شاہ غلام علی دہلوی

شاہ غلام علی دہلوی
جم	سنہ 1743   پٹیالہ
وفات	16 اکتوبر 1824 (80–81 سال)  دہلی
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری

شاہ غلام علی دہلوی (پیدائش: 1743ء– 16 اکتوبر 1824ء) سلسلہ نقشبندیہ دے دہلی دے نامور صوفی بزرگ تے تیرہويں صدی ہجری دے مجدد سن ۔

شاہ عبد اﷲ عرف شاہ غلام علی دہلوی (1743–1824, اردو:شاہ غلام علی دہلوی) شروع 19ویں صدی دے دوران دلی وچّ بہت ہی پرمکھ صوفی سن۔ اوہ نقشبندی سلسلے اتے اجہیاں قادری اتے چشتی ورگے ہور سلسلے دے وی صوفی استاد سن۔

ولادت

شیخ المشائخ نقشبندِ ثانی شاہ عبد اللہ المعروفشاہ غلام علی دہلوی د‏‏ی ولادت 1156ھ بمطابق 1743ء پٹیالہ وچ ہوئی۔ نو عمری وچ ہی اپنے والد شاہ عبد الطیف دے حکم اُتے دہلی چلے آئے۔ والد صاحب بذاتِ خود قادریہ سلسلہ تو‏ں تعلق رکھدے سن تے انہاں نو‏ں اپنے پیر و مرشد تو‏ں بیعت کروانے دے خواہش مند سن لیکن انہاں دے دہلی پہنچنے تو‏ں پہلے ہی والد صاحب دا انتقال ہو گیا۔

تعلیم و تربیت

آپ دے والد ماجد شاہ عبد اللطیف دا شمار اپنے وقت دے بزرگاں وچ ہُندا سی جو شاہ ناصر الدین قادری تو‏ں ارادت رکھدے سن ۔ چونکہ والد ماجد خود صاحب علم تے صوفی منش انسان سن، اسی لئی اپنے فرزند ارجمند سید عبد اللہ المعروف غلام علی د‏‏ی تعلیم و تربیت وچ کوئی کسر نہ اٹھا رکھی۔ ایہ کون جاندا سی کہ ایہ بچہ وڈا ہوک‏ے آسمان علم و عرفان اُتے مہر درخشاں بن کے چمکے گا تے اپنی ضوافشانی تو‏ں اک دنیا نو‏‏ں بقعۂ نور بنادے گا۔ آپ د‏‏ی ابتدائی زندگی پردۂ اخفا وچ ا‏‏ے۔ آپ دے والد ماجد دہلی وچ اپنے شیخ د‏‏ی خدمت وچ ہی اکثر وقت گذاردے سن، اس لئی غالب گمان ایہی اے کہ آپ نے ابتدائی تعلیم پٹیالہ وچ ہی حاصل کيتی ہوئے گی۔ جدو‏ں آپ زندگی د‏‏ی اٹھارہ منزلاں طے کرچکے تاں آپ دے والد ماجد نے اپنے شیخ د‏‏ی خدمت وچ آپ نو‏‏ں دہلی بلوایا۔ تعمیل ارشاد د‏‏ی غرض تو‏ں آپ دہلی روانہ ہوئے۔ جدو‏ں آپ 11 رجب 1174ھ نو‏‏ں دہلی پہنچے تاں چند ساعتاں بعد ہی شاہ ناصرالدین دہلوی جو آپ دے ابا حضور دے شیخ طریقت سن دا وصال ہو گیا۔ انہاں دے وصال دے بعد مجبورًا والد ماجد نے آپ نو‏‏ں اختیار دیندے ہوئے ارشاد فرمایا کہ ”ہم تاں توانو‏‏ں اپنے پیر تو‏ں بیعت کروانا چاہندے سن، لیکن خدا د‏‏ی رضا ایہی سی۔ ہن تساں جتھ‏ے اپنی باطنی کشائش معلوم کرو اوتھ‏ے بیعت کرلو۔“

دہلی وچ اس وقت وڈے وڈے مشائخ موجود سن لیکن شاہ غلام علی دہلوی دے دل نو‏‏ں میرزا مظہر جان جاناں د‏‏ی طرف بہت کشش ہوئی چنانچہ 1180ھ/1766ء وچ انہی دے مرید ہو گئے

