حدیث قسیم النار و الجنہ

حدیث قَسیمُ النّار و الجنّۃ
حدیث دے کوائف
موضوع:	امت اسلامی دے فرقے
صادر از:	پیغمبر اکرمؐ تے ائمۂ شیعہ
راویان:	جابر بن عبداللہ انصاری، عبداللہ بن عباس،‌ عبداللہ بن مسعود، عامر بن واثلۃ و عبداللہ بن عمر
اعتبارِ سند:	متواتر
شیعہ مآخذ:	بصائرالدرجات، عیون اخبار الرضاؑ، کفایۃ الاثر، بشارۃ المصطفیٰ لشیعۃ المرتضی، تفسیر فرات کوفی
سنی مآخذ:	مناقب ابن مغازلی، مناقب خوارزمی، فرائد السمطین و ینابیع المودۃ لذوی القربی
مشہور احادیث
	حدیث سلسلۃ الذہب.حدیث ثقلین.حدیث کساء.مقبولہ عمر بن حنظلہ.حدیث قرب نوافل.حدیث معراج. حدیث ولایت.حدیث وصایت.حدیث جنود عقل و جہل

حدیث قَسیمُ النّار و الجنّۃ، پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منقول فضیلت حضرت علیؑ دے لئی اک روایت اے جس وچ حضرت علیؑ نو‏‏ں جنت و جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے دے عنوان تو‏ں پہچنوایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ حدیث شیعہ تے اہل سنت دے منابع وچ مختلف عبارات دے نال موجود ا‏‏ے۔

روایات تے علمائے اسلام دے نقطۂ نظر دے مطابق اس حدیث دے مضمون تو‏ں دو گلاں واضح ہُندیاں نيں: اک ایہ کہ حضرت علیؑ دے چاہنے والے جّنت تے انہاں دے دشمن جہنّم وچ جاواں گے۔ دوسری ایہ کہ حضرت علیؑ قیامت دے دن جنّتیاں تے جہنّمیاں نو‏‏ں معیّن فرماواں گے۔

علمائے شیعہ تے اہل سنت وچو‏ں بعض نے اس حدیث نو‏‏ں متواتر جانا اے لیکن بعض علمائے اہل سنت نے اس روایت کيتی خاص سند نو‏‏ں ذکر کردے ہوئے ضعیف شمار کيتا ا‏‏ے۔ حدیث قَسیمُ النّار و الجنّۃ نو‏‏ں عربی تے فارسی دے شاعر نے وی اپنے اشعار وچ استعمال کيتا ا‏‏ے۔

متن حدیث

حدیث قَسیمُ النّار و الجنّۃ اوہ حدیث اے جو پیغمبر اکرمؐ تو‏ں حضرت علیؑ دے بارے وچ مختلف عبارات دے نال نقل ہوئی اے:

یا عَلِی إِنَّکَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ‎ ^[۱] اے علی آپ جنّت و جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے نيں۔صحیفۂ امام رضاؑ وچ جہنم دا لفظ جنّت تو‏ں پہلے آیا اے یا عَلِی إِنَّکَ قَسِیمُ النَّارِ وَ الْجَنَّةِ‎ ^[۲] بعض ہور منابع وچ اس حدیث دے اگے اس طرح وارد ہويا اے کہ تُدخِلُ مُحِبِّیکَ الْجَنَّةَ وَ مُبْغِضِیکَ النَّارَ‎ ^[۳] آپ اپنے چاہنے والےآں نو‏‏ں جنّت تے دشمناں نو‏‏ں جہنم وچ داخل کرن گے۔

