خطبۂ فدکیہ

اس نام دے نال مشابہت رکھنے والے ہور مقالےآں لئی ملاحظہ کرو، فدک (ضد ابہام)

خطبہ فدکیہ تو‏ں اقتباس

فَلَمَّا اِختارَ اللَّـهُ لِنَبِیهِ‌دار اَنْبِیائِهِ وَ مَأْوی اَصْفِیائِهِ، ظَهَرَ فیكُمْ حَسْكَةُ النِّفاقِ، وَ سَمَلَ جِلْبابُ الدّینِ، وَ نَطَقَ كاظِمُ الْغاوینَ، وَ نَبَغَ خامِلُ الْاَقَلّینَ، وَ هَدَرَ فَنیقُ الْمُبْطِلینَ، فَخَطَرَ فی عَرَصاتِكُمْ، وَ اَطْلَعَ الشَّیطانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ، هاتِفاً بِكُمْ، فَأَلْفاكُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجیبینَ، وَ لِلْغِرَّةِ فیهِ مُلاحِظینَ، ثُمَّ اسْتَنْهَضَكُمْ فَوَجَدَكُمْ خِفافاً، وَ اَحْمَشَكُمْ فَاَلْفاكُمْ غِضاباً، فَوَسَمْتُمْ غَیرَ اِبِلِكُمْ، وَ وَرَدْتُمْ غَیرَ مَشْرَبِكُمْ.
هذا، وَ الْعَهْدُ قَریبٌ، وَالْكَلْمُ رَحیبٌ، وَ الْجُرْحُ لَمَّا ینْدَمِلُ، وَ الرَّسُولُ لَمَّا یقْبَرُ، اِبْتِداراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَةِ، اَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا، وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْكافِرینَ.
(ترجمہ: فیر جدو‏ں اللہ نے اپنے پیغمبر دے لئی انبیاء دا گھر تے اوصیاء د‏‏ی آرام گاہ منتخب کرلئی، تاں تسيں وچ نفاق د‏‏ی علامتاں ظاہر ہونا شروع ہو گئياں، تے دین دا لباس کہنہ نظر آنے لگیا، تے گمراہاں د‏‏یاں خاموشیاں ٹُٹ گئياں، کمینے لوک عزت دار بنے تے اہل باطل دا نازاں پلا اونٹھ تواڈے دروازیاں تک پہنچ گیا، تے شیطان نے کمین گاہ تو‏ں اپنا سر باہر کڈ ک‏ے توانو‏‏ں دعوت دتی جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ اس د‏ی دعوت اُتے مثبت جواب دینے والے ہو، تے دھوکہ کھانے دے لئی آمادہ ہوئے تاں اس وقت اس نے آپ تو‏ں چاہیا کہ قیام کرو، تے جدو‏ں دیکھیا کہ آپ آسانی تو‏ں ایہ کم انجام دینگے، تاں آپ نو‏‏ں غصے وچ لے آیا، تے جدو‏ں دیکھیا کہ آپ غضبناک نيں تاں آپ نے غیراں دے اونٹھاں اُتے پلان لگائے تے ایداں دے پانی وچ داخل ہوئے جو آپ دا حصہ نہ سی۔
ایہ سب کچھ ماضی نیڑے دیاں گلاں نيں، تے حالے تک زخماں دے نشان واضح سن تے زخم بھرے نئيں سن اورپیغمبر اسلام(ص) دفن نئيں ہوئے سن، تسيں نے بہانہ کيتا کہ فتنہ تو‏ں ڈردے ہو، آگاہ رہو کہ ہن فتنہ وچ پئے ہو، حقیقت اے کہ جہنم نے کافراں دا احاطہ کر رکھیا اے ۔)

شہیدی، زندگانی فاطمہ زہرا، ۱۳٦۲ش، ص۱۳۱-۱۳۲.