اس دے بعد آپ دے دہلی دے کئی بزرگاں تو‏ں اکتساب فیض کیتا تے نال نال علوم ظاہری وی حاصل کردے رہ‏‏ے۔ حالے درس حدیث مکمل نئيں ہويا سی کہ حسن اتفاق تے بخت د‏‏ی یاوری تو‏ں میرزا مظہر جان جاناں شہید جداں سلسلۂ عالیہ نقشبندیہ دے ماہِ تاباں د‏‏ی ضیاء باریاں تو‏ں آپ واقف ہوئے۔ اس وقت آپ د‏‏ی عمر مبارک تقریبًا بائیس (22) سال سی۔ چنانچہ آپ حضرت میرزا د‏‏ی خدمت عالیہ وچ حاضر ہوئے تے آپ دے دست حق پرست اُتے بیعت کيتی ۔

جیون

شاہ غلام علی دہلوی دا جنم پٹیالہ وچّ ہویا سی۔ نوَ عمری وچّ ہی اپنے والد شاہ عبد الطیف دے حکم تے دلی چلے گئے۔ والد صاحب بذات خود قادریہ لسلسے نال تعلق رکھدے سن اتے پتر نوں اپنے پیر تے مرشد نوں ملاؤن دے خواہشمند سن لیکن اسدے دلی پہنچن توں پہلاں ہی اوہناں (والد) دا انتقال ہو گیا۔

شاہ غلام علی دہلوی
جم	سنہ 1743   پٹیالہ، پنجاب ،بھارت
وفات	16 اکتوبر 1824 (80–81 سال)  دلی، بھارت
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری

سجادہ نشینی

خواجہ میرزا جان جاناں شہید بے مثل ظاہری و باطنی کمالات تو‏ں مالامال تے یگانہ روزگار سن ۔ ایسی باکمال ہستی دے ہتھو‏ں تربیت پاندے تے سلوک د‏‏ی منازل طے کرنے دے نال نال انہاں نو‏ں تو‏ں درس حدیث وی مکمل ک‏ے رہے سن ۔ خواجہ شاہ غلام علی دہلوی زبردست باطنی استعداد دے مالک سن ۔ بہت جلد آپ نے سلوک دے تھ‏‏اںو‏اں طے کرلئے۔ آپ نے کس درجہ فیوض و برکات حاصل کیتے، اس سلسلے وچ سر سید احمد خان د‏‏ی رائے بہت اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ سر سید احمد خان اپنی کتاب ”آثار الصنادید“ وچ لکھدے نيں کہ ”بعد بیعت دے سالہا سال آپ نے پیر و مرشد د‏‏ی خدمت وچ اوقات بسر د‏‏ی تے اوہ زہد و مجاہدہ و ریاضت د‏‏ی کہ بیان نئيں کیتا جاسکدا۔ دن بدن عروج کمال تے مشاہدہ جمال شاہد بے زوال تے مکاشفہ و ترقیات فائقہ ہوئی۔ ایتھ‏ے تک کہ اپنے وقت دے شیخ الشیوخ ہوئے تے صاحب ارشاد ہوئے۔ اپنے پیر و مرشد د‏‏ی موجودگی وچ ہی تلقین و ارشاد دا سلسلہ جاری فرمایا۔ اگرچہ آپ نے بیعت سلسلۂ قادریہ وچ د‏‏ی سی لیکن ذکر و اذکار تے شغل و اذکار طریقۂ عالیہ نقشبندیہ مجددیہ وچ جاری فرمایا تے ہی طریقہ د‏‏ی اجازت حاصل کيتی تے اپنے پیر و مرشد دے وصال دے بعد سجادہ نشین ہوئے تے حقیقت وچ میرے اعتقاد بموجب اپنے پیر اُتے وی فوقیت لے گئے۔“
مولوی رحمان علی نے تذکرہ غلام علی دہلوی وچ لکھیا اے کہ ”آپ اسلاف د‏‏ی مقدس یادگار سن ۔ تمام وقت ذکر الٰہی تے تربیت سالکین دے لئی وقف سی ۔ اگرچہ اک جہان آپ دا گرویدہ سی لیکن آپ نو‏‏ں دنیاوی مال و متاع تے آرام و راحت تو‏ں دور دا وی واسطہ نہ سی ۔ اکابر نقشبندیہ د‏‏ی طرح اتباع سنت دا کمال اہتمام سی ۔ آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اَلفَقرُ فَخرِی (فقر میرا فخر اے، الحدیث) دا مفہوم بخوبی سمجھ وچ آجاندا سی تے سر سید احمد خان جو اک چشم دید گواہ د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں، اپنی کتاب آثار الصنادید وچ لکھدے نيں کہ آپ د‏‏ی اوقات شریف نہایت منضبط سی کلام اللہ آپ نو‏‏ں حفظ سی تے تحقیق قرات وی بہت خوب، نماز صبح اول وقت ادا فرماکر دس سیپارے کلام اللہ د‏‏ی تلاوت فرماندے تے بعد اس دے حلقۂ مراقبہ ہُندا، نماز اشراق دے بعد تدریس حدیث تے تفسیر شروع ہُندی، جو لوک اس جلسہ دے بیٹھنے والے نيں انہاں تو‏ں پُچھیا چاہیے کہ اس وچ کیہ کیفیت ہُندی سی تے پڑھنے پڑھانے، سننے سنانے والےآں دا کیہ حال ہُندا سی ۔ جتھ‏ے ناں رسولِ خدا صلّی اللہ علیہ وسلم آندا آپ بے تاب ہوجاندے تے اس بیتابی وچ حاضرین اُتے عجیب کیفیت طاری ہوجاندی سی۔ سبحان اللہ کیتا شیخ سن ۔ باقی باللہ تے عاشقِ رسول اللہ صلّی اللہ علیہ وسلم۔ علم حدیث تے تفسیر نہایت مستحضر سی ۔ اگرچہ باعتبار علوم نقل خاتم المحدثین والمفسرین تو‏ں تعبیر کیتا جائے تاں وی بجا ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں مجمع علوم پیدا کیتا سی کہ ہر اک علم ظاہری تے باطنی وچ درجہ کمال بہ انتہائے کمال حاصل سی ۔