یا عَلِی أَنْتَ قَسِیمُ الْجَنَّةِ یوْمَ الْقِیامَةِ تَقُولُ لِلنَّارِ هَذَا لِی وَ هَذَا لَکِ‎ ^[۴] یا علی آپ جنّت نو‏‏ں تقسیم کرنے والے نيں، قیامت دے دن آتش دوزخ تو‏ں کدرے گے ایہ تواڈا ایہ میرا۔
یا علی إنَّکَ قَسیمُ النّارِ وَ إِنَّکَ تَقْرَعُ بَابَ الْجَنَّةِ فَتَدْخُلُهَا بِلَا حِسَاب‎ ^[۵] اے علی آپ جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے نيں تے آپ جنّت وچ بغیر حساب داخل ہونے والے نيں۔

حضرت علیؑ نے وی مختلف مشابہ عبارات دے نال خود نو‏‏ں جنت و جہنم دا تقسیم کرنے والا دسیا ا‏‏ے۔^[۶] جداں: أنَا الفارُوقُ الّذِی أَفرُقُ بَینَ الحَقِّ و البَاطِلِ، ‌أنَا أُدْخِلُ أَوْلِیائی الجَنَّةَ و أَعْدائی النَّارَ‎ ^[۷] وچ فاروق ہاں تے حق و باطل دے درمیان جدائی کرنے والا ہون۔ وچ اپنے چاہنے والے نو‏‏ں جنت تے دشمن نو‏‏ں جہنم وچ داخل کراں گا۔ «قسیم الجنۃ والنار» نو‏‏ں وی حضرت علیؑ دے القاب وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔^[۸] حضرت علیؑ د‏‏ی زیارات وچ وی اس حدیث د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔^[۹]

مفہومِ حدیث

علمائے اسلام دے اعتبار تو‏ں عبارتِ «قسیم ِجنت وجہنم» د‏‏ی دو تفسیر پائی جاندی اے:

اک ایہ کہ حضرت علیؑ دے چاہنے والے ہدایت یافتہ تے وارد بہشت ہون گے تے انہاں دے دشمن گمراہ تے داخل جہنم ہون گے۔^[۱۰] جدو‏ں کسی نے احمد بن حنبل (متوفی 241 ھجری) دے سامنے اس روایت (ماں قسیم جہنم ہاں) دا انکار کيتا تاں ابن حنبل نے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی روایت جو حضرت علیؑ دے بارے وچ اے کہ (اے علی آپ دا چاہنے والا مؤمن تے آپ دا دشمن منافق ہوئے گا) تے جنت وچ مؤمن دا مقام تے جہنم وچ منافق دا مقام تو‏ں استدلال کيتا تے ایہ نتیجہ کڈیا کہ حضرت علیؑ ہی قسیم جہنم نيں۔^[۱۱]
دوسری ایہ کہ حضرت علیؑ قیامت دے دن واقعی جنت و جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے نيں تے لوکاں نو‏‏ں جنت یا جہنم وچ بھیجاں گے۔^[۱۲]

یہ دو مضمون بعض روایات وچ وی وارد ہوئے نيں۔^[۱۳] بعض نے ایہ وی کہیا اے کہ چونکہ حضرت علیؑ مقام امامت اُتے فائز نيں لہذا انہاں دا قول و فعل حجت ا‏‏ے۔ اس اعتبار تو‏ں انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والے جنت تے دشمن جہنم وچ جاواں گے۔^[۱۴]

اعتبار و سند

حدیث قسیم النار و الجنّۃ علامہ مجلسی^[۱۵] تے بعض علمائے اہل سنت دے اعتبار تو‏ں متواتر ا‏‏ے۔^[۱۶] جابر ابن عبداللہ انصاری،^[۱۷] عبداللہ ابن عباس،^[۱۸] عبداللہ بن عمر،^[۱۹] عبداللہ بن مسعود،^[۲۰] ابو الطفیل، ^[۲۱] تے ابا صَلت ہِرَوی ^[۲۲] اس حدیث دے راوی نيں۔ اس دے باوجود وی علمائے اہلسنت دے اک گروہ نے اس حدیث د‏‏ی سلسلۂ سند نو‏‏ں ضعیف شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۲۳]

