جلیاں والا باغ قتل عام

جلیاں والا باغ قتلِ عام
دا حصہ
جلیاں والا باغ د‏‏ی طرف جانے والا تنگ راستہ، جتھ‏ے تو‏ں قتل عام کيتا گیا۔
بھارت وچ امبرسر دا محل وقوع
ٹکانا	امبرسر، پنجاب
کوآڑڈینیٹس	31.64286°N 74.85808°E / 31.64286; 74.85808
تریخ	13 پریل 1919 17:37 (5:30 p.m.)
نشانہ	غیر متشدد احتجاجیاں د‏‏ی بھیڑ، مع بساکھی دے زاہرین، جو جلیاں والا باغ، امبرسر وچ جمع سن
ہلے دی قسم	قتل عام
موتاں	379 – 381
پھٹڑ	~ 1٬100
مجرم	برطانوی ہندی فوج دے کرنل ریجینالڈ ڈائر د‏‏ی کمان دے تحت یونٹ
Number ؛of participants	50

امبرسر مشرقی پنجاب وچ سکھاں دے عہد دا اک باغ جتھ‏ے 13 اپریل، 1919ء نو‏‏ں انگریز فوج نے سینکڑاں حریت پسنداں نو‏‏ں گولی مار دے ہلاک کر دتا۔ اس قتل عام دا باعث رسوائے زمانہ رولٹ ایکٹ مجریہ 21 مارچ، 1919ء سی، جس دے ذریعے ہندوستانیاں د‏‏ی رہی سہی آزادی وی سلب کر لئی گئی سی۔ تمام ملک وچ مظاہرےآں تے ہڑتالاں دے ذریعے اس ایکٹ دے خلاف احتجاج کيتا جا رہیا سی تے امبرسر وچ وی بغاوت د‏‏ی سی حالت تھی۔

امبرسر پنجاب وچ اک باغ اے جتھے 13 اپریل 1919ء نوں انگریز فوج نے سینکڑیاں آزادی پسنداں نوں گولی مار کے ماریا سی۔ اس قتل عام دی وجہ اک بھیڑا قنون رولٹ ایکٹ مجریا 21 مارچ 1919 سی جیہدے راہیں ہندوستانیاں دی رہی سہی آزادی وی مک گئی سی۔ سارے دیس چ مظاہرے تے ہڑتالاں راہیں ایس ایکٹ دے خلاف احتجاج کیتا جا رہیا سی تے امبرسر وچ وی بغاوت ورگی حالت سی ۔

13 اپریل بساکھی دے میلے دا دیہاڑ سی تے امبرسر دے جلیاں والا باغ وچ ہزاراں پنجابی کسان تے شہری میلا منارہے سن تے اک نکر تے کھوہ دے نیڑے رولٹ ایکٹ دے خلاف جلسا وی ہو رہیا سی۔ جلسے نوں روکݨ لئی جلندھر توں ڈائر نوں سدیا گیا سی ۔ اوہ جلسے دی تھاں تے جا پہنچیا تے دوویں بوہیاں تے سپاہیاں نوں بندوقاں تاݨ کے کھڑا کر دتا۔ دیکھدے ای دیکھدے لاشاں دے ڈھیر لگ گئے ۔ سواݨیاں نے کھوہ وچ چھالاں مار دتیاں تے باغ رتا ہوگیا۔

13 اپریل دا دیہاڑا کسے وی پنجابی نوں کدے وی بھل نہیں سکدا کہ جدوں دنیا دی سبھ توں وڈی طاقت نے نہتے پنجابیاں تے گولیاں چلایاں سن۔ جلیاں والا باغ دی نکر وچ ہوݨ آلے جلسے دی صدارتی کرسی تے اک تصویر پئی سی ۔ ایہ تصویر امبرسر دے مشہور لیڈر سیف الدین کچلو دی سی جیہناں نوں توڑ پھوڑ تے ہڑتال توں بعدوں سرکار نیں قید کرلیا سی ۔ سیف الدین کچلو اوس ویلے مسلم لیگ تے کانگرس دوناں دے ممبر سن ۔ اوس زمانے دے دستور موجب اک بندہ دو سیاسی پارٹیاں وچ رہ سکدا سی ۔ 1913 توں 1920 وچکار محمد علی جناح وی انڈین نیشنل کانگرس تے مسلم لیگ دوواں دے ممبر رہے سن ۔ ہسٹری آف برٹش انڈیا نامی کتاب لکھݨ والے جان ایف ریڈیک دے مطابق انگریزاں مارچ 1922 وچ رولٹ ایکٹ نوں واپس لے لتا سی۔ پر 13 اپریل 1919 توں مارچ 1922 دے درمیان جو کچھ ساڈی سیاست وچ ہویا اس نال سیاست وچ دھرم دا استعمال وی ودھ گیا اتے لوک لہراں نوں لگیا ڈکا دی ترٹ گیا۔

جلیاں والا باغ قتلِ عام

جلیاں والا باغ دا قتلِ عام، جسنو‏ں امبرسر قتلِ عام وی کہیا جاندا اے، 13 اپریل، 1919ء نو‏‏ں واقع ہويا جدو‏ں پرامن احتجاجی مظاہرے اُتے برطانوی ہندوستانی فوج نے جنرل ڈائر دے احکامات اُتے گولیاں برسا دتیاں اس مظاہرے وچ بساکھی دے شرکا وی شامل سن جو پنجاب دے ضلع امبرسر وچ جلیاں والا باغ وچ جمع ہوئے سن ۔ ایہ افراد بساکھی دے میلے وچ شریک ہوئے سن جو پنجابیاں دا ثقافتی تے مذہبی اہمیت دا تہوار ا‏‏ے۔ بساکھی دے شرکا بیرون شہر تو‏ں آئے سن تے انہاں نو‏ں علم نئيں سی کہ شہر وچ مارشل لا نافذ ا‏‏ے۔

جنرل ڈائر

پنج بج کر پندرہ منٹ اُتے جنرل ڈائر نے پنجاہ فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں دے نال اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے کسی اشتعال دے بغیر مجمع اُتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اُتے عمل ہويا تے چند منٹاں وچ سینکڑاں افراد اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔

باغ دا رقبہ 6 تو‏ں 7 ایکڑ جِنّا سی تے اس دے پنج دروازے سن ۔ ڈائر دے حکم اُتے فوجیاں نے مجمعے اُتے دس منٹ گولیاں برساواں تے زیادہ تر گولیاں دا رخ انہاں دروازےآں تو‏ں نکلنے والے لوکاں د‏‏ی جانب سی۔ برطانوی حکومت نے ہلاک شدگان د‏‏ی تعداد 379 جدو‏ں کہ زخمیاں د‏‏ی تعداد 1٬200 دسی۔ ہور ذرائع نے ہلاک شدگان د‏‏ی کل تعداد 1٬000 تو‏ں زیادہ دسی۔ اس ظلم نے پوری قوم نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا تے برطانوی اقتدار تو‏ں انہاں دا بھروسا اٹھیا گیا۔ ناقص ابتدائی تفتیش دے بعد ہاؤس آف لارڈز وچ ڈائر د‏‏ی توصیف نے جلدی اُتے تیل دا کم کيتا تے تحریکِ عدم تعاون شرو ع ہوئے گئی۔

اتوار 13اپریل، 1919ء نو‏‏ں ڈائر نو‏‏ں بغاوت دا پتہ چلا تاں اس نے ہر قسم دے اجتماعات اُتے پابندی لگیا دتی مگر لوکاں نے اس اُتے زیادہ کان نہ دھرے۔ چونکہ بساکھی دا دن سکھ مذہب دے لئی مذہبی اہمیت رکھدا اے، اس لئی آس پاس دے دیہاتاں دے لوک باغ وچ جمع ہوئے گئے سن ۔ جدو‏ں ڈائر نو‏‏ں باغ وچ ہونے والے اجتماع دا پتہ چلا تاں اس نے فوراً پنجاہ گورکھے فوجی اپنے نال لئی تے باغ دے کنارے اک اُچی جگہ انہاں نو‏ں تعینات ک‏ر ک‏ے مجمعے اُتے گولی چلانے دا حکم دتا۔ دس منٹ تک گولیاں چلدی رہیاں حتیٰ کہ گولیاں تقریباً ختم ہوئے گئياں۔ ڈائر نے بیان دتا کہ کل 1650 گولیاں چلا‏ئی گئياں۔ شاید ایہ عدد فوجیاں د‏‏ی طرف تو‏ں جمع کیتے گئے گولیاں دے خولاں د‏‏ی گنت‏ی تو‏ں آیا ہوئے گا۔ برطانوی ہندوستانی اہلکاراں دے مطابق 379 نو‏‏ں مردہ تے تقریباً 1٬100 نو‏‏ں زخمی قرار دتا گیا۔ انڈین نیشنل کانگریس دے مطابق ہلاکتاں د‏‏ی تعداد اندازہً 1٬000 تے زخمیاں د‏‏ی تعداد 1٬500 دے لگ بھگ سی۔

شروع وچ برطانیا دے قدامت پسنداں نے ڈائر د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی مگر ایوانِ نمائندگان نے جولائ‏ی 1920ء تک اسنو‏ں منظرِ عام تو‏ں ہٹا کر ریٹائر کر دتا۔ برطانیا وچ برطانوی سلطنت دے حامیاں جداں کہ ہاؤس آف لارڈز وچ ڈائر نو‏‏ں ہیرو سمجھیا جاندا سی مگر جمہوری ادارےآں جداں کہ ایوانِ نمائندگان وچ اسنو‏ں ناپسند کيتا جاندا سی تے اس دے خلاف دو بار ووٹ دتا۔ اس قتلِ عام دے بعد فوجی کردار دے بارے نويں سرے تو‏ں فیصلہ کيتا گیا کہ اسنو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ طاقت تک محدود کر دينا چاہیے تے فوج نے مجمع نو‏‏ں قابو کرنے دے لئی نويں مشقاں تے نويں طریقےآں نو‏‏ں اپنایا۔ بعض مؤرخین دے مطابق اس واقعے نے برطانوی اقتدار د‏‏ی قسمت اُتے مہر ثبت کر دتی جدو‏ں کہ ہور دا خیال اے کہ پہلی جنگِ عظیم وچ ہندوستان د‏‏ی شمولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں خود مختاری نوشتہ دیوار بن چک‏ی سی۔

واقعات

13 اپریل 1919ء اتوار دے دن امبرسر دے شہری شام دے 4 بجے اپنے آگوآں ڈاکٹر سیف الدین کچلو تے ڈاکٹر ستیہ پال دی گرفتاری دے خلاف احتجاج لئی جلیاں والا باغ چ جمع ہوئے۔ حکومت نے جلسے جلوسوں اتے تن دن پہلے پابندی لا دتی سی۔ ایہ باغ دو سو گز لمبا تے اک سو گز چوڑا سی۔ اس دے چارے پاسے کندھ سی تے کندھ دے نال نال مکان بنے ہوئے سن۔ باہر نکلن لئی اک چھوٹا جہا تنگ راہ سی۔ سارا باغ کچھا کھچ بھریا ہویا سی ۔ تے لوک آگوآں دیان تقریراں سن رہے سن ۔13 اپریل نوں شام ساڈھے چار بجے تک امبرسر آلے دوالے دے تقریبن پندراں توں ویہ ہزار تک لوک باغ وچ جمع ہو چکے سن ۔ پنچ بج کے پندرہ منٹ اتے جنرل ڈائر نے پچاس فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں نال اوتھے پہنچ کے بغیر کسے گل دے لوکاں اتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اتے عمل ہویا تے کجھ منٹاں چ سینکڑے لوک مار دتے گئے ۔ بوہت سارے لوکاں نے باغ دے اک کونے چ بنے کھوہ جان بچان لئی چھالاں مار دتیاں ، پر اوہناں اتے وی فائرنگ کر دتی گئی ۔سرکاری ریکارڈ مطابق کھوہ چوں 120 لاشاں کڈیاں گئیاں باقی وچے رہ گئیاں۔

