بھارت وچ دلت سماجی تحریک تے پنجابی دلت ساہت
دلت برصغیر پاک و ہند دے اصل باشندے نیں تے آریا لوکاں نے 1800 ق م وچ وچکار ایشیا توں درہ خیبر راہیں ہندستان وچ داخل ہوکے ایتھوں دی اصل لوکاں دی ترقی یافتہ رہتل ہڑپا رہتل جاں وادی سندھ دی رہتل نوں تباہ کر دتا تے انہاں دے علاقےآں اُتے مل مار لیا تے بوہتےآں نوں دکھن ول دھک دتا تے باقیاں نوں غلام بنا کے انہاں دا ناں شودر رکھ دتا ۔ برصغیر دے اصل لوک کالے رنگ دے سن تے آریہ چٹے رنگ ،بھورے بالاں والے سن ۔
دلت تحریک سودھو
ابھار دا پچھوکڑ سودھو
برصغیر وچ سماجی تحریکاں دا مڈھ آریہ لوکاں دے اس خطے وچ خانابدوشاں-گھمنتوآناں تے آجڑیاں وجوں تقریباً 1800 سال ق م داخل ہون نال ہی بجھّ گیا سی۔ اوہناں مرکزی ایشیا دے وکھ-وکھ علاقیاں توں درہ خیبر راہیں انونڈے ہندوستان دے شمال دے پاسیوں پنجاب (پنج ند - پنج ندیاں ستلج، بیاس، راوی، چناب تے جیہلم مطلب پانیاں دے علاقے) وچ داخلہ کیتا۔ بھاویں اوہناں گوری-چٹی چمڑی تے نیلیاں-بھوریاں اکھاں، ککے-بھورے تے کالے والاں والے آریہ لوکاں دی گنتی بہت نگونی سی پر جسمانی پکھوں اوہ بھرویں جسے والے تے مضبوط قد-کٹھی تے درڑھ ارادے والے سن۔ برصغیر دے دھرت-پتراں یعنی مول-نواسیاں دا اوہناں آریہ دھاڑویاں، لٹیریاں، دھونسبازاں اتے دھرتی-دھن تے قبضہ لین والیاں دی وستاروادی آریہ (گریٹر پنجاب، سندھ، ہمالہ - دے کجھ کھیتر، گجرات، راجستھان، شمال مغربی ) رچی خلاف ٹکراء ہونا ممکن سی۔ سٹے وجوں، آریہ لوکاں نے اس ہریالے-خش خطے دی دنیا دی سبھ توں پرانی تے امیر سندھو گھاٹی دی (2500 سال ق م) رہتل تے ہڑپا دی رہتل تے سبھیاچار نوں تباہ کرن لئی پورا ٹلّ لایا۔ خطے دے مول نواسیاں ولوں ہڑپا تے موہنجودڑو ورگے اتی ترقی یافتہ کیتے شہراں نوں برباد کیتا جنہاں دنیا دی رہتل دے ترقی دی شروعات کیتی سی۔ اوہناں اتھوں دی معیشت نوں تہس-نہس کرن تے قدرتی سروتاں نوں نشٹ کرن دے ادم کیتے۔ اداہرن دے طور تے کئی پرانے گرنتھاں سمیت رگوید وچ سرسوتی ندی دا بھرواں ذکر اے۔ سرسوتی دے سکّ جان دا ذکر ویدک رچاواں وچ وی نہیں ملدا تے نہ ہی مہابھارت وچ، سگوں اس دے بھرویں وہن دا چرچہ اے۔ پچھلے 100 سال توں وی ودھ ویلے توں ہوئیاں کھوجاں نے تائید کیتی اے کہ ہاکڑا/گھگر دے سکے ندی تل اتے ہی سرسوتی وہندی سی۔ اس موضوع تے لگاتار کم کر راے ودواناں دا مت اے سرسوتی دے سکن دا کارن ستلج دی جل-دھارا بدلنا سی۔ نتیجے وجوں، اوہ سرسوتی وچ نہ مل کے سندھو ندی وچ ملن لگی۔ یمنا دی دھار بدلن نوں (پچھم وچ نہ وہِ کے مشرق وچ گنگا نال ملنا) اوہناں نے اس دا اک ہور کارن دسیا۔ [۱]
