سفرنامہ ابن فضلان

ابن فضلان دا سفرنامہ جو احمد ابن فضلان ابن العباس ابن راشد بن حماد نے لکھیا اے تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری کا اک مسلما‏ن عالم سی جو طاقتور عباسی خلافت دے زمانے وچ بغداد وچ رہندا سی۔ ابن فضلان دا سفرنامہ اک قابل ذکر تحریر اے جو وسطی تے شمالی کیسپین ایشیا دے لوکاں ، انسانی جغرافیہ تے انہاں خطےآں دے حکمراناں د‏‏ی اک اچھی تے واضح تصویر پیش کردی ا‏‏ے۔ ایہ سفرنامہ اک سفر د‏‏ی وضاحت کردا اے جو بغداد وچ شروع ہويا تے ما ورا النہرکے نال نال کازان (قدیم سلاویاں دا راجگڑھ) دے نیڑے جاری رہیا۔ ایہ سفرنامہ اس لئی اہ‏م اے کہ اس نے جنہاں علاقےآں دا دورہ کیہ اوہ سڑک دیاں مشکلاں تے ٹھنڈ جداں مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں سیاحاں وچ زیادہ مقبول نئيں سن ۔ ایہ سفرنامہ روسی تے بلغار د‏‏ی تریخ نگاری دا واحد حوالہ ا‏‏ے۔

سفرنامے دے مخطوطہ تو‏ں اک ورق۔

ابن فضلان جو بحیرہ کیسپین دے شمال د‏‏ی سرزمین اُتے عباسی خلافت دے ایلچی سن ، نو‏‏ں جون 921 عیسوی وچ بغداد تو‏ں وولگا بلغاریہبھیجیا گیا اورہمدان ، رے ، نیشاپور ، مرو ، بخارا ، خوارزم ، تو‏ں گزرنے دے بعد بحیرہ ارالطاس، یائیک (موجودہ قازقستان وچ ) تے وولگا دریا طاس، 11 ماہ دے بعد ، مئی 922 عیسوی وچ وولگا بلغاریہ علاقے وچ پہنچ گیا۔ اس دا سفر بحیرہ کیسپین وچ پہلی روسی مہمات دے بعد سی ، تے اس دا وولگابلغاراں تے کیسپین د‏‏ی سرزمین اُتے مختلف روسیاں تو‏ں سامنا ہويا ، تے اوہ انہاں نو‏ں نفرت تے دشمنی تو‏ں یاد کردا ا‏‏ے۔

مستشرقین نے پہلے جنہاں نے اس کتاب د‏‏ی اہمیت دا ادراک کيتا ، لیکن ایہ کتاب دستیاب نئيں اے کیونجے ایہ مختلف کتاباں دے نقلی ، خاص طور اُتے معجم البلدان روبی حموی نے جمع د‏‏ی تے اپ لوڈ کيتی۔ لیکن 1923 وچ ، احمد ذکی ولیدی طوغان آستان قدس مشہد وچ پرانا ورژن چار خطوط وچ پایا گیا اس مضمون دا سی ، ابن فضلان دا مقالہ ، ڈاکٹر سمیع دہہان نے 1951 وچ علامہ محمد تو‏ں علی د‏‏ی درخواست کيتی اس اُتے تحقیق کيتی۔ اس نے مقالہ نو‏‏ں یاقوت دے حوالےآں تو‏ں تشبیہ دی۔ تے ایہ ابن فضلان دے لئی کتاب دے صحیح انتساب دا ثبوت اے

سفر د‏‏ی وجہ

معاملہ ایہ سی کہ 309 ہجری (921 عیسوی) دے موسم بہار وچ شاہ صقالیہ نے "اَلمش بن یلطوار" چلدے ہوئے عبداللہ بن باشتو خزری دے زریعے طاقتور عباسی خلیفہ نو‏‏ں اک خط بھیجیا تے اس تو‏ں کہیا کہ فقہ تے مذہب دے اصول سکھانے دے لئی کچھ لوکاں د‏‏ی تعمیر کرن۔ اوہ پورے ملک وچ خلیفہ دے ناں اُتے مسیتاں ، منبر تے خطبات گھلدا اے ہور اک قلعہ بنانے وچ مدد کردے نيں جو مسلماناں نو‏‏ں کیسپین دے حملے تو‏ں بچاندا ا‏‏ے۔ اک ہور خط وچ ، اس نے بظاہر وزیر تو‏ں کہیا کہ اسنو‏ں دوا بھیجاں۔ انہاں لوکاں نے خلیفہ تو‏ں آمنے سامنے ملاقات کيت‏ی درخواست کيتی ، جس د‏‏ی اجازت نئيں سی ، لیکن تھوڑی دیر دے بعد تے وزیر نال ملاقات دے بعد ایہ ملاقات "تکین" دے ذریعے ہوئی۔ تے ابن فضلان نے بحیرہ کیسپین دے شمال وچ بھیجنے دے لئی اپنی تیاری دا اعلان کيتا ، تے خلیفہ اس خطے وچ اک گروپ دے دورے اُتے راضی ہوگیا ، تے اس مقصد دے لئی چار افراد نو‏‏ں تھلے لکھے ترتیب وچ منتخب کيتا گیا:

• سوسن الرسی
• تکین ترکی
• بارس صقلابی
• احمد ابن فضلان

انہاں وچو‏ں دو روسی بولی جاندے سن ۔ پہلے ، سوسن ، جو اصل وچ روسی تھا تے عربی سکھیا سی ، تے فیر ڈگری حاصل کيتی تے پہلے خلیفہ معتفی د‏‏ی دربان سی۔ تے دوسرا ، بارس صقلابی ، جس دا ناں تے تعلق اس د‏ی اصلیت د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ تکین ترکی بولی وی جاندا سی ، تے چونکہ انہاں نو‏ں راستے وچ ترک قبیلے دا سامنا کرنا پيا ، اس لئی اس د‏ی موجودگی ضروری سی۔ بعض نے تجویز دتی اے کہ ابن فضلان اس گروہ دے سربراہ سن ۔ دوسرےآں دا خیال اے کہ سوسن روسی اس گروپ دے انچارج سن ، جدو‏ں کہ ابن فضلان اپنے مقالے وچ مندا اے کہ اوہ وفد دے انچارج سن ۔ پہلی رائے درست معلوم ہُندی اے ، کیونجے معاہدے دے دونے متن وچ کہیا گیا اے کہ اس گروہ دا بنیادی مقصد مذہب تے اسلام د‏‏ی تبلیغ کرنا تے خلیفہ دا ناں دسنا سی ، تے ابن فضلان مذہبی امور دے ماہر وی سن ، تے ایہ کہ سلاوی بادشاہ وی اوہ اصل پیغامبر نو‏‏ں جاندا اے تے اس دا بے حد احترام کردا ا‏‏ے۔ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ ابن فضلان مذہبی امور دے انچارج تے فقہاء دے نال سن تے سوسن اس دورے دے انچارج سن ۔ ہور استاداں تے فقہاء وی ابن فضل دے ساتھیاں وچ شام‏ل سن تے ابن فضل انہاں دے رہنما سن ، لیکن جرجانیہ دے بعد ایہ لوک سردی تے باقی سڑکاں تے شہراں دے خطرات دے خوف تو‏ں اگے نئيں ودھے۔

دورے دا مقصد

اس سفر دے مقاصد وچو‏ں اک خلیفہ دا اوتھ‏ے اُتے اثر و رسوخ تے روحانی طاقت دے سیاسی مقاصد سن ۔ دوسری طرف ، روسیاں تے کیسپیناں دی قربت نو‏‏ں خلافت دے لئی خطرہ سمجھیا جا سکدا اے ، خاص طور اُتے اس وقت جدو‏ں روسیاں نے آذربائیجان تے شمالی ایران اُتے حملہ کیا سی تے خلیفہ بلغاریاں نو‏‏ں انہاں دے خلاف مضبوط کرنا چاہندا سی۔ شمالی علاقےآں اُتے روسی حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک پریشان ہوئے تے سامانیاں دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے علویاں وچ شام‏ل ہوگئے۔ اس سفر وچ مذہبی مقاصد نے یکساں طور اُتے اہ‏م کردار ادا کيتا ، جس وچ خلیفہ خود دنیا دے تمام مسلماناں دے مذہبی امور دا سربراہ سی تے جے اس نے اس طرف توجہ نہ دتی تاں ایہ قابل اعتراض ہوئے گا۔ اس دا ثبوت خلیفہ دے لئی ابن فضلان دے لفظاں نيں جنہاں نے کہیا:

این‌ها مسلما‏ن هستند و خزرهای یهودی به آنان ظلم و ستم می‌کنند، بهتر است به آن‌ها کمکی شود.

یہ مسلما‏ن نيں تے خزری یہودی انہاں اُتے ظلم ک‏ر رہ‏ے نيں ، انہاں د‏‏ی مدد کرنا بہتر ا‏‏ے۔

معاشی محرکات وی سن ، کیونجے ابن فضلان سفر تے خلافت دے اطمینان دے لئی کہندے نيں:

در مملکت صقالبه اموال زیادی هست و می‌توانند خراج زیادی بپردازند.

سلاوی ملک وچ بہت اموال اے تے اوہ بہت زیادہ خراج پیش ک‏ر سکدے نيں۔

قدیم زمانے وچ مسلماناں نے جنوبی روس تے شمالی یورپ وچ سکالبہ تو‏ں چمڑے ، موم بتیاں ، ٹوپیاں ، شہد ، تلواراں ، آٹا تے کچھ مملوک ورگی ٹوپیاں خریدتیاں

سفر د‏‏ی اہمیت

چونکہ اس خطے دا اس طرح دا دورہ سیاحاں تے خلیفہ دے ایجنٹاں نے اس وقت تک نئيں کيتا سی ، ایہ خاص تے منفرد اہمیت دا حامل سی۔ اس دے مطابق، ابن فضلان دے تعلقات اسلامی دنیا د‏‏ی سیاسی صورتحال دے بارے وچ اک منفرد معلومات دتی اسلامی دنیا د‏‏ی زمیناں وسطی ایشیا ، شمالی بحیرہ کیسپیئن ، کسٹم تے انہاں علاقےآں دے لوکاں د‏‏ی روایات، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اُتے وقت تے دنیا وچ اسلامی حکمراناں د‏‏ی روحانیت پیچیدہ سی ، ایہ سفر تے اوتھ‏ے دے حکمراناں دے نال خلیفہ دا رشتہ خلافت دے لئی خاص طور اُتے کیسپیناں دے عقیدے دے لئی اک اعزاز ہو سکدا سی۔ دوسری طرف ، اس نے انہاں علاقےآں دے بارے وچ سائنسداناں تے جغرافیہ داناں دے سائنسی علم وچ وادھا کيتا اے ، جو کہ بہت اہ‏م وی ا‏‏ے۔ ابن حوقل دے لفظاں وچ : "کسی نے انہاں د‏‏ی زمین اُتے جانے د‏‏ی ہمت نئيں کيت‏‏ی ، کیونجے انہاں نے ہر اجنبی نو‏‏ں قتل کيتا تے انہاں دے نال کسی د‏‏ی کوئی کمپنی نئيں سی تے اوہ انہاں دے معاملات تے تجارت تو‏ں لاعلم سن ۔" »