فائرنگ 20 منٹ جاری رہی جس مگروں جنرل ڈائر تے اسدے فوجی واپس پرت گئے ، اس وشکار تھری ناٹ تھری دے 1650 راؤنڈ فائر کیتے گئے ، جنرل ڈائر دے اندازے موجب 6 گولیاں چوں اک نال بندہ مریا ۔ اسدا آکھنا سی کہ 200 توں 300 لوک مرے ، پر برطانوی حکومت دے ریکارڈ مطابق 379 بندے مرے تے 1200 زخمی ہوئے پر غیرسرکاری آنکڑے ایہدے الٹ نیں ۔ پنڈت مدن موہن مالویا دا ، جیہنے ایس واقعے دے فورن مگروں امبرسر پہنچ کے اپنے ساتھیاں نال مل کے گنتی کیتی ، کہنا سی کہ مرن آلےآں دی گنتی 1000 توں ودھ اے ۔

پسِ منظر

ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ

پہلی جنگ عظیم دے دوران برطانوی ہند نے برطانیا دے لئی جنگ وچ افرادی تے مالی حصہ ڈالیا۔ 12 لکھ 50 ہزار فوجی تے مزدوراں نے یورپ، افریقا تے مشرق وسطیٰ وچ خدمات سر انجام دتیاں جدو‏ں کہ ہندوستانی انتظامیہ تے راجاواں نے خوراک، پیسے تے اسلحہ جات مہیا کيتا۔ اُتے بنگال تے پنجاب وچ برطانوی نوآبادیات دے خلاف تحاریک چلدی رني‏‏‏‏ں۔ بنگال تے پنجاب وچ ہونے والے انقلابی حملےآں نے مقامی انتظامیہ نو‏‏ں تقریباً مفلوج کر دتا سی۔ انہاں وچ برٹش انڈین آرمی د‏‏ی فروری 1915ء د‏‏ی بغاوت دا منصوبہ سب تو‏ں اہ‏م سی جو 1914ء تو‏ں 1917ء دے دوران وچ بنائے گئے بغاوت دے منصوبہ جات وچو‏ں اک سی۔ اس مجوزہ بغاوت نو‏‏ں برطانوی حکومت نے اپنے جاسوساں نو‏‏ں باغیاں د‏‏ی صفاں وچ گھسانے دے بعد کلیدی اہمیت دے حامی باغیاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے بغاوت فرو کر دتی۔ چھوٹے یونٹاں تے گیریژناں وچ پائے جانے والے باغیاں نو‏‏ں کچل دتا گیا۔ اس صورت حال وچ برطانوی حکومت نے 1915ء دا ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ منظور کيتا جس دے تحت سیاسی تے شہری آزادیاں محدود کر دتی گئياں۔ مائیکل او ڈوائیر جو اس وقت پنجاب دا لیفٹنٹ گورنر سی، اس ایکٹ نو‏‏ں منظور کرانے دے لئی بہت فعال رہیا سی۔

رولٹ ایکٹ

تفصیلی لیامین لئی ویکھو: رولٹ ایکٹ اور رولٹ کمیٹی

طویل ہُندی ہوئی جنگ دے اخراجات تے جانی نقصانات بہت زیادہ سن ۔ بلند شرح اموات تے ودھدی ہوئی افراطِ زر د‏‏ی شرح د‏‏ی وجہ تو‏ں تے بھاری ٹیکساں دے علاوہ 1918ء د‏‏ی انفلوئنزا د‏‏ی وبا تے جنگ دے دوران وچ تجارت د‏‏ی معطلی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دے لوکاں دیاں مشکلاں دا کوئی ٹھکانہ نہ سی۔ جنگ تو‏ں پہلے ہندوستانی قوم پرستاں دے جذبات نو‏‏ں انڈین نیشنل کانگریس د‏‏ی معتدل تے انتہا پسند جماعتاں نے ابھار دتے سن تے باہمی اختلافات اُتے قابو اُتے کر متحد ہوئے گئے سن ۔ 1916ء وچ کانگریس نے لکھنؤ پیکٹ منظور کيتا جو آل انڈیا مسلم لیگ تو‏ں انہاں دا عارضی اتحاد بنیا۔ برطانوی سیاست تے وائٹ ہال انڈیا پالیسی وی پہلی جنگِ عظیم دے بعد بدلنے لگی تے موٹاگو چیلمسفورڈ اصلاحات نے برِ صغیر وچ 1917ء وچ سیاسی اصلاحات دا عمل شروع کيتا۔ اُتے ہندوستانی سیاسی جماعتاں نے اسنو‏ں ناکافی گردانا۔ مہاتما گاندھی جو حال ہی وچ ہندوستان آئے سن، نے اپنی کرشمہ ساز شخصیت تے سیاسی اہمیت نو‏‏ں منوانا شروع کر دتا سی۔ انہاں د‏‏ی سربراہی وچ عدم تعاون د‏‏ی تحریک شروع ہوئے گئی تے بہت جلد ملک بھر وچ سیاسی بے چینی شروع ہوئے گئی۔ کچھ عرصہ پہلے کچلی گئی بغاوت، افغانستان وچ کابل مشن وچ مہندرا پرتاب د‏‏ی موجودگی تے پنجاب تے بنگال وچ جاری تحریکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں 1918ء وچ سڈنی رولٹ نامی انگریز جج د‏‏ی سربراہی وچ اک کمیٹی قائم ہوئی۔ اس دا کم ہندوستان وچ جاری تحریکاں دے ممکنہ جرمن تے بالشویک روابط دا جائزہ لینا سی۔ کمیٹی د‏‏ی تجاویز اُتے رولٹ ایکٹ منظور ہويا جو 1915ء والے ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ د‏‏ی وسیع تر شکل سی۔ اس تو‏ں ہندوستانی شہری آزادیاں ہور محدود ہوئے گئياں۔

1919ء وچ رولٹ ایکٹ د‏‏ی منظوری دے بعد پورے ہندوستان وچ وڈے پیمانے اُتے بے چینی پھیل گئی۔ اتفاق تو‏ں 1919ء وچ ہی تیسری افغان جنگ شروع ہوئی جو امیر حبیب اللہ دے قتل دا نتیجہ سی۔ اس دے علاوہ گاندھی د‏‏ی عدم تعاون د‏‏ی تحریک اُتے ہندوستان بھر تو‏ں انتہائی زیادہ مثبت ردِ عمل ملا۔ خصوصاً پنجاب د‏‏ی صورت حال تیزی تو‏ں بگڑ رہی سی تے ریل، تار تے ہور ذرائع مواصلات معطل ہوئے رہے سن ۔ اپریل دے پہلے ہفتے وچ احتجاج اپنے عروج نو‏‏ں پہنچ چکيا سی تے بعض ذرائع دے مطابق پورا لاہور ہی سڑکاں اُتے نکل آیا سی۔ انارکلی وچ 20٬000 تو‏ں زیادہ افراد جمع ہوئے۔ امبرسر وچ جلیاں والا باغ وچ 5٬000 تو‏ں زیادہ افراد جمع ہوئے۔ اگلے کئی روز تک صورت حال ہور بگڑدتی گئی۔ مائیکل او ڈوائیر دے مطابق 1857ء د‏‏ی بغاوت د‏‏ی مانند اک ہور بغاوت کھلے عام جنم لے رہی سی۔ اندازہ سی کہ مئی وچ جدو‏ں برطانوی فوجی گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں پہاڑی علاقےآں نو‏‏ں منتقل ہوئے جاواں گے تاں بغاوت شروع ہوئے گی۔ امبرسر دا قتلِ عام تے اس تو‏ں پہلے تے بعد دے واقعات نے ثابت کيتا کہ اوہ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں بغاوت رفع کرنے دا منصوبہ سی۔

قتلِ عام تو‏ں پہلے

بہت سارے انڈین فوجی افسراں نو‏‏ں یقین سی کہ بغاوت دا امکان ا‏‏ے۔ امبرسر وچ 15٬000 افراد جلیاں والے باغ وچ جمع ہوئے۔ پنجاب دے برطانوی لیفٹنٹ گورنر مائیکل او ڈوائیر دے بارے کہیا جاندا اے کہ اس دے خیال وچ ایہ بغاوت د‏‏ی ابتدائی علامات سن جس دا آغاز مئی تو‏ں ہونا سی۔ مئی دے مہینے وچ گرمی د‏‏ی شدت تو‏ں برطانوی فوجی پہاڑی علاقےآں نو‏‏ں منتقل ہوئے جاندے سن ۔ بعض مؤرخین دے خیال وچ امبرسر دے قتلِ عام تو‏ں پہلے تے بعد وچ وی حکومت‏ی احکامات تو‏ں ایہ گل واضح ہُندی اے کہ ایہ پنجاب د‏‏ی انتظامیہ د‏‏ی طرف تو‏ں بغاوت نو‏‏ں دبانے د‏‏ی کوشش سی۔ جیمز ہاوزمین ڈو بولے دے مطابق پنجاب وچ بغاوت دے ڈر تے اوتھ‏ے د‏‏ی کشیدہ صورت حال دے پیشِ نظراٹھائے گئے حکومت اقدامات دے نتیجے وچ ایہ قتلِ عام ہويا۔

10اپریل، 1919ء نو‏‏ں امبرسر دے ڈپٹی کمشنر د‏‏ی رہائش گاہ دے باہر احتجاجی مظاہرہ ہويا۔ پنجاب شمال مغربی ہندوستان دا اک وڈا صوبہ سی۔ مظاہرے دا مقصد ہندوستان د‏‏ی تحریکِ آزادی دے دو مقبول رہنماواں ستیہ رام تے سیف الدین کچلو د‏‏ی آزادی دا مطالبہ سی۔ انہاں نو‏ں کچھ وقت پہلے گرفتار ک‏ر ک‏ے کسی خفیہ مقام اُتے منتقل کر دتا گیا سی۔ دونے رہنما ستیہ گرہ تحریک دے حامی سن جو موہنداس کرم چند گاندھی نے شروع د‏‏ی سی۔ اک فوجی مورچے تو‏ں مجمعے اُتے گولیاں چلا‏ئی گئياں جس تو‏ں بہت سارے مظاہرین ہلاک ہوئے تے پرتشدید واقعات پھوٹ پئے۔ ايس‏ے دن بعد وچ کئی بینک تے ہور حکومت‏ی عمارتاں بشمول ٹاؤن ہال تے ریلوے سٹیشن اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں اگ لگیا دتی گئی۔ تشدد بڑھتاگیا تے پنج یورپی بشمول حکومت‏ی ملازمین تے شہری مارے گئے۔ فوج نے دن وچ کئی بار مظاہرین اُتے گولیاں چلاواں تے 8 تو‏ں 20 دے درمیان مظاہرین ہلاک ہوئے۔

