جلیاں والا باغ
امبرسر پنجاب وچ اک باغ اے ۔ ایہ باغ ہمت سنگھ نامی اک شخص دے دے خاندان دی ملکیت سی ۔ اوہ جلا پِنڈ دے سی ایس وجہ توں اوہناں دے ٹبر نوں جلیاں آلے کہیا جاندا سی تے اوہناں دے باغ دا نام وی جلیاں آلا باغ پے گیا ۔ ایتھے ای جلیاں والا باغ قتل عام دا حادثا پیش آیا سی ۔
تریخ
سودھوامبرسر ’’ پنجاب وچ جلیاں والا باغ وچ 13 اپریل 1919 ء نوں انگریز فوج نے سینکڑے آزادی پسندوں نوں گولی مار کے ماریا سی۔ اس قتل عام دی وجہ اک بھیڑا قنون رولٹ ایکٹ مجریہ 21 مارچ 1919 سی جیہدے ذریعے ہندوستان دے لوکاں دی رہی سہی آزادی وی مک گئی سی ۔ سارے دیس چ مظاہرے تے ہڑتالاں راہیں اس ایکٹ دے خلاف احتجاج کیتا جا رہیا سی تے امبرسر وچ وی بغاوت ورگی حالت سی ۔
13 اپریل بساکھی دے میلے دا دیہاڑ سی تے امبرسر دے جلیاں والا باغ وچ ہزاراں پنجابی کسان تے شہری میلا منارہے سن تے اک نکر تے کھوہ دے نیڑے رولٹ ایکٹ دے خلاف جلسا وی ہو رہیا سی۔ جلسے نوں روکݨ لئی جلندھر توں ڈائر نوں سدیا گیا سی۔ اوہ جلسے دی تھاں تے جا پہنچیا تے دوویں بوہیاں تے سپاہیاں نوں بندوقاں تاݨ کے کھڑا کر دتا۔ دیکھدے ای دیکھدے لاشاں دے ڈھیر لگ گئے ۔ سواݨیاں نے کھوہ وچ چھالاں مار دتیاں تے باغ رتا ہوگیا۔
واقعات
سودھو13 اپریل 1919ء اتوار دے دن امبرسر دے شہری شام دے 4 بجے اپنے آگوآں ڈاکٹر سیف الدین کچلو تے ڈاکٹر ستیہ پال دی گرفتاری دے خلاف احتجاج لئی جلیانوالہ باغ چ جمع ہوئے۔ حکومت نے جلسے جلوسوں اتے تن دن پہلے پابندی لا دتی سی۔ ایہ باغ دو سو گز لمبا تے اک سو گز چوڑا سی۔ اس دے چارے پاسے کندھ سی تے کندھ دے نال نال مکان بنے ہوئے سن۔ باہر نکلن لئی اک چھوٹا جہا تنگ راہ سی۔ سارا باغ کچھا کھچ بھریا ہویا سی ۔ تے لوک آگوآں دیان تقریراں سن رہے سی ۔ 13 اپریل نوں شام ساڈھے چار بجے تک امبرسر دے آلے دوالے دے تقریبن پندراں توں ویہہ ہزار تک لوک باغ وچ جمع ہو چکے سن ۔
پنچ بج کے پندراں منٹ اُتے جنرل ڈائر نے پچاس فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں نال اوتھے پہنچ کے بغیر کسے گل دے لوکاں اتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اتے عمل ہویا تے کجھ منٹاں چ سینکڑے لوک مار دتے گئے ۔ بوہت سارے لوکاں نے باغ دے اک کونے چ بنے کھوہ جان بچان لئی چھالاں مار دتیاں ، پر اوہناں اتے وی فائرنگ کر دتی گئی ۔سرکاری ریکارڈ مطابق کھوہ چوں 120 لاشاں کڈھیاں گئیاں باقی وچے رہ گئیاں۔
فائرنگ 20 منٹ جاری رہی جس مگروں جنرل ڈائر تے اسدے فوجی واپس پرت گئے ، اس وشکار تھری ناٹ تھری دے 1650 راؤنڈ فائر کیتے گئے ، جنرل ڈائر دے اندازے موجب 6 گولیاں چوں اک نال بندہ مریا ۔ اوہدا آکھنا سی کہ 200 توں 300 لوک مرے ، پر برطانوی حکومت دے ریکارڈ مطابق 379 بندے مرے تے 1200 زخمی ہوئے پرغیرسرکاری آنکڑے ایہدے الٹ نیں ۔ پنڈت مدن موہن مالویہ دا ، جنے اس واقعے دے فوراً مگروں امبرسر پہنچ کے اپنے ساتھیاں نال مل کے گنتی کیتی ، کہنا اے کہ مرن آلےآں دی گنتی 1000 توں وَدھ اے ۔
یادگار
سودھو1920 چ جلیاں والا باغ نوں پنچ لَکھ سٹھ ہزار چار سو بتالی رپئیے وچ خرید لیا گیا پر پنجاب دی آزادی تک ایتھے یادگار تعمیر نا کیتی جا سکی ۔ آزادی مگروں ایس یادگار دی اساری شروع ہوئی جو 1961 چ مکمل ہوئی ۔ ایہدے اُتے سوا نوں لَکھ رپیے خرچ ہوئے تے ایہنوں آزادی دا شعلا دا نام دتا گیا ۔ ایہدا افتتاح ڈاکٹر راجندر پرشاد نے کیتا ۔ مرکزی یادگار دی اچائی تیہ فٹ اے ۔