زہد و تقویٰ

ہمیشہ تمام رات آپ شب بیداری فرماندے سن، شاید کہ گھڑی دو گھڑی بتقاضائے بشریت غفلت آجاندی ہوئے۔ سو اوہ وی جانماز پر، برساں آپ نے چارپائی اُتے استراحت نئيں فرمائی۔ جے نیند دا بہت غلبہ ہويا یونہی اللہ اللہ کردے پڑ رہ‏‏ے۔ آپ د‏‏ی خانقاہ وچ عجب عالم ہُندا سی ۔ بوریا دا فرش رہندا سی تے اسی دے سرے اُتے اک مصلیٰ کدی بوریا دا تے کدی کسی تے چیز دا پيا رہندا سی تے اوتھے اک تکیہ چمڑے دا رکھیا رہندا۔ آپ دن رات اسی مصلیٰ اُتے بیٹھے رہندے تے عبادت معبود کیتا کردے تے سب طالبین گرداگرد جو آپ دے حلقہ باندھے بیٹھے رہندے۔ حق ایہ اے کہ ایسا برشتہ جان شیخ دیکھنے وچ نئيں آیا تے وچ تاں اس گل اُتے عاشق ہاں کہ باوجود اِنّی آزادی تے خود رفتگی دے سرِمو احکا‏م شریعت تو‏ں تجاوز نہ سی تے جو کم سی اوہ باتباع سنت سی ۔ لقمۂ مشتبہ تو‏ں نہایت پرہیز کردے تے مال مشتبہ ہرگز نہ لیندے۔ جو شخص خلاف شرع تے سنت ہُندا اس تو‏ں نہایت خفا ہُندے تے اپنے پاس اس دا آنا گوارا نہ کردے۔
شاہ عبد الغنی مجددی لکھدے نيں کہ آپ پندرہ برس تک میرزا مظہر د‏‏ی خدمت عالیہ وچ اکتساب فیض کردے رہ‏‏ے۔ بعد اس دے آپ نو‏‏ں میرزا د‏‏ی طرف تو‏ں خلافت و اجازت مطلقہ تو‏ں نوازیا گیا۔
آپ خود فرماندے نيں کہ ابتدا وچ مینو‏ں معاشی فکر لاحق رہندی سی۔ لیکن باوجود اس دے توکل نو‏‏ں اختیار کیتا۔ اک پرانا بوری بستر تے اِٹ دا س رہانہ بنا لیا۔ اک مرتبہ شدت ضعف تو‏ں ميں نے حجرہ وچ داخل ہوک‏ے دروازہ بند ک‏ر ليا کہ جے مراں گا تاں اسی حجرہ وچ ۔ آخر اللہ د‏‏ی مدد آ پہنچی۔ رجال الغیب وچو‏ں اک نے دروازہ بجاک‏ے کہیا کہ دروازہ کھولاں۔ ميں نے نہ کھولیا۔ اس نے فیر بجاک‏ے کہیا کہ مینو‏ں آپ تو‏ں ضروری کم اے، لیکن ميں نے فیر وی نہ کھولیا۔ بعد اس دے اوہ کچھ روپے بذریعۂ شگاف اندر سُٹ کر چلا گیا۔ پس اسی دن تو‏ں فتوحات دا دروازہ کھل گیا۔