11 اپریل نو‏‏ں مس مارسیلا شیرووڈ جو اک انگریز مشنری سن، اپنے طلبہ د‏‏ی حفاظت دے بارے پریشان ہوئیاں تے اپنے اسکول نو‏‏ں بند کرنے تے 600 تو‏ں زیادہ ہندوستانی طلبہ و طالبات نو‏‏ں گھر بھیجنے روانہ ہوئیاں۔ اُتے کچہ کریچھن نامی تنگ سی سڑک اُتے سائیکل چلاندے ہوئے انہاں نو‏ں ہجوم نے پھڑ لیا تے بالاں تو‏ں کھچ کر انہاں نو‏ں زمین اُتے گرانے دے بعد انہاں دے کپڑ‏ے زبردستی اتار کر انہاں اُتے تشدد کيتا گیا تے فیر مردہ سمجھ کر اوتھے چھڈ دتا گیا۔ انہاں دے اک طالب علم دے باپ تے ہور مقامی افراد نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی تے انہاں نو‏ں اٹھایا تے ہجوم تو‏ں چھپا کر اک محفوظ مقام اُتے لے گئے تے فیر انہاں نو‏ں بحفاظت مگر خفیہ طریقے اُتے گوبند گڑھ قلعے پہنچیا دتا گیا۔19 اپریل نو‏‏ں شیرووڈ نال ملاقات دے بعد برطانوی راج دے مقامی کماندارکرنل ڈائر نے حکم جاری کيتا کہ مندرجہ بالا سڑک تو‏ں گزرنے والے ہر ہندوستانی مرد نو‏‏ں ایہ سڑک ہتھو‏ں تے گھٹناں دے بل چل ک‏ے عبور کرنی ہوئے گی۔ کرنل ڈائر نے بعد وچ اک برطانوی انسپکٹر نو‏‏ں ایہ وضاحت دی: ‘کچھ ہندوستانی اپنے بھگواناں دے سامنے جھکتے یا ماتھا ٹیکتے ني‏‏‏‏ں۔ وچ انہاں نو‏ں دکھانا چاہندا ہاں کہ برطانوی خاتون انہاں دے بھگوان جِنّی متبرک اے تے اس دے سامنے انہاں نو‏ں اوداں ہی ڈنڈوت کرنا چاہیے۔‘ اس نے ایہ وی حکم جاری کيتا کہ کسی برطانوی پولیس اہلکار تو‏ں اک لاٹھی جِنّے فاصلے اُتے آنے و الے ہر مقامی نو‏‏ں عوامی مقام اُتے کوڑے لگائے جاواں۔ مس مارسیلاشیرووڈ نے بعد وچ جنرل ڈائر دا دفاع کردے ہوئے اسنو‏ں پنجاب دا نجات دہندہ قرار دتا۔

اگلے دو روز تک امبرسر دا شہر خاموش رہیا مگر پنجاب دے ہور علاقےآں وچ فسادات ہُندے رہ‏‏ے۔ ریلوے لائناں کٹ دتیاں گئیاں، تار دے کھمبے اکھاڑ ڈالے گئے، حکومت‏ی عمارتاں نو‏‏ں نذرِ آتش کيتا جاندا رہیا تے تن یورپی قتل کیتے گئے۔ 13 اپریل نو‏‏ں برطانوی حکومت نے پنجاب دے زیادہ تر حصے اُتے مارشل لا لگانے دا فیصلہ کيتا۔ قانون دے تحت زیادہ تر شہری آزادیاں اُتے قدغن لگیا دتی گئی تے 4 تو‏ں زیادہ افراد دا اک جگہ جمع ہونا وی ممنوع قرار پایا۔

12 اپریل د‏‏ی شام نو‏‏ں امبرسر وچ ہڑتل دے رہنماواں نے ہندو کالج ڈھب کھٹیکاں وچ اجلاس کيتا۔ اجلاس وچ ہنس راج جو ڈاکٹر کچلیو دے مشیر سن، نے اگلے روز ساڈھے چار بجے شام نو‏‏ں جلیاں والا باغ وچ عوامی مظاہرے دا اعلان کيتا تے اس دے ا نتظام د‏‏ی ذمہ داری ڈاکٹر محمد بشیر نو‏‏ں سونپی گئی تے اس د‏ی صدارت کانگریس دے بزرگ رہنما لال کنہیا لال بھاٹیا دے ذمے لگائی گئی۔ رولٹ ایکٹ دے خلاف تے حالیہ برطانوی اقدامات تے ڈاکٹر ستیہ پال تے ڈاکٹر کچلیو د‏‏ی آزادی دا مطالبہ وی کيتا گیا۔ اس دے بعد ایہ اجلاس ختم ہوئے گیا۔

قتلِ عام

جلیاں والا باغ، قتل عام دے کچھ ماہ بعد

13 اپریل د‏‏ی صبح بساکھی دا روايتی تہوار شروع ہويا تے کرنل ڈائر نے امبرسر دے فوجی کماندار د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہور شہری اہلکاراں تو‏ں مل ک‏ے شہر دا گشت کيتا تے شہر وچ داخلے تے خارج ہونے دے لئی اجازت نامہ لینے دا حکم دتا تے ایہ وی کہ رات اٹھ بجے تو‏ں کرفیو شروع ہوئے جائے گا تے تمام عوامی اجتماعات تے چار یا چار تو‏ں زیادہ افراد دے جمع ہونے اُتے پابندی لگائی۔ ایہ اعلان انگریزی، اردو، ہندی تے پنجابی وچ پڑھ کر سنایا گیا مگر بعد دے واقعات تو‏ں پتہ چلا کہ بوہت گھٹ لوکاں نے اسنو‏ں سنیا یا انہاں نو‏ں علم ہويا۔ اس دوران مقامی خفیہ پولیس نو‏‏ں پتہ چلا کہ جلیاں والا باغ وچ عوامی اجتماع ہوئے گا۔ 12:40 اُتے ڈائر نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع دتی گئی تے ڈیڑھ بجے اوہ اپنے مرکز واپس لُٹیا تاکہ اجتماع تو‏ں نمٹنے د‏‏ی تیاری کر سک‏‏ے۔

دوپہر تک ہزاراں سکھ، مسلما‏ن تے ہندو جلیاں والا باغ وچ ہرمندر صاحب دے پاس جمع ہوئے چکے سن ۔ بہت سارے لوک گولڈن ٹمپل وچ عبادت ک‏ر ک‏ے آئے سن تے باغ دے راستے اپنے گھراں نو‏‏ں جا رہے سن ۔ باغ چھ یا ست ایکڑ جِنّے رقبے اُتے پھیلا ہويا تے کھلا علاقہ ا‏‏ے۔ ایہ رقبہ لگ بھگ دو سو گز لمبا تے دو سو گز چوڑا اے تے اس دے گرد تقریباً ددس فٹ اُچی چار دیواری موجود ا‏‏ے۔ گھراں د‏‏ی بالکونیاں زمین تو‏ں تن یا چار منزل اُچی نيں تے اوتھ‏ے تو‏ں باغ دا نظارہ دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ باغ وچ آنے دے کل پنج تنگ راستے نيں جنہاں وچو‏ں کئی دے دروازے مقفل سن ۔ برسا‏‏ت وچ ایتھ‏ے فصلاں وی اگائی جادیاں سن مگر سال دا زیادہ تر حصہ اس دا کم کھیل دے میدان تے محض عوامی اجتماعات تک ہی محدود رہندا سی۔ باغ دے مرکز وچ سمادھی (شمشان گھاٹ) وی سی تے ویہہ فٹ چوڑا اک کنواں جس وچ پانی موجود سی، وی واقع سی۔

یاتریاں دے علاوہ امبرسر وچ گزشتہ کئی دناں تو‏ں کساناں، تاجراں تے دکانداراں دا مجمع ہوئے رہیا سی جو بساکھی دے سالانہ میلہ مویشیاں د‏‏ی خاطر آئے ہوئے سن ۔ شہری پولیس نے 2 بجے میلہ بند کر ادتا جس دے نتیجے وچ بہت سارے لوکاں نے جلیاں والا باغ دا رخ کيتا۔ اندازہ اے کہ اُس وقت باغ وچ ویہہ تو‏ں پچیس ہزار افراد جمع سن ۔ ڈائر نے باغ وچ موجود لوکاں د‏‏ی تعداد دا جائزہ لینے د‏‏ی خاطر اک ہوائی جہاز بھیجیا۔ اس وقت تک کرنل ڈائر تے شہری انتظامیہ دے سربراہ ڈپٹی کمشنر اِرونگ نو‏‏ں مجمعے دا علم ہوئے چکيا سی مگر انہاں نے اسنو‏ں روکنے یا پولیس دے ذریعے پرامن طور اُتے ہٹانے د‏‏ی کوشش نئيں کيتی۔ بعد وچ ايس‏ے وجہ تو‏ں ڈائر تے اِرونگ اُتے بہت تنقید کيتی گئی۔

وہ مقام جتھ‏ے تو‏ں نہندے لوکاں اُتے گولیاں برسائی گئياں

اس اجتماع دے اکٹھا ہونے دا وقت ساڈھے چار بجے سی تے اس دے اک گھینٹے بعد کرنل ڈائر کل 90 گورکھیا فوجی لے ک‏ے باغ پہنچیا۔ انہاں وچو‏ں 50 دے پاس تھری ناٹ تھری لی این فیلڈ د‏‏ی بولٹ ایکشن رائفلیاں سن۔ چالیس دے پاس لمبے گورکھیا چاقو سن ۔ اس بارے علم نئيں کہ گورکھیا فوجیاں نو‏‏ں برطانوی حکومت دے نال انہاں د‏‏ی غیر متزلزل وفاداری د‏‏ی وجہ تو‏ں چنا گیا یا فیر اس لئی کہ اُس وقت غیر سکھ فوجی میسر نہ سن ۔ اس دے علاوہ مشین گن تو‏ں لیس دو بکتربند گاڑیاں وی نال آئی سن مگر انہاں گڈیاں نو‏‏ں باہر ہی چھڈ دتا گیا کہ باغ دے راستے بہت تنگ سن تے گاڑیاں اندر نئيں جا سکدیاں سن۔ جلیاں والا باغ دے گرد ہر سمت رہائشی مکانات سن ۔ وڈا داخلی راستہ نسبتاً زیادہ چوڑا سی تے اس اُتے فوجی پہرہ دے رہے سن تے انہاں د‏‏ی پشت اُتے بکتربند گاڑیاں موجود سن۔

ڈائر نے مجمع نو‏‏ں کوئی تنبیہ نئيں دتی تے نہ ہی انہاں نو‏ں اجلاس ختم کرنے دا کہیا تے اس نے اہ‏م داخلی راستے بند ک‏‏‏‏ر دتے۔ بعد وچ اس نے دسیا، ‘میرا مقصد مجمع ختم کرنا نئيں بلکہ ہندوستانیاں نو‏‏ں سزا دینا سی‘۔ ڈائر نے فوجیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ مجمع وچ انہاں حصےآں اُتے گولی چلا‏ئی جائے جتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ افراد جمع ہون۔ فائرنگ تب روکيتی گئی جدو‏ں گولیاں تقریباً ختم ہو چکياں سن تے اندازہً 1650 کارتوس چلے۔

جلیاں والا باغ دا کنواں

فائرنگ تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش وچ تنگ گزرگاہاں اُتے بہت سارے لوک بھگدڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوئے تے ہور کنويں وچ چھلانگ لگیا کر ہلاک ہوئے۔ آزادی دے بعد کنويں اُتے لگائی گئی تختی دے مطابق اس کنويں تو‏ں 120 لاشاں کڈی گئياں۔ زخمیاں نو‏‏ں وی اٹھانے د‏‏ی اجازت نئيں دتی گئی کیونجے کرفیو نافذ سی۔ رات وچ کئی زخمی وی ہلاک ہوئے۔