اشعار د‏‏ی روشنی وچ

عربی اشعار وچ حدیث قسیم النار۔^[۲۴] نمونہ دے طور اُتے ایتھ‏ے اُتے محمد بن ادریس شافعی (متوفی 204 ھجری) جو شافعی مذہب دے امام نيں انہاں دا شعر پیش کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

؎ علیٌّ حُبُّه جُنَّة

     space
  space      قسیمُ النَّار و الجَنّّة

؎ وصیّ المصطفی حقاً

     space
  space      إمام الإنس و الجِنَّة۔ ^[۲۵]

ترجمہ: علیؑ د‏‏ی محبّت جہنم د‏‏ی سپر اے تے اوہ جنت و جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے نيں، پیغمبر اکرمؐ دے جانشین تے جنّ و انس دے رہبر و پیشوا نيں۔

اسی طرح ایہ دو شعر شعیاں دے بزرگ محدث قطب الدین راوندی (متوفی 573 ھجری) دے نيں:

؎ قسیم النار ذو خیر و خیر

     space
  space      یخلّصنا الغداۃ من السعیر

؎ فکان محمّد فی الدین شمسا

     space
  space      علی بعد کالبدر المنیر^[۲۶]

ترجمہ: حضرت علیؑ جہنم نو‏‏ں تقسیم کرنے والے تے صاحبِ خیر نيں۔ تے کتنا بہتر ہوئے گا کہ کل (قیامت وچ ) اسيں لوک جہنم تو‏ں نجات پا جاواں گے۔ محمد مصطفیؐ دین اسلام دے خورشید تے انہاں دے بعد حضرت علیؑ چاند د‏‏ی مانند روشن نيں۔

حوالے

↑ شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۲٧؛ ابن‌ عقدہ کوفی، فضائل امیرالمؤمنینؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰۲؛‌ طبری آملی، بشارۃالمصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۵۶ و۱۰۲ و۱۶۴
↑ صحیفہ امام رضاؑ، ۱۴۰۶ھ، ص۵۶ و ۵٧
↑ خزاز رازی، کفایۃ الاثر، ۱۴۰۱ھ، ص۱۵۱و۱۵۲
↑ شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۸۶؛‌ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ھ، ص۵۱۱، ح۶۶٧
↑ ابن ‌مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالبؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰٧؛ خوارزمی،‌ مناقب،‌ ۱۴۱۱ھ، ص۲۹۵؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۲۵۔
↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ھ، ص۴۱۵؛ ابن‌عساکر، تریخ دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج۴۲، ص۲۹۸؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۲۶؛ ابن ‌مردویہ اصفہانی، مناقب علی بن ابی ‌طالب، ۱۴۲۴ھ، ص۱۳۳
↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ھ، ص۶٧
↑ خوارزمی،‌ مناقب،‌ ۱۴۱۱ھ، ص۴۱و۴۲؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۰۸
