دوجا چڑھدا ترکستان لوکراج

دوجا چڑھدا ترکستان لوکراج جیہنوں عام طور تے مشرقی ترکستان جمہوریا وی کہیا جاندا اے ، ایہ اک گھٹ چِر لئی قائم رہن آلی، سویت یونین دی پشت پناہی نال وجود وچ آؤن آلی علیحدگی پسند ریاست جیہڑی 12 نومبر 1944ء توں 1946ء تک قائم رہی ۔ ایہ چین دے صوبے سنکیانگ دے تن اتلے ضلعیاں (الی ۔ تارباغاتائی تے التائی) وچ قائم ہوئی سی جیہڑا اج کل سنکیانگ اے ۔

دوجا چڑھدا ترکستان لوکراج
1944ء توں 1946ء

دوجے چڑھدا ترکستان لوکراج دا جھنڈا

چین دے نقشے وچ دوجے چڑھدا ترکستان لوکراج دا علاقا
راجگڑھ	غالجا
بولیاں	ایغور، قازق، چینی
طرز حکومت	سیکولر جمہوریا
صدر	علی خان تورے (عارضی)، احمد جان قاسم
تریخ
قیام	1944ء
خاتما :	13 نومبر 1946ء
کرنسی :	سوم

پچھوکڑ

چین دے صوبے سنکیانگ دے الی ، تارباغاتائی تے التائی ضلعے

1934ء توں 1941ء تک باہرلا منگولیا وانگوں سنکیانگ وی سویت یونین دے اثر ہیٹھ سی ۔ مقامی جنگجو سردار شینگ شیکائی دا فوجی مدد تے تجارت لئی سویت یونین تے انحصار سی ۔ سویت یونین نے 1937ء توں اک رجمینٹ فوج کومول وچ، جاپانی فوج دے اندرلا منگولیا راہیں سنکیانگ تے مُمکنا حملے توں بچاؤ لئی رکھی سی تے بدلے چ سویت یونین نوں تیل دی کھو کھودن ، ٹن تے دوجیاں معدنیات دیاں کاناں چ مراعات دتیاں گئیاں سن تے اس دے نال نال سویت یونین دیاں شرطاں تے تجارت کرن دی اجازت وی سی جہڑی اس لئی بوہت فیدہ مند سی ۔ 26 نومبر 1940ء چ شینگ شیکائی نے اک معاہدے چ سویت یونین نوں 50 سال لئی پورے سنکیانگ چ ہور رعایتاں دے دتیاں جنہاں چ تبت تے ہندستان نال لگدے علاقے وی شامل سن ۔ تے اینچ سنکیانگ سویت یونین دے مکمل سیاسی تے اقتصادی کنٹرول چ آ گئیا تے ایہہ چین دا صرف ناں دا ای حصہ رہ گئیا ۔ (شینگ شیکائی اپنیاں یاداشتاں "سنکیانگ چ لال ناکامی" ، جہڑی مشی گن یونیورسٹی توں 1958ء وچ شائع ہوئی، وچ لکھدا اے :1940ء وچ سٹالن دا ایہدے اُتے اینا سخت دباء سی کہ اس معاہدے، جیہڑا جوزف ستالن نے خود تیار کیتا سی، اُتے دستخط کرن توں انکار دے نتیجے وچ پولینڈ ورگے حالات ہو سکدا سی ۔ اسدی وضاحت اسنوں ارمچی سوویت نمائندےآں باکولن تے کارپوف نے کیتی سی ۔)

اس معاہدے دے بعد 1940ء -1941ء چ سنکیانگ چ سویتاں نے وڈے پیمانے تے معدنیات لبھن دیاں مہماں بھیجئیاں تے مختلف معدنیات ، جنہاں چ یورینیم تے بریلیم (اینہاں دونہاں دھاتاں نوں خام حالت چ 1949ء تک سویت یونین لے جائیا جاندا رہئیا تے جوہری ہتھیاراں دے ڈیزائن تے پہلے سویت ایٹم بم دی تیاری چ ورتئیا گئیا ) وی شامل سن، دے وڈے ذخیرے کاشغر دے نیڑے کوہ التائی دے علاقے توں لبھے ۔ جون 1941ء چ روس تے جرمنی دے حملے تے دسمبر 1941ء چ دوجی جنگ عظیم چ امریکہ دی شمولیت دے بعد شینگ شکائی لئی اتحادی دے طور سویت یونین گھٹ تے کومنتاگ بوہتے فیدہ مند سن ۔ 1942ء دے اخیر چ شینگ نے سویت یونین توں مطالبہ کیتا کہ اوہ سنکیانگ توں اپنے ساریاں فوجاں تے سیاسی اہلکار واپس بلائے ۔ 1943ء چ شینگ ، سنکیانگ چ کومنتاگ دی شاخ دا سربراہ مقرر کیتا گئیا تے صوبے چ کومنتاگ نوں پیر جمان دی اجازت ملی ۔ 1944ء دے موسم گرما چ جرمنی دی مشرقی فرنٹ تے شکست دے بعد ، اس نے سنکیانگ تے دوبارہ کنٹرول دی کوشش کیتی تے اک وار فیر سویت یونین توں مدد منگی ۔ اس وار ستالن نے انکار کر دتا تے اگست 1944ء چ کومنتاگ نے اسنوں سنکیانگ توں ہٹا دتا تے چونگقینگ چ وزارت جنگلات چ اک چھوٹے عہدے تے لا دتا ۔