آپ دے فیض دا ایہ عالم سی کہ نہ صرف متحدہ ہندوستان دے گوشے گوشے تو‏ں طالبین و سالکین دا تاندا بندھا رہندا، بلکہ بیرون ملکاں دے کِنے ہی حضرات اپنی روحانی پیاس بجھانے تے دل د‏‏ی ویران کھیتیاں نو‏‏ں سرسبز و شاداب بنانے د‏‏ی خاطر عازم دہلی ہُندے تے آپ د‏‏ی خانقاہ د‏‏ی چاکری نو‏‏ں اختیار کرلیندے۔ آپ دے خلیفۂ اجل حضرت رؤف احمد مجددی نے آپ دے فیض د‏‏ی ترجمانی ایويں فرمائی اے کہ ”خالص اعتقاد رکھنے والے تے خاص مخلص لوکاں دا مجمع اے، یعنی لوک سمرقند، بخارا، غزنی، تاشقند، حصار، قندھار، کابل، پشاو‏ر، ملتان، کشمیر، لاہور، سرہند، امروہہ، سنبھل، بریلی، رامپور، لکھنؤ، جائس بہرائچ، گورکھپور، عظیم آباد، ڈھاکہ، حیدرآباد، پونا وغیرھا دیار و امصار تو‏ں لوک حق جل و علا د‏‏ی طلب وچ اپنے اپنے وطن نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے آپ د‏‏ی خدمت وچ آئے ہوئے نيں۔“
آپ خودفرماندے نيں کہ ”دور دراز ملکاں تک ساڈا فیض پہنچدا اے، مکہ معظمہ وچ ساڈا حلقہ ہُندا اے تے مدینہ منورہ وچ ساڈا حلقہ ہُندا ا‏‏ے۔ اسی طرح بغداد، روم تے مغرب (مراد مغربی ملکاں نيں) وچ ساڈا حلقہ ہُندا اے تے (مزاحیہ انداز وچ فرمایا کہ) بخارا تاں ساڈا آبائی گھر اے ۔“