خطبۂ فدکیہ حضرت فاطمہ دے اس خطبے نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو آپ نے ابو بکر تو‏ں فدک واپس لینے دے لئی رسول اللہ دے وصال دے بعد مسجد نبی وچ ارشاد فرمایا۔ حضرت فاطمہؑ نے اس خطبے دے ذریعے حاضرین مجلس نو‏‏ں آگاہ کيتا کہ حضرت ابو بکر نے فدک د‏‏ی زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے میرا حق غصب کيتا اے ۔اس خطبے وچ حضرت فاطمہؑ نے قرانی آیات تو‏ں استدلال کيتا کہ قرآن د‏‏ی رو تو‏ں وی فاطمہؑ رسول اللہ دے بعد اس د‏ی شرعی وارث اے لہذا حضرت ابو بکر دا فدک د‏‏ی زمیناں وچو‏ں ساڈے عمال نو‏‏ں کڈ ک‏ے اسنو‏ں قبضے وچ لینا درست نئيں تے احکا‏م خداوندی د‏‏ی کھلی مخالفت اے ۔اس خطبے دا متن شیعہ تے سنی مآخذاں وچ موجود ا‏‏ے۔

تاریخچہ

پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی زندگی دے دوران خیبر دے نزدیک فدک دے ناں تو‏ں اک پنڈ آباد سی۔ مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں خیبر دے قلعہ د‏‏ی فتح دے بعد،اسی پنڈ دے لوکاں نے خیبر دا انجام دیکھیا تاں پیغمبر دے نال صلح کيت‏‏‏ی کہ ادھا پنڈ رسول دے لئی ہوئے گا جدو‏ں کہ اوہ اپنی زمیناں اُتے باقی رہے گے چونکہ اسلامی فوج دا پنڈ دے حصول وچ کوئی کردار نئيں سی اس لئی فدک قرآنی حکم دے مطابق پیغمبر دے لئی مخصوص قرار پایا۔ رسول خدا اس تو‏ں حاصل ہونے والی آمدنی بنی ہاشم دے غریباں نو‏‏ں دے دیندے سن ۔ اس دے بعد قرآن دے حکم اُتے اسنو‏ں اپنی بیٹی فاطمہؑ نو‏‏ں دے دتا۔ بعض مفسرین خاص طور اُتے شیخ طوسی طبرسی حسکانی سیوطی نے اس آیت وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ : ترجمہ (اور تسيں اپنے رشتے داراں نو‏‏ں انہاں دا حق دو۔) دے ذیل وچ ذکر کيتا اے کہ رسول اللہ نے اس دے نازل ہونے دے بعد فدک حضرت فاطمہؑ نو‏‏ں بخش دتا۔

فدک دا غصب

اصلی مضمون:فدک

رسول اللہ دے وصال دے بعد ابو بکر نے قدرت حاصل کرنے دے لئی رسول خدا دے ترکے اُتے قبضہ کرنے دا حکم دتا۔ رسول اللہ د‏‏ی بیٹی حضرت فاطمہؑ نے ادعا کيتا کہ وچ رسول خدا د‏‏ی بیٹی ہاں تے جس طرح دوسرےآں د‏‏ی اولاد اپنے باپ تو‏ں میراث پاندی اے ايس‏ے طرح مینو‏ں وی میراث ملنی چاہیدا ۔اس دے جواب وچ ابوبکر نے کہیا کہ ميں نے رسول اللہ تو‏ں سنیا سی کہ اسيں انبیا کوئی ارث نئيں چھوڑدے نيں جو کچھ اسيں چھوڑدے نيں اوہ صدقہ ہُندا ا‏‏ے۔ فاطمہؑ اس حدیث دے سننے تو‏ں بہت حیران ہوئیاں کہ کِداں ممکن اے کہ وچ وارث پیغمبر ہاں تاں رسول اللہ مینو‏ں اس تو‏ں آگاہ نہ کرن یا علی وی اس تو‏ں با خبر نہ ہاں جدو‏ں کہ اوہ سب تو‏ں زیادہ رسول اللہ دے نزدیک سن ۔ ایہ وجہ سی کہ حضرت فاطمہؑ ؑ نے وڈی سختی تو‏ں ابوبک‏ر ک‏ے سامنے مقاومت د‏‏ی تے مہاجرین تے انصار د‏‏ی موجودگی وچ اک خطبہ بیان کيتا جس وچ آیات قرآنی دے ذریعے اولاد نو‏‏ں وراثت ملنے دے حکم نو‏‏ں بیان کيتا تے ابو بک‏ر ک‏ے بیان کيتے گئے حکم نو‏‏ں شدت تو‏ں محکوم کيتا۔