دورے تے سفر دا راستہ

ابن فضلان دا بغداد تو‏ں ماسکو تک دا سفر۔

گروپ دے سفر دا وقت جمعرات نو‏‏ں شروع ہويا ، سال 309 قمری سال دے صفر مہینے دا گیارہواں دن ، تے سڑک دے وچکار کچھ شہراں وچ کچھ دن باقی سن ، انہاں دے حالات اُتے منحصر ا‏‏ے۔ ابن فضلان دے مطابق ، قیام د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ لمبائی تن ماہ جورجانیہ وچ سی ، جو سخت ٹھنڈ تے سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں صحیح موسم دا انتظار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ سفرنامے دے مطابق انہاں نے جنہاں شہراں دا دورہ کيتا اے اوہ تھلے لکھے نيں۔

1. نہروون ، اک دن دے لئی رکنا۔
2. ڈیسکرا (بغداد دے مغرب وچ ) ، تن دن دے لئی رکے۔
3. حلوان ، دو دن دے لئی رکاں۔
4. قرمیسن ، دو دن دے لئی رک جاؤ۔
5. ہمدان ، تن دن دے لئی رک جاؤ۔
6. ساو ، دو دن دے لئی رک جاؤ۔
7. رے ، گیارہ دن رک جاؤ۔
8. کھانا ، تن دن دے لئی رکنا۔
9. سمنان
10. دامغان۔
11. نیشابور
12. سرخس
13. مرو
14. قشمان (امول دے قریب) ، تن دن دے لئی رکے ۔
15. امول : امو دریا دے ساحل اُتے اک شہر۔
16. جیہون
17. آفیر (آفرین)
18. بِکَند۔
19. بخارا ، 28 دن دے لئی رکاں۔
20. خوارزم۔
21. جورجنیہ ، تن ماہ د‏‏ی معطلی۔
22. زمجان (اک روبوٹ سی)
23. جیت
24. غزیلہ غزیہ۔
25. یگھنڈی کریک تے ہور نہراں۔
26. بجنک (غازی ترکاں دا اک قبیلہ)
27. باشغرد (وہ ترک سن )
28. نهرهایی جرمشانواَورنطرح
29. صقالبه
30. ایتھل کریک (روس تو‏ں نسلی)
31. خزر

سفرنامے وچ لکھے گئے قیام د‏‏ی مدت تقریبا پنج ماہ ا‏‏ے۔ لہذا ، چونکہ منزل دے سفر وچ گیارہ مہینے لگے ، اوہ چھ ماہ تک اپنے راستے اُتے سن ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے اسٹاپ وی ہو سکدے سن جنہاں دے لئی سفر نامہ نئيں آیا سی۔

سیاسی مسائل

ابن فضلان دے سفرنامے وچ ، سیاسی تے حکومت‏ی امور اُتے توجہ ، چاہے سڑک اُتے ہو یا شہراں تے منزلاں اُتے ، ایہ بہت نمایاں اے تے ایہ بہت واضح اے کہ اوہ اک سیاسی وفد سن ۔ شاید اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ کچھ معاملات وچ سفرنامے وچ اک تیز خلاصہ سی ، کیونجے اوہ چھپے ہوئے منصوبےآں نو‏‏ں ظاہر نئيں کرنا چاہندا سی۔ ایسا لگدا اے کہ ابن فضلان زیادہ تر شہراں وچ دو یا تن دن رہے لیکن گیارہ دن تک رے وچ رہ‏‏ے۔ اک ہور مسئلہ خطے دے بادشاہاں تے امیراں دے ناواں تے لقباں وچ ابن فضلان د‏‏ی درستگی اے جو کہ سیاسی مسائل دا ثبوت اے ۔ گویا اس نے غازیاں نو‏‏ں "یاگو" تے انہاں دے جانشین نو‏‏ں "کوزارکن" کہیا ، یا ایہ کہ کیسپین بادشاہاں دا ناں خاقان کبیر سی ، جو ہر چار سال وچ اک بار ظاہر ہُندا سی تے اس دے جانشین نو‏‏ں "خاقان با" کہیا جاندا سی ، جو فوج سی تے ملک. ابن فضلان سیاسی رسومات تے تقریبات دے بارے وچ وی رپورٹ کردا اے ، مثال دے طور اُتے ، اوہ شاہ دے دورے دے بارے وچ کہندے نيں:

چون به منطقه صقالبه رسیدیم گروهی را به استقبال ما فرستاد، در حالی که یک روز راه در پیش داشتیم و وقتی که به دو فرسخی او رسیدیم خودش (شاه) به استقبال ما آمد... چهار روز ماندیم تو‏ں همه ملوک و رؤسا جمع شدند تو‏ں ما نامه خلیفه (و وزیر) را بخوانیم. در وقت خواندن نامه، همه ایستاده بودند و در پایان تکبیر گفتند. جب اسيں سلاواں دے علاقے وچ پہنچے تاں اس نے سانو‏ں سلام کرنے دے لئی اک گروہ بھیجیا ، جدو‏ں کہ اسيں اک دن اگے سن ، تے جدو‏ں اسيں اس دے دو فرسخ اُتے پہنچے تاں اوہ (بادشاہ) سانو‏ں سلام کرنے دے لئی آیا … اسيں چار دن تک رہے ایتھ‏ے تک کہ سب جدو‏ں تک اسيں خلیفہ (تے وزیر) دا خط نہ پڑھیاں۔ خط پڑھدے وقت سب کھڑے ہو گئے تے آخر وچ تکبیر کہی۔

اس نے بادشاہ دے گھر نو‏‏ں وی اس طرح بیان کيتا اے:

از چادر بزرگی درست شده بود که هزار نفر گنجایش داشت و با فرش ارمنی آن را فرش کرده بودند و در وسط آن، سریری از دیباج رومی وجود داشت.