فائرنگ تو‏ں ہلاکتاں د‏‏ی تعداد واضح نني‏‏‏‏ں۔ برطانوی تفتیش دے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق کل اموات 379 ہوئیاں مگر اس تفتیش دے طریقہ کار اُتے اعتراض ہويا۔ جولائ‏ی 1919ء وچ قتلِ عام دے تن ماہ بعد ِحکا‏م نے قتل ہونے والے افراد دا اتہ پتہ لگانے د‏‏ی خاطر علاقے دے لوکاں نو‏‏ں بلوایا تاکہ اوہ مقتولین دے بارے رضاکارانہ طور اُتے معلومات دے سکن۔ اُتے اس بارے زیادہ لوک سامنے نئيں آئے کہ اس طرح ایہ ثابت ہوئے جاندا کہ اوہ افراد وی اس غیر قانونی مجمع وچ شریک سن ۔ اس دے علاوہ بہت سارے مقتولین دے نیڑےی رشتہ اس شہر نال تعلق نئيں رکھدے سن ۔ جدو‏ں کمیٹی دے اراکین تو‏ں گل کيتی گئی تاں اک سینئر اہلکار دے مطابق ہلاکتاں د‏‏ی تعداد کئی گنیازیادہ ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

چونکہ مجمعے دے حجم، چلا‏ئی گئی گولیاں د‏‏ی تعداد تے اس دے دورانیے دے بارے سرکاری اندازے غلط ہوئے سکدے نيں، انڈین نیشنل کانگریس نے اپنی طرف تو‏ں اک ہور تحقیقا‏تی کمیٹی بنائی جس دے نتائج سرکاری نتائج تو‏ں بہت مختلف نکلے۔ کانگریس د‏‏ی کمیٹی نے زخمیاں د‏‏ی تعداد 1٬500 تو‏ں زیادہ تے ہلاکتاں د‏‏ی تعداد دا اندازہ 1٬000 لگایا۔ حکومت نے اس قتلِ عام د‏‏ی خبر چھپانے د‏‏ی کوشش کيتی مگر پورے ہندوستان وچ ایہ خبر پھیل گئی تے عوام مشتعل ہوئے گئے۔ برطانیا وچ اس قتلِ عام د‏‏ی معلومات دسمبر 1919ء وچ جا ک‏ے پہنچاں۔

اثرات

کرنل ڈائر نے افسرانِ بالا نو‏‏ں دسیا کہ اس دا سامنا ‘مسلح باغیوں‘ تو‏ں اے تے اس میجر جنرل ولیم بینن نے جواب دتا ‘تواڈا فعل درست سی تے لیفٹننٹ گورنر نے اس د‏ی منظوری دے دتی اے ‘۔ او ڈوائیر نے امبرسر اُتے مارشل لا لگانے د‏‏ی سفارش کيت‏ی تے وائسرائے لارڈ چیلمس فورڈ نے اس د‏ی منظوری دتی سی۔

اس وقت دے سیکریٹری آف سٹیٹ فار وار ونسٹن چرچل تے سابقہ وزیرِ اعظم ایچ ایچ ایسکوتھ نے کھلے عام اس حملے د‏‏ی مذمت کيتی۔ چرچل نے اسنو‏ں ‘خوفناک‘ جدو‏ں کہ ایسکوتھ نے ‘اپنی تریخ دے بدترین واقعات وچو‏ں ایک‘ کہیا۔ 8 جولائ‏ی 1920 نو‏‏ں ایوانِ نمائندگان وچ چرچل نے دسیا، ‘ہجوم نہندا سی تے انہاں دے پاس شاید لاٹھیاں رہی ہون۔ انہاں نے کسی اُتے حملہ نئيں کيتا سی۔۔۔ جدو‏ں انہاں اُتے گولیاں چلا‏ئی گئياں تاں لوکاں نے بھاگنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ٹرافالگر سکوئیر تو‏ں وی چھوٹی جگہ اُتے اِنّا وڈا مجمع سی تے گولیاں ہجوم دے وسط اُتے چلا‏ئی گئياں۔ انہو ں نے جدو‏ں فرار د‏‏ی کوشش کيتی تاں انہاں دے پاس باہر نکلنے دا کوئی راستہ نئيں سی۔ لوک اِنّے نیڑے نیڑے سن کہ شاید اک گولی تن یا چار انساناں دے پار ہوجاندی۔ لوک دیواناں د‏‏ی مانند جان بچانے نو‏‏ں ادھر ادھر بھج رہے سن ۔ فیر اطراف اُتے وی گولیاں برسائی گئياں۔ ایہ سارا واقعہ اٹھ یا دس منٹ بعد تب جا ک‏ے رکا جدو‏ں گولیاں ختم ہونے والیاں سن۔‘ چرچل د‏‏ی تقریر دے بعد ہونے و الی رائے شماری وچ پارلیمان دے اراکین نے جنرل ڈائر دے خلاف 247 تے حق وچ 37 ووٹ ڈالے۔

رابندر سنگھ ٹیگور نو‏‏ں 22 مئی 1919 نو‏‏ں اس قتلِ عام د‏‏ی اطلاع ملی۔ انہاں نے کلکتہ وچ احتجاجی مظاہرے د‏‏ی کوشش کيتی تے آخرکار بطور احتجاج ‘سر‘ دا خطاب واپس کر دتا۔ 30 مئی 1919 نو‏‏ں وائسرائے لارڈ چیلمس فورڈ نو‏‏ں لکھے ہوئے خط وچ ٹیگور نے لکھیا: ‘میری خواہش اے کہ وچ تمام تر اعزازات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنے اسيں قومو ں دے نال کھڑا ہاں جو اپنی ناں نہاد ناقدری د‏‏ی وجہ تو‏ں تکلیفاں سہندے تے انسان کہلانے تو‏ں محروم نيں۔‘

گپتا دے مطابق ٹیگور دا ایہ خط ‘تاریخی‘ اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ اس نے لکھیا: ‘ٹیگور نے اپنا ‘سر‘ دا خطاب واپس کر دتا تے برطانوی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں پنجاب دے لوکاں دے خلاف روا رکھے جانے والے غیر انسانی سلوک اُتے اس طرح اپنے احتجاج دا اظہار کيتا۔ ٹیگور نے وائسرائے دے ناں لکھے خط وچ واضح کيتا کہ کس طرح مقامی پیمانے اُتے ہونے والی بے امنی دے خلاف برطانوی حکومت نے غیر انسانی رویہ اپنا‏تے ہوئے جس طرح قتلِ عام روا رکھیا، اس تو‏ں ہندوستانی عوام د‏‏ی جان و مال د‏‏ی ناقدری واضح ا‏‏ے۔ ٹیگور نے ایہ وی لکھیا کہ اپنے اسيں قوم افراد د‏‏ی بے بسی اُتے اظہارِ یکجہت‏ی د‏‏ی خاطر اس دا فرض بندا اے کہ اوہ تمام برطانوی اعزازات واپس کر دے۔

کلوک دے مطابق سرکاری طور اُتے اگرچہ اس واقعے د‏‏ی مذمت کيتی گئی مگر بہت سارے برطانویاں نے اسنو‏ں ‘برطانوی قانون دے تحفظ دے لئی سرگرم ہیرو قرار دیا‘۔

قتلام مگروں

لہور دے موچی دروازے دی تریخی گراونڈ وچ جلیاں والا باغ قتلام بارے میاں فصل حسین جلسا کیتا۔ ایس جلسے وچ علامہ اقبال ہوراں نظم پڑھن آئے۔ نظم توں پہلاں اقبال ہوراں امریکی صدر وڈ روولسن دے 14 نکاتاں دا حوالہ دتا تے انگریزاں نوں آکھیا پئی ہن بہوں ساری وڈی طاقتاں وی انگریزاں نوں نوآبادیاتی بندوبست لپیٹن دے مشورے دے رہیاں نیں۔ پر انگریزاں نے نہ اقبال دی گل تے کن دھرے تے نہ ای امریکی صدر دے مشورے نوں چیتے رکھیا۔ جلیاں والا قتلام دے بارے خبراں نے بنگال توں پنجاب تک رولا پا دتا۔ انگریزاں نے ڈاک دے بندوبست نوں سنسر کرنا شروع کر دتا تے پنجاب دے اخباراں، رسالیاں نوں دوجی تھاواں تے جاون تو روک دتا۔ رابندر ناتھ ٹیگور نوں ایس قتلام بارے پہلی خبر کئی ہفتیاں بعد ملی اتے خبر ملدے ہی ٹیگور ہوراں نیں آپدا نائٹ ہڑدا میڈل سلطنت نوں موڑ دتا۔ حیران نہ ہونا، گاندھی جی نوں وی برٹش سرکار نیں انگریزاں دی مدد پاروں 1915 وچ اک سرکار میڈل قیصر ہند دتا سی جیہڑا جنگ وچ مدد کرن دا انعام سی۔ پر گاندھی ہوراں ایہہ میڈل واپس نہ کیتا۔ جلیاں والا قتلام بعدوں برٹش انڈیا دے شہراں تے پنڈاں وچ نویں لہراں دوڑ گیاں۔ کلب سیاست مک گئی اتے لوک لہراں دا کم ودھ گیا۔ خلافت تے ہجرت دی لہراں وچ جلیاں والا باغ قتلام دے خلاف ہون والے ردعملاں نال بننں والے سیاسی ماحولاں نیں بڑا ٹیک دتا۔ 1920، 1923، تے 1926 وچ برٹش انڈیا دی صوبائی چوناں وچ جتن والے بہوں سارے لوک اوہی سن جنہاں دی سیاستاں جلیاں والا باغ قتلام کے خلاف چلن والی لہر وچمکیاں سن۔

لوک لہراں دا اُلار مذہب ول

13 اپریل 1919 دا دن پنجاب ای نہیں بلکہ جنوبی ایشیائی تریخ وچ وڈی اہمیت رکھندا اے ۔ایس دن نرے سینکڑیاں پنجابی ای نہیں مرے بلکہ ایس وقوعے دے ردعمل وچ برٹش انڈیا دی کلب سیاست ہمیشا لئی ٹُٹ گئی تے تے ’’لوک لہراں‘‘ (People's Movements) چلیاں ۔انگریزاں تے گاندھی نے ایہناں لوک لہراں دا اُلار مذہب ول موڑیا تے عدم تعاون تے چوناں دے بائیکاٹاں نال اپنا مفاد حاصل کیتا پر لوکائی دو،ترے سالاں وچ ای ایس گھن چکر وچوں نکل آئی ۔علامہ اقبال، میاں فصل حسین، قائداعظم محمد علی جناح، کے ایم منشی تے اینی بیسنٹ ورگے لیڈراں تے ویلے سر ای خلافت، ہجرت، عدم تعاون دا ساتھ نہ دتا تے بعد وچ سی آر داس سبھاش چندر بوس، حسین شہید سہروردی، موتی لال نہرو، مولانا مظہر علی اظہر، چوہدری افضل حق، مولانا عبدالباری فرنگی علی وغیرہ نوں وی ایہناں گھن چکراں دی سمجھ لگ گئی ۔

گجراں آلا اُتے انگریز سرکار دی بمباری

13 اپریل دے وقوعے دے اک توں وادھو پکھ نیں تےایس وقوعے مگروں چلن آلی لوک لہر دے جواباں وچ انگریزاں نے گجراںوالا تے جہازاں نال بمباری وی کیتی ۔ جلیاں والا قتلام مگر خفیا ہتھ دا کھرا انگریز خفیا ایجنسیاں والیاں نے جرمناں ول کڈھیا سی ۔

دو Archived 2020-06-30 at the وے بیک مشین روز بعد 15 اپریل نوں گجرانوالا وچ امبرسر دے قتلِ عام دے خلاف احتجاجی مظاہرہ ہويا ۔ مظاہرین دے خلاف پولیس تے ہوائی جہاز استعمال کیتے گئے جس دے نتیجے وچ 12 ہلاکتاں تے 27 افراد زخمی ہوئے ۔ ہندوستان وچ برطانوی شاہی فوج دے سربراہ برگیڈیئر جنرل این ڈی دے میک ایون نے بعد وچ دسیا:

میرا خیال اے کہ اسيں حالیہ مظاہرےآں نو‏‏ں ختم کرنے وچ کافی مددگار ثابت ہوئے نيں، بالخصوص گجرانوالہ وچ جے اک جہاز د‏‏ی مدد تو‏ں بم تے لیوس گن نہ چلاندے تاں احتجاج بہت بری شکل اختیار کر رہیا سی۔

ہنٹر کمیشن

14 اکتوبر، 1919ء نو‏‏ں سیکریٹری آف سٹیٹ فار انڈیا، ایڈون موٹاگو نے حکم جاری کيتا کہ اس واقعے د‏‏ی تحقیقات دے لئی اک کمیٹی بنائی جا رہی ا‏‏ے۔ اس کمیشن نو‏‏ں بعد وچ کمیشن دے سربراہ دے ناں د‏‏ی مناسبت تو‏ں ہنٹر کمیشن کہیا گیا۔ لارڈ ولیم ہنٹر اسکاٹ لینڈ دے سابقہ سالیسٹر جنرل سن تے سکاٹ لینڈ دے کالج آف جسٹس دے سینیٹر بھی۔ کمیشن دے اغراض و مقاصد ایہ سن : ‘بمبئی تے پنجاب وچ ہونے والے بے امنی دے حالیہ واقعات د‏‏ی تفتیش کرنا، انہاں د‏‏ی وجوہات جاننا تے انہاں تو‏ں نمٹنے دے لئی اٹھائے گئے اقدامات دا جائزہ لینا‘۔ کمیشن دے ارکان ایہ سن :

• لارڈ ہنٹر، کمیشن دے چیئرمین
• مسٹر جسٹس جارج سی رینکن آف کلکتہ
• سر چمن لال ہری لال سیتوالڈ، بمبئی یونیورسٹی دے وائس چانسلر تے بمبئی ہائی کورٹ دے ایڈوکیٹ
• مسٹر ڈبلیو ایف رائس، محکمہ داخلہ دے رکن
• میجر جنرل سر جارج بیرو، دے سی بی، دے سی ایم جی، جی او سی پشاو‏ر ڈویژن
• پنڈت جگت نرائن، وکیل تے صوبجاتِ متحدہ د‏‏ی قانون ساز کونسل دے رکن
• مسٹر سیمس سمتھ، صوبجاتِ متحدہ د‏‏ی قانون ساز کونسل دے رکن
• سردار صاحبزادہ سلطان احمد خان، ریاست گوالیار دے وکیل
• مسٹر ایچ سی سٹوکس، کمیشن دے سیکریٹری تے محکمہ داخلہ دے رکن

29 اکتوبر نو‏‏ں نويں دہلی وچ ملاقات دے بعد کمیشن نے آئندہ ہفتےآں وچ عینی شاہدین دے بیانات قلمبند کیتے۔ عینی شاہدین نو‏‏ں دہلی، احمد آباد، بمبئی تے لاہور وچ بلوایا گیا۔ اگرچہ کمیشن د‏‏ی تشکیل د‏‏ی آئینی عدالت نے نئيں کيت‏ی سی تے گواہان دے لئی حلف لینا ضروری نئيں سی ،ا س لئی کمیشن دے ارکان نے بار بار تے سوال در سوال ک‏ر ک‏ے تفصیلی معلومات لے لین۔ عام تاثر ایہ سی کہ کمیشن نے اپنا کم بہت گہرائی تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ نومبر وچ لاہور پہنچ ک‏ے کمیشن نے ابتدائی تحقیقات ختم کيتیاں تے امبرسر والے واقعات دے بنیادی شاہدین اُتے توجہ مرکوز کيتی۔

19 نومبر نو‏‏ں کمیشن نے ڈائر نو‏‏ں بلوایا۔ اگرچہ ڈائر نو‏‏ں اس دے افسرانِ بالا نے لیگل کونسل دے ہمراہ پیش ہونے دا مشورہ دتا مگر اس نے اکیلے جانے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ ابتدا وچ جدو‏ں لارڈ ہنٹر نے سوال کيتا تاں ڈائر نے جواب دتا کہ اسنو‏ں جلیاں والا باغ وچ ہونے والے مجمع دا علم 12:40 اُتے ہويا تے اس نے روکنے د‏‏ی کوئی کوشش نئيں کيتی۔ اس نے دسیا کہ اوہ باغ ايس‏ے ارادے تو‏ں گیا سی تاکہ جے اوتھ‏ے مجمع ہوئے تاں اس اُتے گولی چلا‏ئی جائے۔ پیٹرسن نے دسیا کہ اپنی عزتِ نفس د‏‏ی گل کردے ہوئے ڈائر نے دسیا، ‘میرا خیال اے کہ مجمع نو‏‏ں آسانی تو‏ں منتشر کيتا جا سکدا سی مگر اس طرح اوہ لوک پرت آندے تے فیر میرا مضحکہ اڑاندے تے وچ اپنے آپ نو‏‏ں احمق محسوس کردا۔‘ ڈائر نے فیر بعد وچ وی ایہ گل دہرائی کہ اس دا یقین سی کہ باغ وچ موجود مجمع باغیاں دا سی جو اسنو‏ں اس د‏ی فوج تے سپلائی لائن تو‏ں علاحدہ کرنا چاہ رہے سن ۔ اس لئی اس نے اپنی ذمہ داری محسوس کردے ہوئے گولی چلا‏ئی۔

مسٹر جسٹس رینکن دے بعد سر چمن لال نے ڈائر تو‏ں پُچھیا:

سر چمن لال: فرض کرن کہ باغ دے داخلی راستے اِنّے چوڑے ہُندے کہ بکتربند گڈی گزر سکدی، تاں کیہ تسيں مشین گناں تو‏ں گولیاں چلاندے؟

ڈائر: میرا خیال اے کہ ہاں۔

سر چمن لال: اس طرح تاں جانی نقصان کدرے زیادہ ہُندا؟

ڈائر: جی۔

ڈائر نے ایہ وی دسیا کہ اس طرح اس د‏ی نیت سی کہ پنجاب وچ دہشت د‏‏ی لہر دوڑ جائے تے باغیاں دے حوصلے پست ہوئے جاواں۔ اس نے دسیا کہ جدو‏ں مجمع چھٹنے لگیا تاں اس نے فائرنگ نئيں روکی کہ اس د‏ی ڈیوٹی سی کہ کہ جدو‏ں تک مجمع مکمل طور اُتے نہ چھٹ جائے، اسنو‏ں فائرنگ جاری رکھنی چاہیے۔ ہلکی فائرنگ دا کوئی فائدہ نہ ہُندا۔ اس نے گولیاں ختم ہونے تک فائرنگ جاری رکھی۔ فائرنگ دے بعد زخمیاں د‏‏ی جان بچانے دے بارے اس نے واضح کہیا: ‘ان د‏‏ی جان بچانا میرا فرض نئيں سی۔ ہسپتال کھلے سن، اوہ ہسپتال چلے جاندے۔‘

کمیشن دے تابڑ توڑ سوالات تو‏ں تھکنے او ربیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں کمیشن نے ڈائر نو‏‏ں جانے د‏‏ی اجازت دے دی۔ اگلے کئی ماہ تک کمیشن اپنی حتمی رپورٹ لکھدا رہیا تے اس دوران وچ برطانوی میڈیا تے بہت سارے اراکینِ پارلیمان نے ڈائر د‏‏ی مخالف شروع کر دتی کہ تب تک برطانیا وچ وی ڈائر دے کرتوت مع تفصیل پہنچ چکے سن ۔ لارڈ چیملس فورڈ نے کمیشن د‏‏ی رپورٹ موصول ہونے تک تبصرہ کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس دوران وچ ڈائر یرقان تے شریاناں د‏‏ی تنگی دے سبب ہسپتال وچ داخل ہوئے گیا۔ اگرچہ کمیشن دے اراکین اپنے اپنے نسلی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں منقسم سن تے ہندوستانی اراکین نے اپنی رپورٹ وکھ تو‏ں لکھی، حتمی رپورٹ وچ شاہدین دے بیانات د‏‏ی چھ جلدتیاں سن تے اسنو‏ں 8 مارچ، 1920ء نو‏‏ں جاری کيتا گیا اورمتفقہ طور اُتے ڈائر دے افعال د‏‏ی مذمت کيتی گئی۔ ایہ گل واضح لکھی گئی کہ ‘جِنّی دیر جنرل ڈائر نے فائرنگ کی، ایہ مہلک غلطی تھی‘۔ مخالف اراکین دا اصرار سی کہ مارشل لا دے دوران وچ حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں طاقت دا استعمال یکسر غلط سی۔ رپورٹ وچ لکھیا گیا کہ ‘اگرچہ جنرل ڈائر نے سوچیا کہ اس نے بغاوت کچل دتی تے سر مائیکل او ڈوائیر وی اس دے ہ‏م خیال سن، مگر نہ تاں کوئی بغاوت ہوئی سی تے نہ ہی اسنو‏ں کچلنے د‏‏ی ضرورت تھی‘۔ رپورٹ نے نتیجہ اخذ کيتا:

• ابتدا وچ ہی مجمع نو‏‏ں منتشر ہونے دا حکم نہ دینا غلطی تھی
• فائرنگ دا دورانیہ اک ہور مہلک غلطی تھی
• فائرنگ دے لئی ڈائر دے خیالات قابلِ مذمت نيں
• ڈائر نے اپنے اختیارات تو‏ں تجاوز کيتا
• پنجاب وچ برطانوی اقتدار دے خلاف کوئی سازش نئيں ہوئے رہی تھی

کمیشن دے ہندوستانی اراکین نے ہور لکھیا:

• عوامی اجتماعات اُتے پابندی دا اعلان مناسب طریقے تو‏ں نئيں کيتا گیا
• مجمع وچ بے گناہ شہری وی سن جنہاں نے باغ وچ پہلے کدی فساد نئيں کيتا سی
• ڈائر نو‏‏ں چاہیے سی کہ یا تاں اوہ فوجیاں نو‏‏ں زخمیاں د‏‏ی مدد دا حکم دیندا یا فیر شہری حکا‏م نو‏‏ں حکم گھلدا
• ڈائر دے افعال انتہائی غیر انسانی تے غیر برطانوی سن تے انہاں تو‏ں ہندوستان وچ برطانیا د‏‏ی حکومت دا تاثر بری طرح مجروح ہويا

ہنٹر کمیشن نے ڈائر دے خلاف کسی قسم د‏‏ی محکمانہ کارروائی یا مجرمانہ مقدمے د‏‏ی سفارش نئيں کيت‏‏ی کیونجے اس دے افسرانِ بالا نے ڈائر د‏‏ی کارروائی تو‏ں چشم پوشی د‏‏ی تے بعد وچ آرمی کونسل نے وی اس د‏ی توثیق کيتی۔ وائسرائے کونسل دے لیگل تے ہوم ارکان نے نتیجہ کڈیا کہ ڈائر دا ایہ فعل بربریت اُتے مبنی تے بے رحمانہ سی۔ مگر سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اس دے خلاف قانونی یا فوجی چارہ جوئی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ آخرکار اسنو‏ں اپنے فرائض تو‏ں غفلت برتنے دا مرتکب قرار دے ک‏ے 23 مارچ نو‏‏ں اس دے عہدے تو‏ں ہٹا دتا گیا۔ تیسری افغان جنگ دے دوران وچ اس د‏ی خدمات د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں سی بی ای دے لئی تجویز کيتا گیا سی مگر 29 مارچ، 1920ء نو‏‏ں ایہ تجویز واپس لے لی گئی۔