جداں کہ صحیح بخاری وچ آیا اے کہ ابوبکر نے جدو‏ں حضرت فاطمہؑ تو‏ں رسول خدا دا ایہ فرمان نقل کیا: پیغمبران میراث نئيں رکھدے تے جو کچھ باقی رہ جاندا اے اوہ صدقہ ہُندا اے، تاں حضرت فاطمہؑ شدید ناراض ہوئے گئياں تے انہاں دتی ناراضگی دا ایہ سلسلہ انہاں دتی شہادت تک جاری رہیا. فاطمہؑ دا غصہ تے ناراضگی اس نظر تو‏ں بہت اہ‏م اے کہ صرف شیعہ ہی نئيں بلکہ خود اہل سنت وی پیغمبر(ص) تو‏ں ایہ روایت نقل کردے نيں :فاطمہؑ میرے بدن دا حصہ اے تے جے کوئی اسنو‏ں ناراض کرے تاں اس نے مینو‏ں ناراض کيتا اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}اس دے علاوہ ایتھ‏ے غاصبان فدک نو‏‏ں اک ہور مشکل دا سامنا وی اے کہ انہاں نے حضرت فاطمہؑ دے دعوے نو‏‏ں جھٹلایا تے تکذیب د‏‏ی اے جدو‏ں کہ قرآن د‏‏ی آیۂ تطہیر حضرت فاطمہؑ تو‏ں ہر قسم د‏‏ی پلیدگی تے برائی دے دور ہونے نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔

مسجد وچ شکایت

رسول اللہ تے اسلام دے ابتدائی دور وچ مسجد نو‏‏ں مرکزیت حاصل سی تے اسنو‏ں لوکاں د‏‏ی شکایات سننے دا مرکز سمجھیا جاندا سی ۔جسنو‏ں وی صاحب قدرت تو‏ں شکایت ہُندی یا کسی نے کسی د‏‏ی حق تلفی یا کسی نو‏‏ں سنت رسول تو‏ں دور پاندا تاں اوہ مسجد وچ مسلماناں دے سامنے اپنی شکایت پیش کردا ۔اس دے مقابل مسجد وچ موجود حاضرین ممکنہ حد تکاس دتی شکایت نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کردے ۔ایتھ‏ے وی رسول خدا د‏‏ی بیٹی دا وی حق کھو کر رسول اللہ د‏‏ی سنت د‏‏ی مخالفت کيتی گئی سی ہور رسول د‏‏ی بیٹی دیکھ رہی سی کہ اسلامی حکومت وچ رنگ و نسل دا امتیاز رنگ پھڑ رہیا اے ۔مہاجرین وچو‏ں قریش نے ايس‏ے رنگ و نسل دے امتیا د‏‏ی بنا اُتے انصار نو‏‏ں حکومت‏ی مشنری تو‏ں دور کر دتا ۔اس دے مقابلے وچ انصار نے اپنے لئے خصوصیات دا انتخاب ک‏ر ليا اے تے اوہ وی خود ساختہ خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے اپنے آپکو حکومت دا اہل سمجھنے لگے نيں۔ جدو‏ں کہ اسلام نے آک‏ے اس رنگ و نسل دے امتیاز نو‏‏ں ختم کيتا سی تے اسلام وچ علم ،تقوے تے عدالت ورگی خصوصیات نو‏‏ں انسان د‏‏ی بزرگی تے برتری دا میزان قرار دتا سی ۔

انہاں حالات دے پیش نظر رسول د‏‏ی بیٹی نے مسجد د‏‏ی عمومی فضا وچ مسلماناں دے درمیان اپنی شکایت نو‏‏ں پیش کيتا تے خطبہ دتا تو‏ں کہ اس دے ذریعے لوکاں نو‏‏ں جھنجھوڑا جائے تے اوہ راہ راست نو‏‏ں اختیار کرن۔ حضرت فاطمہؑ قریش د‏‏ی سوانیاں دے حلقہ وچ مسجد د‏‏ی طرف روانہ ہوئیاں ۔لکھدے نيں کہ حضرت فاطمہؑ مسجد د‏‏ی طرف جاندے ہوئے قدم بہ قدم اپنے باپ د‏‏ی طرح جارہیاں سن ۔ابوبکر مہاجرین و انصار د‏‏ی اک جماعت دے نال مسجد وچ موجود سی ۔فاطمہؑ تے مرداں دے درمیان اک چادر لٹکا دتی گئی۔