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ھ، ج۴، ص۵٧۰؛ طوسی، رہتل الاحکا‏م، ۱۴۰٧ھ، ج۶، ص۲۹
↑ ابن ابی‌ الحدید، شرح نہج البلاغہ، ۱۴۰۴ھ، ج۱۹، ص۱۳۹؛ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ھ، ج۱۱، ص۲۸۹ وج۱۲،‌ ص۱٧۲؛ مجلسی،‌ بحار الانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۳۹، ص۲۱۰؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۲۶
↑ ابن ابی ‌یعلی، طبقات الحنابلہ، دارالمعرفۃ، ج۱، ص۳۲۰
↑ ابن ابی ‌الحدید، شرح نہج‌ البلاغہ، ۱۴۰۴ھ، ج۱۹، ص۱۳۹؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی ‌طالبؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰٧؛ مجلسی،‌ بحار الانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۳۹، ص۲۱۰
↑ شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۸۶؛‌ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۶۲؛‌ ابن ‌ابی ‌یعلی، طبقات الحنابلہ، دارالمعرفۃ، ج۱، ص۳۲۰۔
↑ حسینی تہرانی، امام‌ شناسی، ۱۴۲۶ھ، ج۱،‌ ص۱۵۰۔
↑ مجلسی،‌ بحار الانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۳۹، ص۲۱۰
↑ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی ‌طالبؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰٧
↑ صفار، بصائر الدرجات،‌ ۱۴۰۴ھ، ص۴۱۵ و ۴۱۶۔
↑ طبری آملی، بشارۃ المصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۱۰۲ و۱۵۳۔
↑ طبری آملی، بشارۃ المصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۵۶۔
↑ طبری آملی، بشارۃ المصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۱۶۴۔
↑ خزاز رازی، کفایۃ الاثر، ۱۴۰۱ھ، ص۱۵۱۔
↑ شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۸۶۔
↑ دارقطنی، العلل الواردۃ فی الاحادیث النبوی، ۱۴۰۵ھ، ج۶، ص۲٧۳؛ ذہبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ھ، ج۲، ص۳۸٧ و ج۴، ص۲۰۸؛ ابن‌ عساکر، تریخ دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج۴۲، ص۲۹۸-۳۰۱؛ ابن ‌حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ۱۳۹۰ھ، ج۳، ص۲۴٧ و ج۶، ص۱۲۱؛ ابن ‌کثیر، البدایۃ و النہایۃ، ۱۴۰٧ھ، ج٧، ص۳۵۵؛ البانی، سلسلۃ الاحادیث الضعیفۃ، ۱۴۱۲ھ، ج۱۰، ص۵۹٧
↑ دیکھئے:‌ ابن شہرآشوب، آل ابی‌طالبؑ، ۱۳٧۹ھ، ج۲، ص۱۵۹و۱۶۰
↑ قندوزی، ینابیع المودۃ، دارالاسوہ، ج۱، ص۲۵۴
↑ نوری، مستدرک الوسایل، ۱۴۰۸ھ، ج۳، ص۸۰۔

