 ؁ء ،ماں خلیفہ ظاہر دا اک بیٹا ابوالقاسم احمد منگول قید تو‏ں رہیا ہوک‏ے مصر آگیا۔ سلطان بیبرس اسنو‏ں قاہرہ لے آیا تے اس وقت دے مشہور عالم دین عزیز الدین عبدالسلام دے سامنے ابوالقاسم دے ہتھ اُتے بیعت خلافت کردے ہوئے خلافت عباسیہ دا احیاء کيتا۔ اس طرح عالم اسلام نو‏‏ں خلافت عباسیہ مصر دے روپ وچ مرکزیت حاصل ہوگئی۔ اگرچہ ایہ خلافت برائے ناں ہُندی سی تے اقتدار مملوک سلطان دے پاس ہی ہُندا سی مگر فیر وی خلیفہ نو‏‏ں عالم اسلام وچ اک احترام حاصل سی ۔ ایہ خلافت عثمانی ترکاں دے ہتھو‏ں مصر د‏‏ی فتح تک قائم رہی تے فیر بعد وچ خلافت دا ادارہ عثمانی ترکاں نو‏‏ں منتقل ہوگیا۔

اس دے علاوہ سوڈان دے عیسائی بادشاہ ڈیوڈ نو‏‏ں وی سلطان بیبرس نے شکست تو‏ں دوچار کيتا تے قلعہ الموت دے باطنی حشیشین فدائیاں دے خلاف وی سلطان بیبرس نے حملے کیتے۔ عالم اسلام دا ایہ عظیم سالار تے مجاہد اعظم1277 ؁ء وچ اس دار فانی تو‏ں کوچ کرگیا۔ حیرت اس گل اُتے اے کہ ساڈے تریخ داناں نے سلطان بیبرس اُتے بوہت گھٹ لکھیا اے تے تریخ دے طالب علم بوہت گھٹ اس بارے وچ واقفیت رکھدے نيں ۔ منگول سیلاب تو‏ں حرمین شرفین د‏‏ی حفاظت، فرانس دے شہنشاہ تو‏ں بیت المقدس دا دفاع تے بغداد د‏‏ی تباہی دے بعد خلافت اسلامیہ دا دوبارہ احیاء سلطان رکن الدین بیبرس دے اوہ سنہری کارنامے نيں ، جو اسنو‏ں ہمیشہ اسلام د‏‏ی تریخ وچ زندہ جاوداں رکھن گے۔

باہرلے جوڑ

• عین جالوت دا شیر (اک انگریزی متحرک فلم۔ اینیمیشن)