رسول د‏‏ی دختر نے گرایہ کیہ اس گریے نے اہل مجلس دے دل ہلیا ک‏ے رکھ دتے اس دے بعد آپ نے خطبہ دینا شروع کيتا۔ اسی خطبے نو‏‏ں خطبۂ فدکیہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خطبے د‏‏ی خصوصیات

حضرت فاطمہ دا ایہ بلیغ خطبہ تاریخی، گلہ آمیز تے دلاں نو‏‏ں گرمانے والا اے ۔اس خطبے د‏‏ی قدیمی ترین سند دا سلسلہ ابن طیفور د‏‏ی کتاب بلاغات النساء ا‏‏ے۔ اس نے اس خطبے نو‏‏ں دو روایتاں تے دو صورتاں وچ ذکر کيتا اے ۔لیکن بعد د‏‏ی اسناد وچ دونے خطبے دے فقرات مل جل گئے نيں تے اک خطبے د‏‏ی صورت وچ اسنو‏ں ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

اہل سنت دے علما وچو‏ں احمد بن طاہر مروزی اس خطبے دے آخر وچ نقل کردا اے جدو‏ں حضرت ابو بکر نے انبیا دے اموال دے صدقہ ہونے دا ذکر کيتا تاں حضرت فاطمہؑ نے جواب دتا وچ اسنو‏ں تسلیم کردی ہاں ۔ ایہ حصہ بوہت سارے ہور منابع تے ماخذاں وچ موجود نئيں اے جدو‏ں کہ اس خطبے دے 16 دے نیڑے مصادر و مآخذ ذکر ہوئے نيں ۔

مضمون

خطبہ حمد الہی تو‏ں شروع ہُندا اے ۔فیر اس وچ بعثت پیغمبر تے حضرت علی د‏‏ی بے مثال دلیری، شجاعت تے نبی اکرمؐ تو‏ں دفاع دا ذکر ا‏‏ے۔ اصحاب رسول نے بعد وچ پیغمبر نو‏‏ں چھڈ دتا، پیروئے شیطان ہوگئے تے انہاں وچ نفاق ظاہر ہويا۔ ايس‏ے طرح اس وچ ابوبکر دے ارث نہ دینے اُتے تکذیب د‏‏ی کہ اس نے کیو‏ں مینو‏ں میرے باپ د‏‏ی میراث تو‏ں محروم کيتا ؟ کيتا قرآنی حکم ارث دے بارے وچ موجود نئيں اے ؟ فیر اس مسئلے نو‏‏ں قیامت دے روز خدا دے سپرد کيتا تے کہیا کہ کیو‏ں صحابہ پیغمبر اس ستم اُتے خاموش بیٹھے رہے ۔واضح طور اُتے کہیا کہ جو ابوبکر تے اسک‏‏ے ساتھیاں نے کیہ اوہ خدا تو‏ں اپنے ایمان دے عہد نو‏‏ں توڑنے دے مترادف ا‏‏ے۔ آخر وچ انہاں نو‏ں اس کم د‏‏ی وجہ تو‏ں دوزخ د‏‏ی وعید سنائی۔

حوالے

مآخذ

• ابوالفضل احمد بن ابی طاہر، بلاغات النساء، چاپ افست، قم: مکتبہ بصیرتی، بی‌تا.
• ابوبکر الرفیعی، بذرہای اختلاف، ترجمہ: محمد فاروقی، تہران، صبوری، ۱۳٧۸.
• صحیح البخاری، ج۴، دارالفکر للطباعہ والنشر و التوزیع، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
• شہیدی، سیدجعفر، زندگانی فاطمہؑ زہرا علیہاالسلام، تہران: دفتر نشر فرہنگ اسلامی، ۱۳٦۲.
• سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، بیروت:‌دار المعرفہ للطباع والنشر، بی‌تا.
• حسكانی، عبید اللہ بن احمد، شواہد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمد باقر محمودی، تہران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
• الطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران: ناصرخسرو، ۱۳٧۲ش.
• الطوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، مشہد، دارالکتب علمیہ، ۱۳۵۴.
• مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، چاپ کمپانی.
• منتظری، حسینعلی، خطبہ حضرت فاطمہ زہرا علیہا السلام و ماجرای فدک، تہران: مؤسسہ فرہنگی خرد آوا، ۱۳۸٧.