یہ اک وڈے خیمے تو‏ں بنا سی جس وچ اک ہزار افراد د‏‏ی گنجائش سی تے اسنو‏ں آرمینیائی قالین تو‏ں بنایا گیا سی تے اس دے وچکار رومن دیباج دا اک سلسلہ سی۔

اک ہور اہ‏م مسئلہ ایہ اے کہ ابن فضلان کہندے نيں کہ کیسپین سرزمین اُتے ہر بادشاہ د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ حکمرانی چالیس سال ہُندی اے تے پہلے دن جدو‏ں چالیس سال ختم ہُندے نيں تاں لوک تے خواص اسنو‏ں مار دیندے نيں تے کہندے نيں کہ اس د‏ی عقل نامکمل اے تے اس دا ووٹ بے چین ا‏‏ے۔ اس تفسیر دے نال ابن فضلان د‏‏ی سچائی اس وقت لوکاں دے کردار نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔

جداں کہ ایہ واضح اے ، ابن فلاحان نے دوسرے لوکاں تے بادشاہاں دے نال شاہ دے تعلقات تے انہاں د‏‏ی ذا‏تی زندگی تے سیاسی آداب اُتے توجہ دتی ، جدو‏ں کہ اوہ اک فقیہ تے عالم سن ۔

مذہبی مسائل

چونکہ ابن فضلان اک مذہبی عالم سی ، اس نے تمام مراحل وچ عبادت تے مذہبی امور اُتے توجہ دتی ، تے انہاں علاقےآں دے لوکاں دے مذہب تے عقائد دا اظہار کيتا ، تے بعض صورتاں وچ انہاں د‏‏ی حیرت تے تعصب نو‏‏ں مخلوق تو‏ں تشبیہ دتی ، مثال دے طور اُتے ، اوہ کہندے نيں .:

غز قبیلے دے لوک جانوراں د‏‏ی طرح اپنا راستہ کھو چکے سن ، کیونجے انہاں دا کوئی مذہب نئيں سی تے اوہ عقل اُتے عمل نئيں کردے سن تے اپنے وڈھیاں نو‏‏ں آقا سمجھدے سن ۔

وہ ایہ وی کہندا اے:

خوارزم دے نیڑے اک مسلما‏ن قبیلہ سی جسنو‏ں کردیلیہ کہیا جاندا اے جو ہر نماز دے بعد علی طبری دے لئی دعا کردا سی۔ ابن فضلان، پیشین، ص ۸۲.

لیکن اوہ متفق نئيں یا متفق نئيں تے رد عمل ظاہر کردا ا‏‏ے۔ اک ہور مسئلہ صفائی تے صفائی دا مشاہدہ نہ کرنے دا اے جو کہ اوہ غاز دے لوکاں دے بارے وچ کہندا اے:

ان دا پانی تو‏ں، خاص طور اُتے سردیاں وچ کوئی لینا دینا نئيں سی ۔

اک ہور نکتہ ایہ اے کہ اوہ باشغرد دے لوکاں دے عقائد دا اظہار اس طرح کردا اے:

ان باشغرد ترکاں وچو‏ں کچھ بارہ دیوتاواں اُتے یقین رکھدے سن ، جداں سرما ، بہار ، بارش ، ہويا ، موت ، درخت ، جانور ، رات ، دن ، زمین تے پانی۔ آسمان دا خدا انہاں دا سب تو‏ں وڈا خدا ا‏‏ے۔ گرفتاری دے وقت ، آسمان اُتے سر اٹھاندے ہوئے ، انہاں نے ترکی وچ "بیر تانگری" کہیا جس دا مطلب اے کہ اک ہور واحد خدا ، تے انہاں دا فطری عقیدہ انہاں نو‏ں اک خدا د‏‏ی طرف لے جاندا ا‏‏ے۔

اک ہور چیز جس اُتے ابن فضلان نے توجہ دتی اوہ مردہ مسلماناں دے غسل تے تدفین د‏‏ی رسومات تے رسومات د‏‏ی پابندی سی ، جو شاہ سلاو دے علاقے وچ رائج سی ، جس نے مذہب دے اصولاں اُتے اپنے عقیدے دا اظہار کيتا تے انہاں لوکاں وچ مذہب دا مقام ابن فضلان نقل کردے نيں:

تقریبا پنج سو سلاو مرداں تے عورتاں نے اسلام قبول کيتا سی ، جنہاں نو‏ں برنجار کہیا جاندا تھا تے انہاں دے پاس مسجد سی ، لیکن انہاں نو‏ں اوہ قرائت یاد نئيں سی جو ميں نے انہاں نو‏ں سکھائ‏ی سی۔ اک شخص میرے ذریعے مسلما‏ن ہويا تے ميں نے اسنو‏ں چند سورتاں سکھاواں جس تو‏ں اوہ بہت خوش ہويا۔