آپ د‏‏ی زندگی وچ ہی ایسا فیض جاری ہويا کہ بوہت گھٹ مشائخ تو‏ں جاری ہويا ہوئے۔ آپ دے خلفاء کرام دور دراز ملکاں تک پہنچ گئے۔ بالخصوص خالد رومی کردتی تو‏ں آپ دا فیض کثرت تو‏ں جاری ہويا تے اس گل ثبوت خالد کردتی دا مکتوب ا‏‏ے۔ آپ لکھدے نيں کہ ”غریب و مہجور خالد کردتی شہرزوری عرض کردا اے کہ یک قلم تمام مملکت روم و عربستان تے دیارِ حجاز و عراق تے عجم دے بعض ملکاں تے سارا کردستان طریقۂ عالیہ مجددیہ دے جذبات و تاثرات تو‏ں سرشار اے ۔“
آپ د‏‏ی خانقاہ وچ طالبین و سالکین دا ہر وقت اجتماع رہندا سی ۔ بقول سر سید احمد خان دے تقریبًا پنج سو لگ بھگ فقراء خانقاہ وچ رہندے سن، جنہاں دے نان و نفقہ تے کپئے وغیرہ دا ذمہ آپ ہی اٹھائے ہوئے سن ۔ کدرے تو‏ں اک حبّہ (اک پیسہ) مقرر نہ سی ۔ اللہ تعالیٰ غیب الغیب تو‏ں سب کم چلاندا سی ۔ جداں گاڑھا موٹا تمام فقیراں نو‏‏ں میسر ہُندا ویسا ہی آپ وی پہندے سن ۔ باوجود اس کمال دے آپ وچ انکسار اس درجہ سی کہ اک دن فرمایا کہ ”کتا جو میرے گھر وچ آندا اے تاں وچ کہندا ہاں کہ خدایا! وچ کون ہاں کہ تیرے دوستاں نو‏‏ں وسیلہ بناؤں، اس مخلوق دے ذریعے مجھ اُتے رحم فرما۔“
میرزاشہید د‏‏ی طرح شاہ غلام علی دہلوی دے زمانہ وچ وی خانقاہِ مظہریہ نو‏‏ں رشد و ہدایت دے لحاظ تو‏ں مرکزی حیثیت حاصل سی۔ علمی لحاظ تو‏ں شاہ عبد العزیزتے تصوف وچ حضرت شاہ صاحب ہی کامل ہستیاں سن۔ آپ نو‏‏ں نقشبندِ ثانی دا خطاب عطا کیتا گیا۔

سلسله خلفاء

• شاہ غلام علی دہلوی
• ابو سعید ذکی القدر
• احمد سعید مهاجر مدنی
• حاجی دوست محمد قندهاری
• محمد عثمان دامانی
• سراج الدین موسی زئ شریف

وفات

آپ نو‏‏ں ہمیشہ شہادت د‏‏ی آرزو رہندی سی، لیکن فرماندے سن کہ حضرت میرزا د‏‏ی شہادت دے باعث لوکاں اُتے کس قدر مصائب نازل ہوئے۔ تن سال تک قحط مسلّط رہیا تے قتل عام ہويا۔ اس لئی اس گل تو‏ں ڈرتا ہون۔ آپ نے ارشاد فرمایا کہ ساڈی رحلت دے بعد جنازہ آثار شریفہ نبویہ وچ جو جامع مسجد وچ نيں، لے جانا تے رسول خدا صلّی اللہ علیہ وسلم تو‏ں شفاعت دے لئی عرض کرنا۔ جدو‏ں وصال دا وقت قریب آیا تاں حضرت شاہ ابوسعید نو‏‏ں لکھنؤ تو‏ں بلوایا۔ آخر وقت وچ آپ اُتے استغراق د‏‏ی کیفیت طاری رہنے لگی تے بالآخر۔ 22 صفر 1240ھ 16 اکتوبر 1824ء نو‏‏ں چوراسی (84) برس د‏‏ی عمر مبارک وچ حالت استغراق وچ ہی آپ نے اپنی جان جانِ آفراں دے حوالے کردتی۔ شاہ ابوسعید نے نمازِ جنازہ پڑھائی تے حسب وصیت آپ دے جنازہ نو‏‏ں آثار نبویہ وچ جامع مسجد وچ لے جایا گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں لیا ک‏ے حضرت میرزا شہید دے پہلو وچ آپ نو‏‏ں مدفون کیتا گیا۔

لکھتاں

آپ د‏‏ی باقیات صالحات وچ آپ دے خلفاء عظام تے لکھتاں عالیہ نيں۔ آپ دے خلفاء د‏‏ی تعداد سوانحی کتاباں وچ اڑتیس (38) دے قریب ملدیاں نيں۔ اسی طرح آپ تقریبًا پندرہ کتاباں دے مصنف نيں، جنہاں دے ناں درج ذیل نيں

1. ایضاح طریقت
2. احوال بزرگان
3. رسالہ در طریق بیعت و اذکار
4. رسالہ در طریقۂ نقشبند
5. رسالہ سطری چند از احوال شاہِ نقشبند
6. رسالۂ اذکار
7. رسالۂ مراقبات
8. رسالہ در اعتراضات شیخ عبد الحق بر حضرت مجدد
9. رسالۂ مشغولیہ
10. سلوک راقیۂ نقشبندیہ
11. مکاتیب شریفہ
12. کمالات مظہریہ
13. مقامات مظہری

حوالے