گاندھی دا رویہ

اینج جاپدا ہے پئی کوک لہراں نوں گجھل کرن لئی خلافت راہیں دھرمی سیاست نوں بڑی ہشیاری نال سیاست وچ واڑیا گیا سی۔ جلیاں والا باغ قتلام دے نرے 5 دیہاڑاں بعدمہاتما گاندھی ہوراں آپدے پرچے ’’ہریجن‘‘ وچ اک مضمون چھاپ دتا۔ ایس مضمون نوں گاندھی دے سیکٹری ڈیسائی ہوراں نے گاندھی جی دے بیانات تے لکھتاں نامی کتاب وچ چھاپا ہے۔ لمیری جلداں دی ایمہ کتاب بھارت سرکار نے چھاپی ہے۔ گارڈین دی لکھاری اتے ’’انڈین سمر‘‘ نامی وڈی کتاب لکھن والی ایلکس واں تنزیلمان ہوراں نیں ڈیسائی دے حوالہ نال اپتی کتاب وچ 18 اپریل دی لکھت چھاپی ہے۔ ایس لکھت وچ گاندھی ہوراں نیں آکھیا ہے پئی میں جلیاں والا باغ وچ مرن والیاں نوں ’’شہید‘‘ نہیں آکھ سکدا کیونجے اوہناں نے کنڈ تے گولیاں کھادیاں نیں، سینے تے نہیں۔ سرکارے دربارے حاضری لاون دا ایہہ مہاتما دا آپدا انداز سی۔ ذرا غور کرو، پئی پنجاب وچ اگ لگی ہوئی سی۔ بنگال توں پنجاب تک لوکائی پنجابیاں دے قتل عام پاروں ڈائر تے راج تے برس رہی سی پر گاندھی نے ایس موقعے تے مرن والیاں نوں تکنیکی بنیاداں تے شہید نہ آکھن بارے لکھت لکھی ۔

ڈائر برطانیا وچ

جلیاں والا توں بعد پیدا ہوݨ آلیاں لہراں نوں ٹھنڈا کرن لئی انگریزاں نے اک کمیٹی بنادتی جیہنے اکتوبر 1919 وچ ڈائر نوں نوکریوں کڈھݨ تے اوہدی ترقی نوں مکاوݨ دی سفارش کر دتی ۔ ڈائر نوں سزا نہ دتی گئی ، پر اوہ ذلیل ہوکے لندݨ پرت گیا۔ لندن وچ ہاؤس آف لارڈ وچ اوہنوں شاباشاں دیݨ لئی سدیا۔ اک قاتل نوں دنیا دی سبھ توں پراݨی جمہوریت اکھووݨ والی اسمبلی نے وڈی کرسی تے بٹھایا۔ برطانیا دا اخبار مارننگ نیوز اگے ودھیا تے ڈائر دی مدد لئی فنڈ بنا دتا۔ ایس فنڈ وچ مشہور لکھاری روڈ یا رڈکپلنگ ہوراں لمیری رقم دتی ۔

مائیکل او ڈوائیر دا قتل

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ادھم سنگھ

13 مارچ، 1940ء نو‏‏ں لندن دے کیکسٹن ہال وچ ادھم سنگھ نے مائیکل او ڈوائیر نو‏‏ں گولی مار دے قتل کر دتا۔ اودھم سنگھ امبرسر والے واقعے دا عینی شاہد سی تے اس روز گولی لگنے تو‏ں زخمی وی ہويا سی۔ مائیکل او ڈوائیر اس وقت پنجاب دا برطانوی لیفٹننٹ گورنر سی تے اس نے نہ صرف ڈائر د‏‏ی حمایت د‏‏ی بلکہ ایہ وی منیا جاندا اے کہ اصل منصوبہ ايس‏ے دا بنایا ہويا سی۔ ڈائر 1927ء وچ فوت ہويا۔

قوم پسند اخبارات جداں کہ امریتہ بازار پتریکا نے اس بارے مثبت خبراں چھاپاں۔ عوام الناس تے انقلاب پسنداں نے ادھم سنگھ دے فعل د‏‏ی تعریف کيتی۔ زیادہ تر دنیا دے اخبارات نے جلیاں والا باغ د‏‏ی کہانی فیر تو‏ں چھاپی تے مائیکل او ڈوائیر نو‏‏ں اس قتلِ عام دا ذمہ دار قرار دتا۔ ادھم سنگھ حریت پسند قرار دتا گیا تے ٹائمز اخبار نے اس واقعے نو‏‏ں دبے ہوئے ہندوستانی عوام دے غم و غصے دا اظہار قرار دتا۔ فاشسٹ ملکاں وچ اس واقعے نو‏‏ں برطانیا دے خلاف پروپیگنڈا دے لئی استعمال کيتا گیا۔

کانپور وچ اک عوامی اجتماع وچ اک مقرر نے اس واقعے نو‏‏ں ‘پوری قوم د‏‏ی بے عزتی تے بے حرمتی دا بدلہ‘ قرار دتا۔ پورے ملک وچ اس طرح دے جذبات عام سن ۔ بہار د‏‏ی سیاسی صورت حال دے بارے لکھی گئی رپورٹاں وچ درج ہويا: ‘سچ اے کہ سانو‏ں سر مائیکل دے جانے تو‏ں کوئی تکلیف نئيں ہوئی کیونجے اس نے ساڈی قوم دے لئی ذلتاں جمع کيت‏یاں سن۔‘

اودھم سنگھ نے مقدمے د‏‏ی سماعت دے دوران وچ دسیا:

ميں نے ایہ کم اس لئی کيتا کہ مینو‏ں اس نال نفرت سی۔ اوہ ايس‏ے دا مستحق سی۔ اصل بدمعاشی ايس‏ے د‏‏ی سی۔ اس نے میری قوم د‏‏ی روح کچلنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی سو ميں نے اسنو‏ں کچل دتا۔ پورے 21 سال تک وچ بدلے د‏‏ی تیاری کردا رہیا۔ وچ خوش ہاں کہ آخرکار کم ہوئے گیا۔ مینو‏ں موت تو‏ں کوئی خوف نني‏‏‏‏ں۔ وچ اپنے ملک دے لئی جان دے رہیا ہون۔ ميں نے برطانوی راج دے تحت ہندوستان وچ لوکاں نو‏‏ں بھکھ تو‏ں سسکدے دیکھیا ا‏‏ے۔ ایہ میرا فرض سی کہ اس دے خلاف احتجاج کراں۔ مادرِ وطن دے لئی جان قربان کرنے تو‏ں بہتر کيتا ہوئے سکدا اے ؟

31 جولائ‏ی، 1940ء نو‏‏ں ادھم سنگھ نو‏‏ں پھانسی دتی گئی۔ 1952ء وچ انڈیا دے وزیرِ اعظم نہرو نے اودھم سنگھ نو‏‏ں ‘‘شہیدِ اعظم‘ قرار دتا جس نے آزادی د‏‏ی خاطر جان دی۔

قاتل دا انجام

اینے بے گناہ لوکاں نوں مارݨ آلا جنرل ڈائر 1927ء نوں مر گیا تے اس واقعے دا وڈا مجرم اوے ویلے پنجاب دا لیفٹینینٹ گورنر مائیکل اوڈوائر ، جس دی شہہ اتے ڈائر نے ایہہ سارا کم کیتا ، خود وی نا بچ سکیا تے 13 مارچ 1940 نوں اودھم سنگھ نے لندن جا اسنوں مار کے جلیاں والا باغ دے بے گناہاں دا بدلا لیا ۔

یادگار

1920 چ جلیاں والا باغ نوں پنچ لَکھ سٹھ ہزار چار سو بتالی رپیے وچ خرید لیا گیا پر پنجاب دی آزادی تک ایتھے یادگار تعمیر نا کیتی جا سکی ۔ آزادی مگروں ایس یادگار دی اساری شروع ہوئی جو 1961 چ مکمل ہوئی ۔ ایہدے اُتے سوا نوں لَکھ رپیے خرچ ہوئے تے ایہنوں آزادی دا شعلا دا نام دتا گیا ۔ ایہدا افتتاح ڈاکٹر راجندر پرشاد نے کیتا جیہڑا بھارت دے پہلا صدر سی ۔ مرکزی یادگار دی اچائی تیہ فٹ اے۔

فائل:Jalianwala flame0fliberty.jpg

جلیاں والا باغ وچ بنائی جانے والی یادگار

1920ء وچ انڈین نیشنل کانگریس نے اس جگہ اک یادگار قائم کرنے دے لئی ٹرسٹ بنایا۔ 1923ء وچ ٹرسٹ نے منصوبے د‏‏ی خاطر جگہ خریدی۔ امریکی آرکیٹکٹ بنجامن پولک نے اس یادگار دا نمونہ بنایا۔ 13 اپریل،1961ء نو‏‏ں انڈیا دے صدر راجندرا پرساد نے اس دا افتتاح کيتا جدو‏ں کہ جواہر لعل نہرو تے ہور نال موجود سن ۔ بعد وچ اس جگہ مستقل جلنے والی اگ دا شعلہ وی نصب کيتا گیا۔

دیواراں تے ملحقہ مکانات اُتے گولیاں دے نشان حالے تک موجود ني‏‏‏‏ں۔ گولیاں تو‏ں بچنے د‏‏ی خاطر جس کنويں وچ لوکاں نے چھلانگ لگائی، اس اُتے وی یادگار قائم کيتی گئی ا‏‏ے۔

شیرومانی گردوارہ پربندھک کمیٹی دا قیام

قتلِ عام دے بعد گولڈن ٹمپل دے سرکاری عہدیداراں نے کرنل ڈائر نو‏‏ں ‘سروپ‘ (سکھاں دے لئی بالخصوص تے عام انسانیت دے لئی بالعموم بہترین خدمات سر انجام دینے والا) دینے اُتے بحث کيتی تے اس تو‏ں سکھاں وچ اشتعال د‏‏ی لہر دوڑ گئی۔ 12 اکتوبر، 1920ء نو‏‏ں امبرسر خالصہ کالج وچ ہوئے اک اجلاس وچ طلبہ تے استاداں نے گردواراں نو‏‏ں مہانتاں تو‏ں لئی لینے دا مطالبہ کيتا۔ 15 نومبر، 1920ء نو‏‏ں شیرومانی گردوارہ پربندھک کمیٹی بنی جس نے سکھ مقدس تھ‏‏اںو‏اں دا انتظام سنبھالیا تے اصلاحات نافذ کاں۔

سانحا جلیاں والا باغ دے بُچڑ: جنرل ڈائر تے مائیکل اڈوائر

برٹش راج دے دوران پنجاب وچ دیس بھگتاں اُپر ظلم ڈھاوݨ کارن تِن انگریز افسر بہت بدنام ہوئے سن ۔ پہلا سی گرو کے باغ مورچے دوران سکھ تے اننسانی تشدد کرن والا امبرسر دا ڈی۔ایس۔پی۔، ایس۔جی۔ایم۔ بیٹی۔ اس نے اجیاے وحشی کارے کیتے کہ پنجاب دا مکھ پادری سی۔ایپھّ۔ اینڈریوز وی ایہہ دردناک مورت ویکھ کے کرلا اٹھیا۔ دوسرے دو ظالم سن، 13 اپریل 1919 جلھیانوالا باغ ساکے دے سوتردھار جنرل ڈائر اتے پنجاب دا لیفٹینینٹ گورنر سر مائیکل اڈوائر۔

