ترکاں دی پرانی کندہ کاری
ترکاں دی پرانی کندہ کاری
اورخون تحریراں نوں اورخون کندہ کاری یا اورخون کتبہ، خاشی تسیدم یادگاراں (کھوسو تسیدم ، کوشو تسیدم یا ہیشی کیڈم دی وی ہجوم) ، یا کل تگین اسٹیل کہندے نيں ، منگولیا دی وادی اورخون وچ اٹھويں صدی دے اوائل وچ پرانے ترک حروف تہجی وچ لکھے گوک ترک نے دو یادگار تنصیبات تعمیر کيتياں انہاں نوں دو ترک شہزادےآں کل تگین تے اس دے بھائی بلجے خاقان دے اعزاز وچ کھڑا کيتا گیا سی چینی تے پرانا ترک دونے زباناں وچ لکھے گئے اس تالیف وچ ترکاں دی افسانوی ابتداء انہاں دی تریخ دا سنہری دور چینیاں دے ذریعہ انہاں دی محکومیت تے الٹیرش خاقان دے ذریعہ انہاں دی آزادی توں متعلق اے در حقیقت اک ماخذ دے مطابق نوشتہ جات وچ "تال تے متوازی حوالے" شامل نيں جو مہاکاویاں توں ملدے جلدے نيں۔
ایہ کتبے نیکولے یدرینٹسیف دی مہم دے ذریعہ دریافت کيتے گئے جو واسیلی ریڈلوف نے شائع کيتياں اصل متن اولڈ ترک حروف تہجی وچ لکھیا گیا سی تے اسنوں ڈینش فیلولوجسٹ ولہم تھامسن نے وچ ختم کردتا سی ولہم تھامسن نے پہلی بار فرانسیسی بولی وچ ترجمہ شائع کيتا سی اس دے بعد انہاں نے اک ہور مکمل ترجمے دے نال ۱۹۲۲ وچ ڈینش وچ اک ہور تشریح شائع کيتی۔
اورخون ویلی مغربی اورخون منگولیا وچ دریائے مغربیہ جھگی جھیل دے نیڑے واقع اے خاص طور اُتے اوہ اردنی زو خانقاہ دے شمال وچ تقریبا پنجاہ میل شمال تے اورڈو بلق دے شمال مغرب وچ پچیہہ میل دے فاصلے اُتے کھڑے نيں۔
تاریخی سیاق و سباق
سودھوتاریخی طور اُتے ایہ دونے تحریراں منگولیا وچ آرخون وادی ثقافتی زمین دی تزئین دا یونیسکو دے عالمی ورثہ والے مقام دا اک حصہ نيں ٹِکا (ترکی دی بین الاقوامی تعاون تے ترقیاتی ایجنسی) نے ویہويں صدی دے آخر وچ اس جگہ وچ دلچسپی ظاہر کیتی تے تِناں شلالیھ دی بحالی تے حفاظت دے لئی اپنے منصوبے نوں حتمی شکل دتی ۲۰۰۰ دے بعد توں دنیا بھر توں (خاص طور اُتے ایغور ، ترکمانستان ، آذربائیجان ، ازبیکستان ، تاتاریستان تے ترکی توں) ۷۰ توں ودھ ماہر آثار قدیمہ نے اس علاقے دا مطالعہ کيتا اے تے کھدائی دی اے ایہ سائٹ ہن عمارت دے نال باڑ دے ذریعہ محفوظ اے جس وچ تحقیقی کم تے نوادرات نوں ذخیرہ کرنا اے اس منصوبے دی کل لاگت لگ بھگ ۲۰ ملین ڈالر اے تے اس دے آخر وچ اک میوزیم دی تعمیر وی شامل ہوئے گی جس وچ نوشتہ جات تے حال ہی وچ دریافت ہونے والی ہور نمونےآں نوں رکھیا جائے گا انہاں نوں اٹھويں صدی دے اوائل وچ گوک ترکاں نے کھڑا کيتا سی اوہ بلجے خاقان تے کول تیگین بھائیاں دی یاد مناندے نيں انہاں وچوں اک سیاستدان تے دوسرا فوجی کمانڈر سی ایہ دونے دوسرے ترک خانیت دے التریش خاقان دی اولاد نيں جو چینی تانگ خاندان دے دوران اک ترک نما خانہ بدوش معاشرہ سی۔