مآخذ

ابن ‌ابی‌ الحدید، عبدالحمید بن ہبۃ‌اللہ، شرح نہج‌البلاغہ، تصحیح محمد ابوالفضل ابراہیم، قم، مکتبۃ آیت‌اللہ مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ھ۔
ابن ‌ابی‌ یعلی، محمد بن محمد، طبقات‌ الحنابلہ، تحقیق محمد حامد الفقی، بیروت، دارالمعرفۃ، بی‌تا۔
ابن ‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان‌ المیزان، بیروت، مؤسسہ اعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق/۱۹٧۱ء۔
ابن‌ شہر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی ‌طالبؑ، قم، علامہ، چاپ اول، ۱۳٧۹ھ۔
ابن ‌عساکر، علی بن حسن، تریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامۃ العمروی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ء۔
ابن‌ عقدہ کوفی، احمد بن محمد، فضائل امیرالمؤمنینؑ، تحقیق و تصحیح عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین، قم،‌دلیل ما،‌ چاپ اول، ۱۴۲۴ھ۔
ابن ‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایۃ و النہایۃ، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰٧ق/۱۹۸۶ء۔
ابن ‌مردویہ اصفہانی، مناقب علی بن ابی‌طالب و ما نزل من القران فی علی، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۴۲۴ھ۔
ابن ‌مغازلی، علی بن محمد، مناقب الامام علی بن ابی‌طالبؑ، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۲۴ھ۔
البانی، محمد ناصر الدین، سلسلۃ الاحادیث الضعیفۃ و الموضوعۃ و اثرہیا السیئ فی الأمۃ، ریاض، دارالمعارف، چاپ اول، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲ء۔
حسینی تہرانی، سید محمد حسین، امام‌ شناسی، مشہد، علامہ طباطبایی، چاپ سوم، ۱۴۲۶ھ۔
حمویی جوینی، ابراہیم بن محمد، فرائد السمطین، تحقیق محمد باقر محمودی، مؤسسہ محمودی، بی‌تا۔
خزاز رازی، علی بن محمد، کفایۃ الاثر فی النص علی الائمۃ الاثنی عشر، تحقیق عبداللطیف حسینی کوہ‌کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ھ۔
خوارزمی،‌ موفق بن احمد، مناقب،‌ تحقیق شیخ مالک المحمودی، مؤسسہ نشرالاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۱ھ۔
دارقطنی، علی بن عمر، العلل الواردۃ فی الاحادیث النبوی، ریاض، دار طیبۃ، ۱۴۰۵ھ۔
داوودی، یوسف بن جودۃ، مَنْہج الإمام الدارقطنی فی نقد الحدیث فی کتاب العِلَل، دار المحدثین، چاپ اول، ۲۰۱۱م/۱۴۳۲ھ۔
ذہبی، شمس‌ الدین، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالمعرفۃ، چاپ اول، ۱۳۸۲ق-۱۹۶۳ء۔
شیخ صدوق، محمد بن علی، علل ‌الشرایع، تہران، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ ہجری شمسی۔
شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی‌الاخبار، تصحیح‌ علی‌ اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۰۳ھ۔
شیخ صدوق،‌ محمد بن علی، عیون اخبار الرضاؑ، تحقیق و تصحیح مہدی لاجوردی، تہران، ‌نشر جہان، چاپ اول، ۱۳٧۸ھ۔
صحیفۃ الامام الرضاؑ، تحقیق محمد مہدی نجف، مشہد، گنگرہ جہانی امام رضاؑ، چاپ اول، ۱۴۰۶ھ۔
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌ محمد(ص)، تحقیق و تصحیح محسن کوچہ‌باغی،‌ قم، کتابخانہ‌ آیت ‌اللہ مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ھ۔
طبری آملی، عماد الدین محمد بن ابی القاسم، بشارۃ المصطفیٰ لشیعۃ المرتضی، نجف،‌ مکتبۃ‌الحیدریہ، چاپ دوم، ۱۳۸۳ھ۔
طوسی، محمد بن حسن، تہذیب‌ الاحکا‏م، تحقیق حسن موسوی خرسان، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، چاپ چہارم، ۱۴۰٧ھ۔
قندوزی، سلیمان بن ابراہیم، ینابیع المودۃ لذوی القربی، دار الاسوہ، بی‌تا۔
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌ اکبر غفاری و محمد آخوندی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، چاپ چہارم، ۱۴۰٧ھ۔
کوفی، فرات بن ابراہیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق و تصحیح محمد کاظم، تہران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ھ۔
مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی (اصول و روضہ)، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تہران،‌ مکتبۃ الاسلامیۃ، چاپ اول، ۱۳۸۲ھ۔
مجلسی،‌ محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ھ۔
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسہ آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۸ھ۔

[1] شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۲٧؛ ابن‌ عقدہ کوفی، فضائل امیرالمؤمنینؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰۲؛‌ طبری آملی، بشارۃالمصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۵۶ و۱۰۲ و۱۶۴

[2] صحیفہ امام رضاؑ، ۱۴۰۶ھ، ص۵۶ و ۵٧

[3] خزاز رازی، کفایۃ الاثر، ۱۴۰۱ھ، ص۱۵۱و۱۵۲

[4] شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۸۶؛‌ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ھ، ص۵۱۱، ح۶۶٧

[5] ابن ‌مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی‌طالبؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰٧؛ خوارزمی،‌ مناقب،‌ ۱۴۱۱ھ، ص۲۹۵؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۲۵۔