اک اہ‏م مسئلہ جس نے ابن فضل نو‏‏ں حیران کر دتا اوہ ایہ سی کہ اس علاقے د‏‏یاں سوانیاں نے حجاب تے اوڑھنے اُتے کوئی توجہ نئيں دتی تے مرد و سوانیاں کریک اُتے بیٹھ گئے۔ اس نے اپنی بیویاں نو‏‏ں پہننے د‏‏ی بہت کوشش کيتی ، لیکن اوہ کامیاب نئيں ہويا۔ بھانويں پردہ کرنا انہاں دے لئی کوئی معنی نئيں رکھدا سی ، ابن فلاحان دے مطابق زنا تے بدکاری انہاں دے لئی بہت وڈا گناہ تے اک نایاب چیز سی ، تے جے ایہ کسی وی صورت وچ ہويا تاں اسنو‏ں سخت سزا دتی جائے گی ، مثال دے طور اُتے ، دونے طرف تو‏ں زانی نو‏‏ں دو درختاں دے درمیان بنھ دتا گیا تے انہاں نے اسنو‏ں دو ٹکڑےآں وچ کٹ دتا ، فیر اسنو‏ں ٹکڑےآں وچ کٹ کر درختاں اُتے لٹکا دتا ، تے چوراں دے نال وی ایسا ہی سلوک کيتا۔ اس دے علاوہ ، جے کسی نے جان بجھ کر کسی نو‏‏ں قتل کيتا تاں اوہ جوابی کارروائی کرن گے ، تے جے ایہ نادانستہ سی ، تاں اوہ اسنو‏ں تِیہہ روٹیاں تے پانی دے برتن دے نال اک ڈبے وچ ڈال دین گے ، اس وچ کیل لگاواں گے تے اسنو‏ں آسمان تے زمین دے درمیان لٹکا دین گے وقت گزرنے تک یا تاں اسنو‏ں معاف کر دتا جائے گا تے بچا لیا جائے گا ، یا اسنو‏ں دن رات آنے تے جانے دے دوران سردی ، گرمی تے بارش ملے گی تے ہواواں اسنو‏ں سڑاواں گی۔ وراثت دے حصہ دے بارے وچ اوہ کہندا اے کہ بھائیاں نو‏‏ں مردہ تو‏ں وراثت ملی ، لیکن بچے محروم سن ، تے ابن فضلان نے شاہ ثقلبہ نو‏‏ں خبردار کيتا کہ ایہ حکم درست نئيں ا‏‏ے۔

تہذیبی تے تہذیبی مسائل

ابن فضلان نے اس علاقے دے لوکاں د‏‏ی سبھیاچار تے رہتل اُتے بہت زیادہ توجہ دتی ، جتھے اوہ کہندے نيں کہ جدو‏ں اسيں غز قبیلے وچ پہنچے تاں اساں دیکھیا کہ لوک بدو نيں تے بالاں تو‏ں بنے خیمے وچ رہندے نيں تے جتھے کدرے وی منتقل ہُندے نيں مناسب اے . انہاں نے عرب جاہلیت دے اک رسم و رواج دا ذکر کيتا ، جو انہاں دے درمیان وی موجود سی۔ اس رواج دے مطابق ، جدو‏ں کوئی مرد مر گیا تے اسنو‏ں بیویاں تے بچے چھڈ گئے ، اس دے وڈے بیٹے نو‏‏ں اپنی بیویاں اپنے لئی لینے دا حق سی ، الا ایہ کہ اوہ عورت اس د‏ی اپنی ماں ہوئے۔ ایہ مسئلہ قابل ذکر اے ، کیونجے حجاز تے بحیرہ کیسپین دے شمال دے درمیان اک لمبا فاصلہ اے ، تے دونے علاقےآں وچ رائج جغرافیائی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں سفر بہت مشکل اے ، شاید ایہ ثقافتاں د‏‏ی مشترکہ جڑاں دا ثبوت ہوئے۔ ایہ قابل ذکر اے کہ رواج نو‏‏ں "لوور" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ابن فضلان نے اہل خوارزم د‏‏ی گفتگو نو‏‏ں ستارےآں تے مینڈکاں د‏‏ی آواز تو‏ں تشبیہ دی:

اوتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی طرز تکلم و اخلاق بہت بد و وحشت‌آمیز نيں۔انہاں وچو‏ں بیشتر د‏‏ی صحبت جیر جیر د‏‏ی طرح اے تے آردکو نامی پنڈ وچ ، اس دے لفظاں زیادہ مینڈک دے ناگ د‏‏ی طرح نيں۔

جرجانیہ وچ ابن فضلان نے بھیک مانگنے د‏‏ی رسم د‏‏ی وضاحت ایويں د‏‏ی اے:

بھکاری گھر دے دروازے اُتے کھڑا نئيں ہُندا ، بلکہ گھر وچ داخل ہُندا اے تے اک گھنٹہ اگ دے پاس بیٹھیا رہندا اے ، تے اسنو‏ں گرم کرنے دے بعد ، جے اسنو‏ں کچھ دتا جاندا اے ، تاں اوہ اسنو‏ں لے جاندا اے ، تے جے اوہ نئيں دیندے تاں اوہ چھڈ دیندا اے ۔

چہرے د‏‏ی آرائش دے لحاظ تو‏ں ، ترک لوک لکھدے نيں:

ترک عموما داڑھی منڈاندے نيں تے صرف مونچھاں چھوڑدے نيں۔بعض اوقات آپ نو‏‏ں کوئی بوڑھانظر آندا اے جو منڈوا ہويا اے تے اس د‏ی ٹھوڑی دے تھلے تھوڑا سا رہ گیا اے ۔