گوک ترکاں نے چین توں لے کے ایران تک اپنے تمام ڈومین وچ نمونے تے تنصیبات چھڈی نيں لیکن صرف منگولیا وچ بادشاہاں تے ہور اشرافیہ دیاں یادگاراں ملی نيں خوشو تسیدم وچ چینیاں تے پرانے ترک دے حروف وچ لکھی گئی گولیاں شامل نيں دونے یادگاراں پتھر دی سلیباں نيں جو دیواراں اُتے بند دیواراں دے اندر اصل وچ کھدی ہوئی پتھر دے کچھواں اُتے کھڑی سی بلجے خاقان دے پتھر وچ اک نقش و نگار (گوکترک خاقان دا نشان) تے مڑا ہويا ڈریگن نظر آندا اے دونے ملحقات وچ انسانی جوڑے دی قربان گاہاں تے نقش و نگار دی شواہد ملے ممکنہ طور اُتے انہاں دی عزت تے اس دی شریک حیات دی تصویر کشی کيتی گئی انہاں یادگاراں اُتے قدیم ترک تحریر یلوک تگین نے لکھے سن جو بلجے خاقان دے بھتیجے سن ایہ شلالیھ ٹونیکوک شلالیھ دے نال اس بولی دی سب توں قدیم تصدیق اے شلالیھات خطے دی مقدس اہمیت نوں واضح طور اُتے ظاہر کردیاں نيں جداں کہ اس بیان توں شواہد ملدے نيں جے آپ حصن دی سرزمین وچ رہندے نيں تے اوتھے توں قافلے گھلدے نيں تاں آپ نوں کوئی پریشانی نئيں ہوئے گی جے آپ اٹکن پہاڑاں اُتے رہندے نيں تاں آپ نوں ہمیشہ قبیلے اُتے غلبہ حاصل کرن
کول تگین دی یادگار دی تعمیر نو
سودھوشلالیھ کندہ کاری دا مکمل انگریزی ترجمہ آرخون شلالیہ وچ مل سکدا اے پروفیسر ویل ہیلم تھامسن دے آخری ڈینش رینڈرنگ دا ترجمہ ہونا دونے یادگاراں دے چاراں طرف نقاشی نيں اُتے اسکرپٹ وچوں کچھ محفوظ نئيں سی یا غائب اے تے ايسے وجہ توں صرف اصل پیغام دے کچھ حصے باقی نيں تھلے لکھے شلالیھ دے مکمل حصےآں دا خلاصہ اے پہلی تے دوسری یادگاراں دے اک ترجمے توں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ متن اک طرف توں دوسری طرف جاری اے
ایسا لگدا اے کہ ترک ترجموں دا پہلا حصہ بلجے خاقان نے گولی دی یادگاری اُتے تبادلہ خیال کرنے دے نال نال سلطنت دی حد تک تذکرہ کرنے اُتے وی غور کيتا اے اک حوالہ پڑھدا اے کہ
” | مشرق دی طرف ميں نے شانتونگ دے میدان تک جتھے تک مہم چلائی اے تے تقریبا سمندر تک جا پہنچی اے ميں نے جنوب وچ توکوز ارسین تک مہماتکیتیاں نيں تے تبت تک جا پہنچی مغرب دی طرف ميں نے ینچی آئیگیز (دریائے پرل) توں اگے تیمیر کاپیگ (آئرن گیٹ) تک مہماتکیتیاں نيں ميں نے شمال وچ ییر بائیرکو دی سرزمین تک مہم چلائی اے ميں نے انہاں تمام ملکاں دی طرف (ترکاں کی) رہنمائی دی اے پہاڑ اوٹیکن دے جنگل وچ [غیر ملکی] کوئی ماہر نئيں اے پہاڑ اوٹیکن دا جنگل اوہ جگہ اے جتھے بادشاہی اک نال رکھی گئی اے | “ |