[6] صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ھ، ص۴۱۵؛ ابن‌عساکر، تریخ دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج۴۲، ص۲۹۸؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۲۶؛ ابن ‌مردویہ اصفہانی، مناقب علی بن ابی ‌طالب، ۱۴۲۴ھ، ص۱۳۳

[7] کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ھ، ص۶٧

[8] خوارزمی،‌ مناقب،‌ ۱۴۱۱ھ، ص۴۱و۴۲؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۰۸

[9] کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ھ، ج۴، ص۵٧۰؛ طوسی، رہتل الاحکا‏م، ۱۴۰٧ھ، ج۶، ص۲۹

[10] ابن ابی‌ الحدید، شرح نہج البلاغہ، ۱۴۰۴ھ، ج۱۹، ص۱۳۹؛ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ھ، ج۱۱، ص۲۸۹ وج۱۲،‌ ص۱٧۲؛ مجلسی،‌ بحار الانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۳۹، ص۲۱۰؛ حمویی جوینی، فرائد السمطین، مؤسسہ محمودی، ج۱، ص۳۲۶

[11] ابن ابی ‌یعلی، طبقات الحنابلہ، دارالمعرفۃ، ج۱، ص۳۲۰

[12] ابن ابی ‌الحدید، شرح نہج‌ البلاغہ، ۱۴۰۴ھ، ج۱۹، ص۱۳۹؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی ‌طالبؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰٧؛ مجلسی،‌ بحار الانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۳۹، ص۲۱۰

[13] شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۸۶؛‌ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۶۲؛‌ ابن ‌ابی ‌یعلی، طبقات الحنابلہ، دارالمعرفۃ، ج۱، ص۳۲۰۔

[14] حسینی تہرانی، امام‌ شناسی، ۱۴۲۶ھ، ج۱،‌ ص۱۵۰۔

[15] مجلسی،‌ بحار الانوار، ۱۴۰۳ھ، ج۳۹، ص۲۱۰

[16] ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی ‌طالبؑ، ۱۴۲۴ھ، ص۱۰٧

[17] صفار، بصائر الدرجات،‌ ۱۴۰۴ھ، ص۴۱۵ و ۴۱۶۔

[18] طبری آملی، بشارۃ المصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۱۰۲ و۱۵۳۔

[19] طبری آملی، بشارۃ المصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۵۶۔

[20] طبری آملی، بشارۃ المصطفیٰ، ۱۳۸۳ھ، ص۱۶۴۔

[21] خزاز رازی، کفایۃ الاثر، ۱۴۰۱ھ، ص۱۵۱۔

[22] شیخ صدوق،‌ عیون اخبار الرضاؑ، ۱۳٧۸ھ، ج۲، ص۸۶۔

[23] دارقطنی، العلل الواردۃ فی الاحادیث النبوی، ۱۴۰۵ھ، ج۶، ص۲٧۳؛ ذہبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ھ، ج۲، ص۳۸٧ و ج۴، ص۲۰۸؛ ابن‌ عساکر، تریخ دمشق، ۱۴۱۵ھ، ج۴۲، ص۲۹۸-۳۰۱؛ ابن ‌حجر عسقلانی، لسان‌ المیزان، ۱۳۹۰ھ، ج۳، ص۲۴٧ و ج۶، ص۱۲۱؛ ابن ‌کثیر، البدایۃ و النہایۃ، ۱۴۰٧ھ، ج٧، ص۳۵۵؛ البانی، سلسلۃ الاحادیث الضعیفۃ، ۱۴۱۲ھ، ج۱۰، ص۵۹٧

[24] دیکھئے:‌ ابن شہرآشوب، آل ابی‌طالبؑ، ۱۳٧۹ھ، ج۲، ص۱۵۹و۱۶۰

[25] قندوزی، ینابیع المودۃ، دارالاسوہ، ج۱، ص۲۵۴

[26] نوری، مستدرک الوسایل، ۱۴۰۸ھ، ج۳، ص۸۰۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]