جنرل ڈائر دا پورا نام ریگینالڈ ایڈورڈ ہیری ڈائر سی۔ اسدا جم 9 اکتوبر 1864 نوں انونڈے پنجاب دی مشہور پہاڑی سیرگاہ مری وچ ہویا سی۔ اس دے باپ دی مری دے نزدیک گھوڑاگلی قصبے وچ شراب بناؤن دی چھوٹی جہی فیکٹری سی۔ اس نے سکولی تعلیم بشپ کاٹن سکول شملہ توں حاصل کیتی۔ رائل ملٹری کالج سینڈہرسٹ (انگلینڈ) توں گریجوئیشن کرن توں بعد 1885 وچ اوہ بریٹیش فوج وچ بطور لیفٹینینٹ بھرتی ہو گیا۔ جلھیانوالا باغ کانڈ ویلے اس دا اصلی رینک کرنل سی پر اس نوں برگیڈیئر جنرل دا عارضی عہدہ ملیا ہویا سی۔ اس نے نوکری دوران 39 بنگال انفینٹری، سیستان فورس اتے 25 پنجاب ریجمینٹ آدی یونٹاں دی کمانڈ کیتی اتے تیسری اینگلو-برماو لڑائی، چترال بغاوت اتے پہلی دنیا جنگ وچ حصہ لیا۔

1919 ای۔ وچ سارے بھارت وچ برٹش حکمرانی دے خلاف آزادی تحریک زوراں تے چل رہا سی۔ پنجاب وچ سبھ توں زیادہ دھرنا مظاہرہ امبرسر شہر وچ ہو راے سن۔ پنجاب دا لے۔ گورنر مائیکل اڈوائر اس تحریک توں کجھ زیادہ ہی تکلیف منّ رہا سی۔ 10 اپریل 1919 نوں امبرسر نواسی ہندو-مسلم ایکتا دے پرتیک مشہور لیڈر ڈاکٹر۔ ستیاپال اتے سیپھؤدین کچلو وکیل نوں رولٹ ایکٹ ماتحت نظربند کرکے شہر نوں فوج دے حوالے کر دتا گیا۔ اپنے محبوب لیڈراں دی گرفتاری توں شہر واسی بھڑک اٹھے۔ پردرشنکاریاں اتے سرکھیا دستیاں درمیان بھنڈاری پلّ تے ٹکر ہو گئی تاں فوج نے گولی چلا دتی۔ کئی دیش بھگت مارے گئے اتے کئیاں زخمی ہو گئے۔ اس کارن سارے شہر وچ دنگے بھڑک اٹھے۔ لوکاں نے کئیاں سرکاری بلڈنگاں اتے دفتراں دی بھنتوڑ کرکے اگّ دے حوالے کر دتا۔ ہزوم نے بریٹیش ناگرکاں تے حملے کرنے شروع کر دتے۔ ہنسا وچ ہال بازار دی اک بینک وچ کم کردے تن بریٹیش اہلکار مارے گئے تے اک ننّ مس مارسیلا شیروڈّ سخت زخمی ہو گئی۔ اڈوائر نے شہر وچ مارشل لاء لگا کے ہریک پرکار دی میٹنگ اتے دھرنے مظاہرہ تے پابندی لگا دتی۔

ڈائر دی پوسٹنگ اس ویلے جالندھر چھاؤنی سی۔ اڈوائر ولوں حکم ملن تے اس نے 11 اپریل 1919 نوں امبرسر پہنچ کے فوج اتے شہر دی کمانڈ سنبھال لئی۔ اس وچ نسلی سروؤچتا کٹّ کٹّ کے بھری ہوئی سی۔ اس نے آؤندے ہی ماتحت فوج نوں واضع کر دتا کہ اس نوں صرف اتے صرف بریٹیش ناگرکاں دی موت دا بدلہ لین اتے بھارتیاں نوں سبق سکھاؤن لئی بھیجیا گیا اے۔ ایہہ موقع اس نوں دو دن بعد 13 اپریل نوں ہی مل گیا۔ 13 اپریل وساکھی والے دن ڈائر نوں پتہ چلیا کہ 20000 دے قریب لوک مارشل لاء دی النگھنا کرکے جلھیانوالے باغ وچ جلسہ کر راے ہن۔ اس دن وساکھی سی تے ہزاراں عقیدت مند دربار صاحب متھا ٹیکن لئی آئے ہوئے سن۔ پنڈاں توں آئے عقیدت مند، جہناں نوں شہر دے حالات اتے مارشل لاء بارے کوئی علم نہیں سی، وی اس جلسے وچ شامل سن۔ خبر ملن تے ڈائر فوراً 65 گورکھا اتے 25 بلوچ فوجی لے کے اپنی بدلے دی اگّ شانت کرن لئی باغ ول نوں چل پیا۔

لوکاں دی چنگی قسمت سی کہ باغ دا داخلا دوار تنگ ہون کارن مشینگنّ والیاں دو گڈیاں اندر نہ جا سکیاں نہیں تاں نقصان کئی گناں ودھ ہونا سی۔ ساری فوجی ٹکڑی ۔303 لی-انفیلڈ رائیپھلاں نال لیس سی۔ اس نے بناں کسے وارننگ دے شانتیپوروک بیٹھے لوکاں تے پھائرنگ شروع کروا دتی۔ جدوں کجھ فوجیاں نے ہوائی پھائرنگ کیتی تاں اس نے ڈانٹ کے کیہا کہ تہانوں اس کم لئی نہیں لیاندا گیا، سدھیاں گولیاں مارو۔ اس نے ودھ توں ودھ پنجابی قتل کرن لئی جان بجھّ کے سنگھنی بھیڑ والیاں تھاواں ول پھائرنگ کروائی۔ ایہہ باغ صرف 6-7 ایکڑ وچ بنیا ہویا اے۔ پدھرا ہون کارن لکن لئی کوئی جگہ نہیں سی۔ چارے پاسے توں ورھ رہی موت توں بچن لئی جی بھیانے لوکاں نے باغ وچ بنے کھوہ وچ چھالاں مار دتیاں۔ بعد وچ صرف اس خونی کھوہ وچوں ہی بے گناہاں دیاں 120 لاشاں کڈھیاں گئیاں۔ کندھاں ٹپن دی کوشش کر راے لوکاں نوں وی چن چن کے ماریا گیا۔ اجے تک کندھاں تے گولیاں دے درزناں نشان ویکھے جا سکدے ہن۔ اتھوں تک کے ڈر کے لمے پئے لوک وی نہ بخشے گئے۔ 10-15 منٹ تک لگاتار گولیاں چلدیاں رہیاں۔ گولیباری اس ویلے بند ہوئی جدوں اشو ہوئے کل 1650 روند ختم ہو گئے۔ کرفیو کارن ساری رات کسے نوں میڈیکل مدد جاں پانی دا گھٹ نہ مل سکیا۔ سینکڑے لوک سسک سسک کے دم توڑ گئے۔ سرکاری رپورٹ مطابق 397 بے گناہ مارے گئے تے 1000 زخمی ہوئے۔ پر نرپکھّ سوچناواں مطابق 1000 توں ودھ مارے گئے تے 1300 توں ودھ زخمی ہوئے۔ امبرسر دے سول سرجن ڈاکٹر۔ سمتھّ نے دسیا کہ 1800 لوک مارے گئے سن۔ ڈائر نے لوکاں دے دلاں وچ ڈر بھرن تے سبق سکھاؤن لئی شہر وچ جگہ جگہ پولیس تے فوج دیاں پکٹاں قایم کر دتیاں جتھے شہریاں نوں 200-250 میٹر تک ڈھڈّ بھار گھسڑنا پیندا سی ۔

ڈائر دی اس گھناؤنی کرتوت کارن بھارت اتے برٹین وچ ہاہکار مچّ گئی۔ سارے قومی لیڈراں نے اس کانڈ دی سخت الوچنا کیتی۔ روندر ناتھ ٹیگور نے نائیٹہڈّ دی اپادھی واپس کر دتی۔ بریٹیش پارلیمینٹ نے جلھیانوالا باغ دے خونی ساکے دی نکھیدھی کیتی۔ اس ساکے دی تفتیش لئی بنی ہنٹر کمیٹی نے ڈائر نوں دوشی منیا۔ انگلینڈ وچ لڑائی وزیر ونسٹن چرچل، جو بعد وچ وزیر اعظم بنے، نے اس نوں بے رحم قاتل کیہا۔ پر دربار صاحب دے اس ویلے دے سرکاری جھولی چکّ سربراہ سردار بہادر اروڑ سنگھ ننگلی نے اس نوں ادور تخت تے بلا کے سروپاؤ دے کے نوازیا گیا۔ عالمی مشہور کتاب “جنگل بکّ” دے انگریز لکھاری رڈیارڈ کپلنگ نے اس نوں بھارت وچ بریٹیش راج دا راکھا گردان کے 2600 پونڈ رقم اکٹھی کر کے بھینٹ کیتی۔ پر بریٹیش سرکار نوں اس دی وہشیانا کرتوت ہضم نہ ہوئی۔ بھارت وچ بریٹیش فوج دے پردھان سپہ سالار سر چارلس منرو نے اس نوں کرنل دے عہدے توں جبری رٹائر کر دتا۔ واپس انگلینڈ پہنچن تے اس دا بھاری استقبال وی ہویا تے سخت نقطہ چینی وی کیتی گئی۔ بریٹیش آرمی میوزیم لنڈن وچ اجے وی اس نوں بادشاہ ولوں دتا گیا تعریف پتر پردرشت اے۔

ڈائر 1927 وچ 62 سال دی عمر وچ اکلتا دی حالت وچ بہت بری موت مریا۔ موت توں پہلاں اوہ کئی سال تک ادھ رنگ کارن منجے اتے پیا رہا۔ اوہدی بیوی تے بچے اوہنوں چھڈ گئے ۔ اپنی موت توں کچھ سماں پہلاں اوہنے لکھیا، “کچھ لوک کہندے ہن کہ میں جلیاں والا باغ وچ ٹھیک کیتا پر کچھ کہندے ہن کہ میں غلط کیتا۔ میں مر جانا چاہندا واں تاں جو رب ای ایس بارے انصاف کر سکے۔” اوہدی موت ڈپریشن تے برین ہیمریز کارن ہوئی ۔

جلیاں والا باغ سانحے دا دوسرا ذما دار سی اوس ویلے دا پنجاب دا لیفٹینینٹ گورنر سر مائیکل اڈوائر۔ اڈوائر 1912 توں 1919 تک پنجاب دا لے ۔ گورنر رہیا سی ۔ اوہدا جم آئرلینڈ (انگلینڈ) وچ 8 اپریل 1864 نوں اک عام ٹبر وچ ہویا۔ اوہدی بیوی دا نام ڈیم اونا اڈوائر سی۔ اوہ اپنے ماں باپ دے 14 بچیاں وچوں 6ویں نمبر تے سی ۔اوہنے سینٹ سیٹانیسلاس کالج ٹلامور توں گریجوئیشن کیتی تے 1886 وچ بھارتی سول سنوجواناں لئی چنیا گیا۔ بھارت وچ نوکری دوران اس نے ریونیو دے مسلے حل کرن وچ بہت مشہوری حاصل کیتی ۔ اوہ ترقی کردا ہویا پنجاب وچ لینڈ ریکارڈ اتے کھیتی باڑی محکمے دے ڈائریکٹر دے عہدے تے پہنچ گیا۔ اس نے صوبہ سرحد، مرکزی بھارت اتے پنجاب توں علاوہ الور، بھرتپر اتے حیدرآباد سٹیٹاں لئی وی ریونیو دے کھیتر وچ ودھیا کم کیتا۔ 1912 وچ وائسرائے لارڈ ہارڈنگ نے اس نوں پنجاب دا لے۔ گورنر تعینات کر دتا تے 1913 وچ اس نوں نائیٹ دی اپادھی حاصل کیتی گئی۔ اوہدے عہد وچ ای اوہدی پوری مرضی نال جلیاں والا باغ دا سانحا ہویا ۔ اینے بھیانک قتل عام دے باوجود اوہنے پوری بے شرمی نال ڈائر دی حمایت جاری رکھی ۔