مہمات نوں جاری رکھدے ہوئے شلالیھاں وچ بلجے خاقان دی فتوحات تے انہاں جدوجہد دے بارے وچ تبادلہ خیال کيتا گیا اے جنہاں دا انہاں نوں تے انہاں دے لوکاں نوں چینیاں توں سامنا اے ایتھے تک کہ شلالیھ وچ ایہ وی بیان کيتا گیا اے کہ چینیاں دے ذریعہ ترکاں نوں غلام بنایا گیا اے اُتے شلالیھ بلجے خاقان دے اپنے لوکاں نوں متحد کرنے دے کارنامے اُتے وی روشنی ڈالدی نيں جدوں اک حوالہ پڑھدا اے کہ
تینگری جنت دی مرضی توں تے چونکہ وچ بہت مستحق سی تے اس نے اس دے بارے وچ گل دی تاں ميں نے مرنے والےآں نوں زندہ کيتا ننگے لوکاں دے لئی مینوں لباس مل گیا غریب لوکاں نوں ميں نے امیر بنایا بہت ہی کم لوکاں نوں ميں نے دوسرا جس دی بادشاہی تے خاقان اے نوں اُچا کھڑا کرنے دے لئی بنایا اے ميں نے دنیا دے چاراں حلفےآں وچ رہنے والے تمام لوکاں نوں امن قائم رکھنے تے دشمنیاں دے خاتمے دے لئی لیایا اے سب نے میری گل منی تے میری خدمت کيتی باقی تمام تحریراں ٹُٹ پھوٹ تے تیز ہوچکیاں نيں ، لیکن ایسا لگدا اے کہ اوہ کرغیز تے ٹنگوت لوکاں دے خلاف فتح تے جنگ وچ کل تیگین دی اک جنگ وچ ہلاکت تے بالآخر بلجے خاقان دے بعد اس دے بیٹے دی جانشینی نوں کامیابی توں دیکھدے نيں۔
چینیاں دے نال تعلقات
سودھوان تالیفات وچ تانگ چینی اثرورسوخ دے بارے وچ ملے جلے تاثرات نيں اک طرف ترکاں دا ایہ قول اے کہ ترک چینیاں نوں حقیر جاندے نيں بلجے خاقان اک مضبوط آزاد معاشرے دی حیثیت توں اپنے لوکاں نوں چینیاں توں وکھ کرنا چاہندے سن بلجے خاقان نے شلالیھ وچ انہاں ترکاں نوں سرزنش دی اے جو چینی سبھیاچار توں متاثر ہوئے نيں تے انہاں نے چینی طرز زندگی اختیار کيتا اے حوالہ ملدا اے کہ
” | چونگ تے عوام دے وچکار ہم آہنگی دی خواہش دی وجہ توں تے چینی عوام دی چالاک تے ہنر تے اس دی سازشاں دی وجہ توں تے کیونجے چھوٹے تے وڈے بھائیاں نے اک دوسرے دے خلاف صلاح مشورے دا انتخاب کيتا تے چونگ لوکاں دے وچکار اختلاف پیدا کيتا ترک عوام دے پرانے دائرے نوں تحلیل وچ لیایا تے اس دے قانونی خاقاناں نوں برباد کردتا امرا دے بیٹے چینی عوام دے غلام بن گئے انہاں دی غیر منقولہ بیٹیاں اس دی غلام بن گئياں ترکاں نے اپنے ترک ناں مانگنا ختم کردتے چینی ناواں اُتے انہاں نے چینی شہنشاہ دی اطاعت دی تے پنجاہ سالاں تک اس دی خدمت کيتی اس دے لئی انہاں نے مشرق وچ سورج طلوع ہونے تک، جنگلی طور پر، بوکلی خاقان تک، مغرب وچ انہاں نے تیمرکاپیگ تک مہمات دی چینی شہنشاہ نے ترکاں دی مدد توں ہور بادشاہتاں تے اقتدار اُتے فتح حاصل کيتی سارے عام ترک عوام نے ایويں کہیا اسيں ترک اک ایسی قوم رہی اے جس دی اپنی بادشاہی سی ہن ساڈی بادشاہی کتھے اے وچ کس دے لئی بادشاہت جِت سکدا ہاں انہاں دی مدد کرن وچ اک ایسی قوم رہیا ہاں جس دا اپنا خاقان سی میرا خاقان کتھے اے وچ کس خاقان دی خدمت کردا ہاں | “ |