بغاوت

شینگ شیکائی دے سنکیانگ توں جان دے بعد ، نویں کومنتاگ انتظامیا نوں امن و امان تے قنون توں قائم رکھن چ مشکلات پیدا ہوئیاں ۔ 16 ستمبر 1944ء چ قازق اکثریت دے علاقے گونغا چ فوجی دستے بھیجے گئے پر اوہ دنگا فساد کرن آلے گروہ نوں قابو کرن چ ناکام رہے ۔ 8 اکتوبر نوں دنگا کرن آلےآں نے نیلکا تے قبضہ کر لئیا ۔ اکتوبر چ ای تن ضلعاں دی بغاوت شروع ہوگئی جہڑے سنکیانگ چ غلجا دے دکھن چ الی ، التائی تے تارباغاتائی سن ۔ سویت یونین دی مدد تے کافی گنتی چ سنکیانگ دے جلاوطن، جیہناں نوں سویت یونین وچ ٹریننگ دتی گئی سی، دی حمایت نال باغیاں نے چھیتی ای ایہناں تناں ضلعیاں اُتے کنٹرول حاصل کر لئیا تے نومبر چ غلجا تے وی قبضا کرلیا ۔ علاقے دی چینی نژاد آبادی نوں قتل عام تے بے دخلی نال گھٹ کر دتا گئیا ۔ امریکا دے کونسلر اہلکاراں دے مطابق، اسلامی سکالر علی خان تورے نے ترکستان اسلامی حکومت دے قیام دا اعلان کیتا :

"ترکستان اسلامی حکومت دی قائم ہو گئی اے :اللہ دی حمد اوہدیاں طرحا طرح دیاں نعمتاں تے ، اللہ دی ثناء ، اللہ دی مدد نے سانوں حوصلا دتا کہ اسیں ظالم چینیاں دی حکومت اُتے غالب آ گئے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ "

باغیاں دے مطالبےآں چ چینی حکمرانی دا خاتما، ساریاں فومیتاں لئی برابری ، مقامی بولیاں دا استعمال ، سویت یونین نال دوستانا تعلقات تے سنکیانگ چ چینیاں دے آ کے آباد ہون دی مخالف شامل سن ۔ بغاوت وچ حصا لین آلی فوج، نویں بنن آلی قومی فوج سی ، جیہدے وچ زیادا تر ایغور ، قازق تے روسی سپاہی (تقریبا 25،000 سپاہی جنہاں نوں ہتھیار تے ٹریننگ سویت یونین نے دتی تے لال فوج دے یونٹاں نال رہے) تے قازق کرائی قبائلیاں دا اک گروہ (تقریبن 20،000 گھڑ سوار) عثمان باتور دی قیادت وچ شامل سن ۔

گل بات

اگست 1945ء چ چین نے سویت یونین نال اتحاد تے دوستی دے اک معاہدے تے دستخط کیتے جس چ سویت یونین نوں بوہت زیادہ مراعات دتیاں گئیاں ۔ اس نال مشرقی ترکستان جمہوریہ لئی سویت حمایت ختم ہو گئی ۔ جولائی 1946ء چ کومنتاگ جمہوریہ دے رہنماواں نال مذاکراتی حل تے پہنچ گئیا ۔ تے کجھ تبدیلیاں نال جمہوریہ سویت نواز ریاست دے طور تے جسدی اپنی فوج تے کرنسی سی باقی رہی ۔

مشرقی ترکستان جمہوریا دا خاتما

1949ء دے اخیر وچ پیپلز لبریشن آرمی تے دریائے یانگزے پار کر کے کومنتاگ انتظامیہ دا جنوبی سنکیانگ توں خاتما کر دتا۔ کچھ کومنتاگ اہلکار افغانستان، بھارت تے پاکستان فرار ہوگئے تے بوہتےآں نے چینی کیمونسٹ پارٹی اگے ہتھیار سٹ دتے۔ سنکیانک تے چین دا قبضا اکتوبر 1949ء وچ مکمل ہو گیا تے عثمان باتور تے اوہدے ‍قازق 1954ء تک مزاحمت کردے رہے ۔ جولائی 1949ء وچ کیمونسٹ پارٹی نے ڈینگ لیچن نوں چڑھدا ترکستان جمہوریا دے رہنماواں نال مذاکرات لئی غلجا (چینی بولی چ ییننگ) گھلئیا ۔ ماؤزے تنگ نے جمہوریا دے لیڈراں نوں قومی عوامی مشاورتی کانفرنس چ حصہ لین دی دعوت دتی ۔ جمہوریا دے آگو سویت یونین گئے جتھے اوہناں نوں دسئیا گیا کہ اوہ چین دی کیمونسٹ پارٹی نال تعاون کرن ۔ اگست وچ احمد جان قاسم ، عبدالکریم عباس ، اسحاق بیگ ، لوؤ ژی تے دیلی خان سوگوربائیف ، آلماتا قازقستان توں بیجنگ جان لئی ہوائی جہاز تے سوار ہوئے ۔ 3 ستمبر نوں سویت یونین نے چینیاں نوں دسئیا کہ جہاز ڈگھ گئیا تے جہاز وچ موجود سب مارے گئے ۔ اپنے تجربہ کار ساتھیاں دے بعد جمہوریہ دے باقی بچن آلے رہنماواں نے ایہناں تناں ضلعیاں دی ایغور خودمختار علاقے وچ شمولیت تے رضامندی ظاہر کر دتی تے انتظامیا وچ اہم عہدے سمبھال لئے ۔

ہور دیکھو

حوالے

باہرلے جوڑ

ڈیوڈ ڈی۔ وانگ : سویت چھاں تھلے ، یینینگ واقعا، زنجیانگ وچ نسلی جھگڑے تے بین الاقوامی کشمکش ،1944ء - 1949ء : صفحا 406 ۔
تھامس لیئرڈ ۔ تبت چ :سی آئی اے دا پہلا ایٹمی جسوس تے اسدا لہاسا دی خفیہ مہم ۔ صفحا 25 ۔