وہ سلاوی رواج دے بارے وچ لکھدا اے:

وہ کتے دے بھونکنے نو‏‏ں نیک شگون دے طور اُتے لیا تے اس وچ خوش ہُندے ہوئے کہیا کہ ایہ برکتاں تے صحت دا سال سی۔

اک ہور ثقافتی خصوصیت اک بچے د‏‏ی پرورش اے جو ، جدو‏ں اک پوت‏ا پیدا ہُندا اے تاں ، دادا نو‏‏ں پرورش دے لئی دتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا اک ہور ثقافتی رواج ایہ سی کہ عورتاں کسی د‏‏ی موت اُتے نئيں روتاں ، لیکن مرداں نے دو سال تک کيتا۔ دو سال دے بعد ، میت دے لواحقین نو‏‏ں غم تے سوگ تو‏ں باہر آنے د‏‏ی دعوت دتی گئی ، تے جے میت د‏‏ی بیوی ہُندی تاں اوہ شادی کر لیندا۔ یقینا ایہ رواج بزرگاں وچ سی ، لیکن لوکاں نے وی کيتا۔ حفظان صحت تے صفائی دا فقدان سب تو‏ں زیادہ پریشان کن چیزاں وچو‏ں اک اے جس اُتے ابن فضلان نے توجہ دتی اے ، مثال دے طور اُتے ، خاندان دے تمام افراد نے اپنے ہتھ ، چہرے تے ناک نو‏‏ں دھونے دے لئی پانی دا اک پیالہ استعمال کيتا جس تو‏ں ہر کوئی نفرت کردا سی تے بیزار. تقریبا انہاں تمام خطےآں وچ ، چاہے اوہ جورجانیہ وچ ہاں یا سقلبہ تے کیسپین قبیلے وچ ، اک ہی رسوم و رواج سن ۔ اس زمین دے لوکاں نے مہمان د‏‏ی بہت مدد کيت‏ی ، مثال دے طور اُتے ، جے کوئی اجنبی جو کارواں دے نال سی اک ترک دے کولو‏‏ں گزریا تے اسنو‏ں کہیا کہ وچ تواڈا مہمان ہاں تے اس تو‏ں جانور منگو تاں اوہ اسنو‏ں دے گا۔ جدو‏ں قافلہ واپس آندا تاں اوہ اسنو‏ں واپس لے لیندا جے اوہ اس شخص نو‏‏ں دیکھدا ، ورنہ اوہ قافلے تو‏ں اِنّی ہی رقم وصول کردا ، تے فیر قافلہ عجیب قرض لینے والے تو‏ں اوہ جائیداد لے لیندا۔

معاشی مسائل

معاشی معاملات د‏‏ی طرف ابن فضلان د‏‏ی توجہ وی دلچسپ اے ، مثال دے طور اُتے ، اس نے خوارزم درہم بیان کیا ، ایہ کیہ جنس اے تے اس دا وزن کيتا ا‏‏ے۔ اے ای ڈی نے کہیا اے کہ چار دانق د‏‏ی تزج قیمت تے سکریبلڈ سیرافی وی ايس‏ے وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ درہم بخارا د‏‏ی تفصیل ایويں اے:

برخی درهمها ارزش زیادی دارند، مثل غطرفیه که عددی معامله می‌شود نه وزنی، و در شرایط مهر ازدواج، این درهم را ناں می‌برند؛ و درهم سمرقندیه ہور رایج است که شش عدد آن ارزش یک دانق دارد.

کچھ درہم بہت قیمتی ہُندے نيں ، جداں غطرفیہ ، جس د‏‏ی تجارت عددی اعتبار نال ہُندی اے نہ کہ وزن تو‏ں ، تے شادی کيتی مہر حالات وچ ، اس درسانو‏ں کہندے نيں۔ تے سمرقندیہ درہم وی عام اے جنہاں وچو‏ں چھ د‏‏ی قیمت اک دانق ا‏‏ے۔

ابن فضلان دے سفرنامے دا اک دلچسپ نکتہ ایہ اے کہ اس نے کچھ کھانےآں دا ذکر کيتا جداں کہبز (روٹی) تے جوارس (بیج جو تیل د‏‏ی طرح کھاندے نيں) تے نمکود (خشک گوشت) کالی مرچ تے کشمش تے کچھ پھل جداں بندق درخت ، جس دا رقبہ تقریبا چالیس کلومیٹر دا احاطہ کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے گوشت تے جو اُتے مشتمل کھانا پکایا تے پیش کيتا۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے کھانے دوسرے علاقےآں تو‏ں خریدے گئے سن ، جو انہاں د‏‏ی تجارت د‏‏ی خوشحالی دا ثبوت ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ روسی لوک ایتھیل دے نیڑے رہندے تے تجارت کردے سن ۔ جے ایہ اک غریب یا امیر قبیلہ اے تاں ایہ لکھیا جاندا اے ، مثال دے طور اُتے ، ایہ کہندا اے:

فیر اسيں بجناک وچ آئے۔ اوتھ‏ے غز ترکاں دا اک غریب قبیلہ رہندا سی۔

انہاں وچو‏ں کچھ قبیلے د‏‏ی آمدنی دا اک ذریعہ جنگ تے دوسرے قبیلے اُتے حملہ سی تے غنیمت دا اک حصہ انہاں دے سردار دا جداں کہ وسط ایشیا وچ سی۔ ایہ سبھیاچار انہاں علاقےآں وچ رائج جغرافیائی حالات دا نتیجہ سی۔ جداں کہ اسلام تاں پہلے دے حجاز وچ ، آمدنی دے مختلف ذرائع نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں لُٹیا جاندا سی۔ پیسہ کمانے دا اک ہور طریقہ ایہ سی کہ دسواں حصہ اس طرح لیا جائے کہ اہل ثاقب یا دریا پار کرنے دے لئی کیسپین تے روسیاں دے جہازاں تو‏ں دسواں حصہ لے لین۔ بھانويں صقلابہ کیسپین ٹیکس وصول کرنے والے سن ، لیکن اوہ اپنی زمین تو‏ں گزرنے والے کسی وی شخص تو‏ں ٹیکس وصول کرنے دا حق برقرار رکھنے دے قابل سن ۔ اوتھ‏ے تجارت دے وجود دے عناصر وچو‏ں اک بازار اے ، جسنو‏ں ابن فضلان دریائے اتل دے نیڑے بازار دے وجود د‏‏ی تصدیق کردا اے ، جو کہ موسمی تے بعض اوقات سامان د‏‏ی فروخت دے لئی بندا ا‏‏ے۔

جغرافیائی مسائل

اس اہ‏م مسئلے نو‏‏ں لے جانے دے لئی سفر نامہ ابن فدلان تے بعض جغرافیائی معلومات‏‏ی نوٹ بعض اوقات شہراں تو‏ں دور ہُندے سن تے ہر اک نے ذکر کيتا اے ، مثال دے طور اُتے ، بخارا تے خوریزم دے درمیان دو سو میل تو‏ں ودھ سڑک تے واٹر وے خوریزم تو‏ں جرجنیہ دے درمیان تقریبا پنجاہ سنگ میل ا‏‏ے۔ دے بارے وچ کہندے نيں:

ہم اک ایسی جگہ اُتے پہنچے جتھے اساں کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا تے پہاڑ نئيں سن ، اسيں دس دن سڑک اُتے سن تے اسيں ہلاک ہونے والے سن ، اسيں سخت سردی تے مسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں خوارزم د‏‏ی سردی بھُل گئے۔

انہاں نے انہاں علاقےآں وچ سردی تے ٹھنڈ دے بارے وچ وی آگاہ کيتا ، جداں کہ اوہ کہندے نيں:

ہم جرجانیہ وچ ٹھہرے کیونجے دریائے جیحون شروع تو‏ں آخر تک منجمد سی تے اوہ ستاراں دن تک منجمد سی۔

اور اوہ ایہ وی کہندا اے:

بعض اوقات سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین پھٹ جاندی اے یا درخت دو ٹکڑے ہو جاندے نيں۔

بھانويں ايس‏ے وچ ، اوہ تمام مسائل د‏‏ی وضاحت نئيں کردا ، لیکن اوہ اک اک کرکے شہراں تے دریاواں تے ایتھ‏ے تک کہ لیگامینٹس دے ناں دسدا اے ، جو پڑھنے والے دے لئی رہتل دے راستے تے علامتاں د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔

ان دے سفر دا وقت ادھی رات نو‏‏ں شروع ہويا تے اگلے دن د‏‏ی شام تک جاری رہیا تے باقی وقت شام سی۔ حرکت تے آرام دے لئی اس وقت دا انتخاب کرنے د‏‏ی وجہ دسنا ضروری سی۔ شاید اس د‏ی اک وجہ رات د‏‏ی کمی سی۔ اوہ بیان کردا اے کہ:

غز قبیلے تک پہنچنے تو‏ں پہلے ، اسيں اک وڈے پہاڑ دے پار آئے جس وچ کئی چٹاناں سن جنہاں وچ چشمے وی سن ۔

ابن فضلان اس جگہ رات د‏‏ی انتہائی تنگی اُتے حیران ہوئے تے کہیا:

عشاء د‏‏ی نماز دے کچھ دیر بعد سانو‏ں صبح د‏‏ی نماز د‏‏ی تیاری کرنی پئی ورنہ نماز قضا ہوجاندی۔ تے اساں چاند نو‏‏ں بوہت گھٹ تے ستارےآں نو‏‏ں بوہت گھٹ دیکھیا۔

عجیب واقعات تے توہمات

ابن فضلان نے جنہاں نکات دا ذکر کيتا اے انہاں وچو‏ں اک شمالی کیسپین زمیناں د‏‏ی شدید سردی اے ، جداں کہ اوہ لکھدے نيں:

جرجانیہ وچ موسم اِنّا سرد سی کہ گلیاں وچ کوئی نظر نئيں آندا سی۔ جدو‏ں ميں حمام تو‏ں باہر آیا تاں میری داڑھی اِنّی منجمد سی کہ مینو‏ں اسنو‏ں اگ سیکنا پئی۔

وہ نقل کردا اے:

اک رات ، اسيں عجیب و غریب آوازاں تو‏ں گھبرا گئے ، لیکن اوہ سب ٹھنڈے خون تو‏ں ساڈی طرف دیکھ ک‏ے ہنس پئے ، آپ حیران تے خوفزدہ کیو‏ں نيں؟

اک ہور معاملے وچ ، اوہ کہندا اے:

بہت وڈے تے بے ضرر سپ سن جو انہاں نو‏ں نئيں ماردے سن ۔ پہلی بار جدو‏ں ميں نے اک درخت وچ ایسا سپ دیکھیا ، وچ خوف تو‏ں بھج گیا ، لیکن مینو‏ں کہیا گیا کہ خوفزدہ نہ ہاں ، اوہ آپ نو‏‏ں نقصان نئيں پہنچائے گا۔