ترکاں دی دعویدار غلامی نے وی چینیاں دی ساکھ نوں کوئی فائدہ نئيں پہنچیا کہ بلجے خاقان اپنی ترک ریاست نوں وکھ کرنے دے لئی چینیاں نوں مورد الزام ٹھہرا رہے نيں چینیاں دا ایہ نظریہ منفی نظر آندا اے ہمسایہ چینیاں دے نال وی کچھ حد تک سفارت کاری دا انکشاف ہُندا اے جداں کہ انہاں دے بیان توں شواہد ملدے نيں جدوں ميں نے ایتھے حکمرانی کيتی وچ چینی عوام دے نال صلح کرچکيا ہاں چینی عوام جو وافر سونا، چاندی، باجرا تے ریشم دیندے نيں ہمیشہ گستاخانہ لفظاں استعمال کردے نيں تے انہاں دے نزدیک دولت نوں دولت بخشتی اے انہاں نوں اپنی گستاخانہ گفتگو تے دولت توں مالا مال کرنے دے لئی انہاں دا شکار کردے ہوئے انہاں نے دور دراز دے لوکاں نوں اپنی طرف متوجہ کيتا لیکن انہاں دے نیڑے بسنے دے بعد اسيں انہاں دی چالاکیاں دیکھنے آئے نيں بلجے خاقان چینی فنکاراں دی خدمات حاصل کرنے دا وی حوالہ دیندا اے۔
” | چینی شہنشاہ توں میرے پاس فنکار آئے سن تے انہاں نوں کم کرنے دے لئی مقرر کيتا اے میری درخواست توں انکار نئيں کيتا گیا اے انہاں نے چینی شہنشاہ دے درباری مصور بھیجے نيں ميں نے انہاں نوں اک علیحدہ ہال قائم کرنے دی ہدایت دی اے تے اندر تے باہر ميں نے انہاں نوں وکھ وکھ پینٹنگز بنانے دے لئی بھیجیا اے ميں نے پتھر نوں بنھ لیا اے ایہ میرے دل وچ جو کچھ اے اوہ میرے پاس اے دس تیراں دے طلوع آفتاب تے مضامین تک ایہ سب دیکھنا سمجھاں ميں نے یادگاری پتھر کٹ لیا اے | “ |
چینیاں دے بارے وچ پہلے توں گندے ہوئے نظارے نوں ہور پیچیدہ بنانے دے لئی نوشتہ جات وچ ترک تے چینی دونے ترجمے شامل نيں چنانچہ اس شلالیھ وچ ایہ ثبوت موجود نيں کہ بلجے خاقان نے تانگ خاندان دے نال ثقافتی باہمی روابط رکھے سن اس اسکرپٹ دا ناں منگولیا وچ وادی آرخون دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جتھے نیکولائی یدرنتشیف دے ذریعہ اک مہم وچ اٹھويں صدی دے اوائل وچ نوشتہ جات دریافت ہوئے سن ایہ آرخون شلالیھ طرف توں شائع کيتا گیا سی ایہ تحریری نظام بعد وچ ایغور خانیت وچ استعمال ہويا ہور برآں یینیسی دے وکھ وکھ حصے نوں نويں صدی دے یینیسی کرغیز نوشتہ جات توں جانیا جاندا اے تے اس دا ترکمانستان دی وادی تالاس تے دسويں صدی دے پرانے ہنگری حروف تہجی وچ کزنز نيں لفظاں عام طور اُتے سجے توں کھبے لکھے جاندے سن ۔