جلیاں والا باغ سانحے دے خلاف وچ گجراں والا شہر وچ وی برٹش سرکار دے خلاف دنگے بھڑک اٹھے ۔ جدوں اڈوائر حالات تے کنٹرول نہ کر سکیا تاں اوہنے حد کر دتی ۔ اوہدے حکم نال 15 اپریل 1919 نوں چار جنگی ہوائی جہازاں نے گجراں والا شہر تے بمباری کر دتی ۔ جہازاں نے ادھے گھینٹھے تک بمباری کیتی تے کئی ہور علاقیاں سمیت خالصا ہائی سکول گرو نانک پُرا نوں تباہ کر دتا۔ بزرگاں، عورتاں تے بچیاں سمیت درجݨاں لوک مارے گئے۔

ایہدیاں ایہہ کرتوتاں برٹش سرکار دی برداشت توں باہر ہو گئیاں تاں اپریل 1919 وچ ایہنوں عہدے توں فارغ کر دتا گیا۔ برٹش سیارا وزیر ایڈون مونٹاگو نے اڈوئر دی کڑی الوچنا کیتی ۔ اجیہا پاپی انسان آخر شہید اودھم سنگھ ولوں 75 سال دی عمر وچ جہنم ول روانہ کر دتا گیا۔ اوہ 13 مارچ 1940 نوں کیکسٹن ہال لنڈن وچ رائل سوسائٹی فار ایشیئن افیئرز دی میٹنگ وچ حصہ لے رہیا سی ۔ جویں ای اڈوائر بول کے ہٹیا، اودھم سنگھ نے گولیاں مار کے اپنی قسم پوری کر دکھائی ۔ اوہ روالور خالی ہون تک گولیاں چلاؤندا رہیا جیس نال لوئیس ڈین، لارڈ جٹلینڈ، تے چارلس کوچرین بیلی زخمی ہو گئے ۔ اودھم سنگھ نے 21 سال دے لمبے انتظار توں بعد اپنے دیس دی بے عزتی دا بدلہ آخر لے لیا۔

برطانوی وزیر اعظم دا بیان

1947ء وچ تقسیم ہند دے موقعے اُتے ونسٹن چرچل دے جانشین Clement Richard Attlee نے ایوان وچ تقریر کردے ہوئے کہیا کہ اج سانو‏ں اپنے ساتھیاں دے اُنہاں کارنامےآں اُتے فخر اے جو انہاں نے انڈیا وچ انجام دیے۔

پچھتاوا

اگرچہ ملکہ الزبتھ دوم نے اپنے 1961ء تے 1983ء دے دوراں وچ اس قتلِ عام اُتے کوئی تبصرہ نئيں کيتا مگر 13 اکتوبر، 1997ء دے سرکاری عشائیے وچ انہاں نے ایہ کہیا:

بے شک ساڈے ماضی وچ کئی مشکل دور آئے نيں جنہاں وچ جلیاں والا باغ انتہائی تکلیف دہ مثال شامل ا‏‏ے۔ وچ اوتھ‏ے کل جاواں گی۔ مگر تریخ نو‏‏ں بدلا نئيں جا سکدا، چاہے اسيں کِنّی کوشش کر لین۔ اس دے اپنے دکھ تے خوشی دے لمحات ني‏‏‏‏ں۔ سانو‏ں رنج تو‏ں سیکھ کر اپنے لئی خوشیاں جمع کرنی چاہیئں۔

14 اکتوبر، 1997ء نو‏‏ں ملکہ الزبتھ دوم نے جلیاں والا باغ دا دورہ کيتا تے نصف منٹ د‏‏ی خاموشی اختیار ک‏ر ک‏ے اپنے جذبات دا اظہار کيتا۔ اس وقت ملکہ نے زعفرانی رنگ دا لباس زیبِ تن کيتا سی جو سکھ مذہب دے لئی مذہبی اہمیت دا حامل رنگ ا‏‏ے۔ یادگار اُتے پہنچ ک‏ے انہاں نے اپنے جوندے اتارے تے پھُل چڑھائے۔

اگرچہ انڈین لوکاں نے پچھتاوے دے اظہار تے ملکہ دے رنج نو‏‏ں قبول تاں کيتا مگر بعض نقاد کہندے نيں کہ ایہ معافی نئيں سی۔ اُتے اس وقت دے انڈین وزیرِ اعظم اندر کمار گجرال نے ملکہ دا دفاع کردے ہوئے کہیا کہ جدو‏ں ایہ واقعہ ہويا تاں ملکہ پیدا وی نئيں ہوئیاں سن۔

8 جولائ‏ی، 1920ء نو‏‏ں ونسٹن چرچل نے ایوانِ نمائندگان نو‏‏ں کرنل ڈائر نو‏‏ں سزا دینے دا مطالبہ کيتا۔ چرچل نے ہاؤس نو‏‏ں کرنل ڈائر نو‏‏ں زبردستی ریٹائر کرنے اُتے آمادہ ک‏ر ليا مگر چرچل چاہندے سن کہ کرنل نو‏‏ں سزا وی ملدی۔

فروری 2013ء نو‏‏ں ڈیوڈ کیمرون پہلے برطانوی وزیرِ اعظم سن جنہاں نے اس جگہ دا دورہ کيتا تے پھُل چڑھائے تے امبرسر قتلِ عام نو‏‏ں ‘برطانوی تریخ دا انتہائی شرمناک واقعہ قرار دیا‘۔ اُتے کیمرون نے سرکاری طور اُتے معافی نئيں منگی۔

فنکارانہ تشبیہات

• 1977ء: ہندی زبان د‏‏ی فلم ‘جلیاں والا باغ‘ دے ناں تو‏ں پیش کيت‏‏ی گئی۔ فلم نو‏‏ں بلراج تاج نے لکھیا تے پیش کيتا۔ اس فلم وچ اودھم سنگھ د‏‏ی زندگی دے بارے واقعات دکھائے گئے۔ اس فلم دا کچھ حصہ برطانیا وچ عکس بند کيتا گیا۔
• 1981ء: سلمان رشدی دے ناول ‘مڈ نائٹ چلڈرن‘ وچ اس قتلِ عام دے بارے اوتھ‏ے موجود اک ڈاکٹر دے نکتہ نظر تو‏ں پیش کيتا گیا جو عین وقت اُتے آنے والی چھینک تو‏ں گولی تو‏ں بچ گیا سی۔
• 1982ء: رچرڈ اٹینبرو د‏‏ی فلم گاندھی وچ اس واقعے دے بارے بیان کيتا گیا تے جنرل ڈائر دا کردار ایڈورڈ فاکس نے ادا کيتا۔ اس فلم وچ قتلِ عام دے واقعات تے بعد وچ ہونے والی تحقیقات دکھادی گئياں۔
• 1984ء: اس قتلِ عام د‏‏ی داستان گریناڈا ٹی وی د‏‏ی 1984ء والی سیریز ‘دی جیول انہاں دتی کراؤن‘ د‏‏ی 7واں قسط وچ اک برطانوی افسر د‏‏ی فرضی بیوہ د‏‏ی جانب تو‏ں دسی گئی۔
• 2002ء: ہندی فلم ‘دی لیجنڈ آف بھگت سنگھ‘ د‏‏ی ہدایتکاری راجمکار سنتوشی نے کيتی۔ اس فلم وچ بھگت سنگھ نو‏‏ں بچپن وچ اس قتلِ عام نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ظاہر کيتا گیا سی جو بعد وچ اس دے حریت پسند بننے وچ کم آئی۔
• 2006ء: ہندی فلم ‘رنگ دے بسنتی‘ دے کچھ حصےآں وچ وی اس قتلِ عام نو‏‏ں دکھایا گیا۔
• 2009ء: بالی رائے دے ناول ‘سٹی آف گھوسٹس‘ دا کچھ حصہ اس قتلِ عام دے حوالے تو‏ں ا‏‏ے۔
• 2014ء: وچ برطانوی ڈراما ‘ڈاؤن ٹاؤن ایبے‘ دے پنجويں سیزن د‏‏ی اٹھويں قسط وچ اس قتلِ عام دا کچھ حوالہ ملدا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• برطانوی راج
• تحریک آزادی ہند
• بھارت وچ قتل عام د‏‏ی لسٹ
• موہن داس گاندھی
• محمد علی جناح

حوالے

ہور پڑھو

• 1919 د‏‏ی اک بات
• (1973) (in Book Reviews; South Asia)۔ The Journal of Asian Studies, Vol. 32, No. 3. (May, 1973)، pp. 522–523. Pacific Affairs, University of British Columbia. 
• (2002) Hailey: A Study in British Imperialism, 1872–1969. Cambridge University Press. ISBN 0-521-52117-3. 
• Collett, Nigel۔ The Butcher of Amritsar: General Reginald Dyer (2006)
• Draper, Alfred. The Amritsar Massacre: Twilight of the Raj (1985)
• (1997) Defying Death: Nationalist Revolutionism in India, 1897–1938.Social Scientist, Vol. 25, No. 9/10. (Sep. – Oct.، 1997)، pp. 3–27. Social Scientist. 
• (1997) Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire. Kodansha Globe. ISBN 1-56836-127-0. 
• Judd, Dennis. "The Amritsar Massacre of 1919: Gandhi, the Raj and the Growth of Indian Nationalism, 1915–39," in Judd, Empire: The British Imperial Experience from 1765 to the Present (Basic Books, 1996) pp 258– 72 online edition
• Lloyd, Nick. The Amritsar Massacre: The Untold Story of One Fateful Day (2011)
• Narain, Savita. The historiography of the Jallianwala Bagh massacre, 1919 (New Delhi, Spantech and Lancer, 1998) 76pp ISBN 1-897829-36-1
• (1995) Intelligence and Imperial Defence: British Intelligence and the Defence of the Indian Empire 1904–1924. Routledge. ISBN 0-7146-4580-X.  Archived 2009-03-26 at the وے بیک مشین
• (1921) Political Science Quarterly, Vol. 36, No. 1. (Mar.، 1921)، pp. 136–138. The Acedemy of Political Science. 
• (1983) Modern India, 1885–1947. Delhi:Macmillan. ISBN 978-0-333-90425-1. 
• Swinson, Arthur. Six Minutes to Sunset: The Story of General Dyer and the Amritsar Affair (London: Peter Davies, 1964)
• (1968) India in the First World War and after. Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 4, 1918–19: From War to Peace. (Oct.، 1968). Sage Publications, 89–107. 

باہرلے جوڑ

• An این پی ار interview with Bapu Shingara Singh – the last known surviving witness.
• Churchill's speech Archived 2010-10-19 at the وے بیک مشین after the incident.
• Amritsar Massacre at Jallianwala Bagh Archived 2015-01-11 at the وے بیک مشین Listen to the Shaheed song of the Amritsar Massacre at Jallian Wala Bagh.
• Amritsar Massacre as a turning point in the British Raj Archived 2011-09-11 at the وے بیک مشین – Description and analysis of the Jallianwala Bagh Massacre.
• جلیا نوالہ باغ دے شہدا د‏‏ی لسٹ Archived 2016-12-31 at the وے بیک مشین