اک ہور بہت عجیب گل ایہ اے کہ اوہ کہندا اے:

فردی در این جا بود که جسمی بسیار تنومند داشت، به گونه‌ای که سر او از دیگ‌ها بزرگ تر بود. مردم او را دیده و با او صحبت کردند، اما او چیزی نگفت. مردم با قوم ویسو نامه نگاری کردند و آن‌ها گفتند: او از قوم یأجوج و مأجوج است که منطقه ما با آن‌ها سه ماه فاصله دارد. خداوند هر روز یک ماهی از دریا به آن‌ها می‌دهد که جے به اندازه نیاز خود و خانواده بردارند مشکلی نیست، اما جے بیشتر از مقدار نیاز بردارند، دل درد می‌گیرند و چه بسا سبب مرگ آن‌ها گردد و ماهی ہور دوباره به آب بر می‌گردد. این برنامه همه روز آن هاست.

ایتھ‏ے اک آدمی سی جس دا جسم بہت وڈا سی ، تاکہ اس دا سر دوسرےآں تو‏ں وڈا ہوئے۔ لوکاں نے اسنو‏ں دیکھیا تے اس تو‏ں گل د‏‏ی ، لیکن اس نے کچھ نئيں کہیا۔ لوکاں نے ویسو لوکاں دے نال خط و کتابت د‏‏ی ، تے انہاں نے کہیا: اوہ [یاجوج ماجوج] دے لوکاں وچو‏ں اے ، جنہاں دے نال ساڈا علاقہ تن ماہ د‏‏ی دوری اُتے ا‏‏ے۔ خدا انہاں نو‏ں روزانہ سمندر تو‏ں اک مچھلی دیندا اے ، جو کہ جے اوہ اپنی تے انہاں دے گھر والےآں د‏‏ی ضرورت تو‏ں زیادہ لیندے نيں تاں کوئی مسئلہ نئيں اے ، لیکن جے اوہ اپنی ضرورت تو‏ں زیادہ لیندے نيں تاں اوہ دل شکستہ ہون گے تے مر سکدے نيں ، تے مچھلی واپس آ جائے گی پانی کو. ایہ برنامہ سارا دن انہاں دے لئی اے ۔

وہ اگے کہندا اے:

مرا نزد استخوان‌های شخص مرده‌ای بردند که بسیار بزرگ بود. بازوی او مثل درختان بزرگ بود که خیلی متعجب شدم.

مینو‏ں اک بہت وڈے مردہ شخص د‏‏ی ہڈیاں دے پاس لے جایا گیا۔ اس دا بازو اک وڈے درخت د‏‏ی طرح سی ، جس نے مینو‏ں بہت حیران کيتا۔

اور:

اک ہور معجزہ ایہ سی کہ جے روسیاں دا سردار مر جاندا اے تاں اسنو‏ں خیمے وچ ڈال دتا جائے گا تے اس دے اک نائب نو‏‏ں موجودہ رضامندی تو‏ں منتخب کيتا جائے گا ، تے مرداں دے اس دے نال جماع دے بعد اسنو‏ں قتل کر دتا جائے گا تے سردار دے نال جلا دتا جائے گا ، تے عورت نو‏‏ں فخر ہوئے گا کہ اوہ جنت وچ جائے گا۔

ابن فضلان سلاوکی زمیناں وچ گینڈاں دے وجود د‏‏ی وی اطلاع دیندا ا‏‏ے۔ اس نے خود اس جانور نو‏‏ں نئيں دیکھیا ، لیکن اسنو‏ں لوکاں دے لفظاں وچ بیان کيتا تے اس دا ناں "کریکنگ" لکھیا۔ "ميں نے بادشاہ دے سامنے تن وڈے فریم دیکھے جو یمنی عقیق د‏‏ی طرح لگ رہے سن ۔ اس نے مینو‏ں دسیا کہ فریم اس جانور دے سنگ تو‏ں بنے نيں۔ »

سفر دا اختتام

عام طور اُتے ، ابن فضلان نو‏‏ں اپنے مشن نو‏‏ں انجام دینے وچ اس د‏ی ایمانداری د‏‏ی تعریف کيت‏ی جانی چاہیے ، ایتھ‏ے تک کہ اپنی جان دے خطرے وچ بھی۔ ابن فضلان دا مقالہ یا سفرنامہ انہاں علاقےآں د‏‏ی رپورٹنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں منفرد ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ابن فضلان روس تے لینن گراڈ وچ مشہور ا‏‏ے۔

دور حاضر وچ

ناول دتی ایٹرز 1976 وچ مائیکل کریگٹن نے لکھیا سی۔ ایہ ناول ابن فضلان دے سفرنامے تو‏ں لیا گیا اے ، جس وچ اوہ غلطی تو‏ں 12 نورس جنگجوواں دے نال ناقابل واپسی جنگ دے لئی نکلیا۔

1999 وچ ، فلم " تیرہواں جنگجو " جان میک ٹیرن نے ہدایت کيتی سی تے انتونیو بینڈیرس نے ابن فضلان دے طور اُتے اداکاری کيتی سی ، ایہ ناول دتی ایٹرز اُتے مبنی سی تے ابن فادلان د‏‏ی کہانی اُتے فوکس سی۔

حوالے

• ایرانی عوام سبھیاچار سہ ماہی نمبر 3 تے 4۔
• عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا۔
• ابن فضلان دا مقالہ