اپروکت ذکر دا مطلب بھارتی اپ-براعظم وچ آریہ لوکاں دے اتھے آؤن توں پہلاں تے بعد دی سماجک-آرتھکک حالت نوں سمجھن لئی تتھّ ہن جنہاں ذریعے اوہناں خانابدوشاں-گھمنتوآناں نے اپنے پیر پکے جماؤن، ستا حصول لئی ہر حیلہ ورتدیاں مقامی وسوں نوں غلام بناؤن دا جتن کیتا۔ اوہناں مول-نواسیاں وچ پاڑا تے پواڑا پاؤن لئی چار ورناں/طبقےآں دی سرجنا کیتی جویں براہمن، کھتری، ویش تے شودر۔ شودراں نوں اپنے توں اپرلے تن ورناں لئی ‘سیوا ادھیکار’ دی ذمہ واری لائی تے ایلانیا کہ اس سارے سلسلے تے ورن-دھرم دی قیام پرماتما دے حکم نال اے تے اس دی اوگیا کوئی ورن جاں انسان نہیں کر سکدا۔ شودراں نوں ناغہ، راخش، اسر، دراوڑ، دانوَ، نشاد، کنر آدی ناں دے کے اپمانت کیتا۔ اوہناں انسان جاتی دی ادھی وسوں یانِ عورت دا سماجی رتبہ پاپ یونی کہہ کے اتی نمن کر کے پرچلت کیتا۔ سینازوری تے دھکیشاہی اتھے ہی ختم نہ ہوئی۔ آریہ گروہاں نے مول نواسی وسوں نوں ڈراؤن-دھمکاؤن، اپنے خونخار تے خوف ناک ہون دا ثبوت دین لئی اوہناں دی نر-بلی تے عورت ستی پرتھا چلائی۔ اوہ ‘جگ’ دے ناں تے سینکڑے-ہزاراں پشواں تے پنچھیاں دی بلی دندے۔ مول نواسیاں ولوں اس دا خلاف قدرتی سی کیونکہ پشو-پالن اوہناں دی روٹی-روزی دا مکھ زریعہ سی۔ شرابنوشی، جوئے بازی، وبھچارپنا، انیتک خاندانی سمضموناں دا آریہ لوکاں وچالے پرچلن عامَ سی۔ [۲]
آریہ لوکاں نے اپنی برتری نوں ہور مضبوط کرن لئی ورن-انتظام دے نال ذات نظام نوں پرچلت کر کے بھارتی اپ-براعظم دی مول نواسی وسوں دا ہور وی امانویکرن کیتا تے اس دا پرچار-پرسار اپنے مذہبی گرنتھاں راہیں کیتا۔ ‘منُو سمرتی’ ایہناں تتھاں دی ویروے سمیت تائید کردا گرنتھ اے۔ اداہرن وجوں، ڈاکٹر۔ بی۔ آر۔ امبیڈکر اپنی کتاب ‘ہو ور دِی شودراز’ دی پرستاونا دے پنہ 8-9 اتے لکھدے ہن: ‘جنہاں کتاباں نوں پوتر گرنتھ کیہا جاندا اے اوہ اجہیاں جالسازیاں نال بھرے پئے ہن جنہاں دی پرورتی سیاسی اے، جنہاں دی رچنا پکھپاتی تے جنہاں دا مقصد تے مقصد اے کپٹ تے چھل۔ مینوں اوہناں دیاں دھمکیاں جاں تنقید دی کوئی پرواہ نہیں کیونکہ مینوں ایہہ چنگی طرحاں پتہ اے کہ ایہہ اجیاے جائلی ملاہ ہن جنہاں نے اپنے دھرم دی سرکھیا دا بہانہ کردیاں-کردیاں اس (دھرم) نوں اپنا وپار بنا لیا اے۔ سمچے دنیا وچ اوہناں ورگا سوآرتھی طبقہ کوئی نہیں اے۔’
سوال پیدا اے کہ آخر آریہ ہین کون؟ اس دا مختصر تے واضع جواب جرمن تاناشاہ اڈولف ہٹلر (1889–1945) دی سویجیونی میرا جدوجہد (My Struggle – Mein Kampt) وچوں لبھیا جا سکدا اے۔ اس کتاب وچ لمی-چوڑی چرچہ درجناں پنیاں اتے پھیلی ہوئی ہوئی اے۔ بھارت وچ آریئن دے پھیلن تے اقتدار تے قابض ہون دے پھلار سمیت حوالے ہن۔ اتھے صرف اداہرن وجوں ہی آریہ لوکاں بارے ٹپنی دیکھی جا سکدی اے جو ‘میرا سنگھرش’ (سویجیونی) دے کانڈ 11, پنہ 121 (پرکاشک گریٹ برٹین فار ہرسٹ اینڈ بلیکیٹّ لمٹڈ، پوٹرنوسٹر ہاؤس، لنڈن، 1938) اتے ایوں درج اے:
“جے اسیں مانو جاتی نوں تن طبقےآں وچ ونڈدے ہاں - سبھیاچار دے موڈھی، سبھیاچار دے واہک تے سبھیاچار دے ناشک تاں آریہ (جنہاں نوں ہٹلر خانہ بالزام - گھمنتو لکھدا اے) اکٹھے ہی پہلی کیٹیگری دی نمائندگی کرنے والیاں وجوں وچارے جا سکدے ہن … آریہ نسلاں نے اپنی نگونی گنتی صدقہ ہی اوٹپٹانگ ڈھنگ نال غیرملکی قوماں نوں اکثر برباد کیتا تے نمن گٹھ دے لوکاں نے مدد کیتی جہڑے اوہناں دی مدد لئی اوہناں دے اختیار ہیٹھ ہن، قبضہ کیتے علاقیاں دی اپجائکتا، پون-پانی وچ جیون لئی خاص حالات دے مطابق آدی … لئی اوہ ترقی واسطے چالے پاؤندے ہن۔”
اپرلے حوالیاں وچوں آریہ لوکاں دی برتی تے پرورتی دا سہج ہی پتہ لگ جاندا اے۔ بھارتی اپ-براعظم وچ اوہناں دی دمنکاری پالیسی سیاسی منورتھاں دی حصول لئی سماجک-انتظام اتے مرتکز ہو کے رہِ گئی۔ اپنی صلاحیت مطابق خطے دے مول نواسی اوہناں نال ٹکراؤندے راے تے اوہ اپنی پچھان برقرار رکھن، اپنے دھرتی، دھن تے دھرم (آدی دھرم، مول نواسیاں دا مانووادی دھرم) دی سرکھیا لئی لگاتار جدوجہد کردے راے۔ ایہہ ٹکراء مکھی تحریک صدیاں توں چلدا آ رہا اے۔
ذات-پات خلاف سودھو
بھگتی تحریک سودھو
وچکارلے دور وچلے بھگتی تحریک نے ذاتپات، چھوتچھات، براہمن ازم تے کرم-کانڈ دی متھیا، وہم-بھرمم، آڈمبر، پاکھنڈ تے دمبھ خلاف پروعدہ لہر چلائی۔ اس دے مکھ سنچالکاں وچ مہاداسٹر دے سنت نامدیو (1270–1350) دا ناں اگھڑواں اے۔ اوہناں شمالی بھارت دے گریٹر پنجاب تک ورن-دھرم اتے اپنے پروچناں تے تعمیری بانی راہیں ورن-دھرم، رنگ بھیت، ذاتپات تے چھوتچھات دیاں چالاں تے تکھے حملے کیتے۔ جویں:
چندی ہزار عالم ایکل خاناں۔۔
ہم چینی پاتساہ سانولے برناں۔۔3॥
-آدی گرنتھ، پنہ 727.
اسے طرحاں ہی گرو رویداس تے گرو کبیر جو ہم عصر سن، نے مل کے وچاردھاری نمن ذاتیاں تے شودراں وچالے پرچاریا کہ سبھناں منکھاں دے ہڈّ-ماس، ناڑی، پنجر تے سارے انگ اکو جاے تے اکو جنے ہن، سریراں اندر لال رنگ دا خون ہی وگدا اے، سو، سارے برابر ہن۔ اتم، نیچ، جاتپات تے چھوتچھات اک خاص طبقہ دی سرجی ہوئی اے۔ اس کلپت سماجی انتظام اتے کبیر صاحب وینگ کردے ہوئے لکھدے ہن:
جو توں براہمن برہمنی جایا۔۔ تؤ آن باٹ کااے نہیں آیا۔۔
تم کت براہمن ہم کت سود۔۔ ہم کت لوہو تم کت دودھ۔۔
-آدی گرنتھ، پنہ 324
وید کی پتری سمرتی بھائی۔۔ سانکل جیوری لے اے آئی۔۔1॥
-آدی گرنتھ، پنہ 329
انج کبیر صاحب ویداں تے اوہناں دیاں معاون پوتھیاں، سمرتیاں نوں مولوں ہی ردّ کردے ہن جنہاں نے انسان نوں سنکیرنتا دیاں انھیاں گلیاں وچ دھکیا۔ اس سوچ اتے اوہناں بڑے ہی ترک نال ودانی سٹّ ماری اے۔ ایوں ہی گرو رویداس نے اپنیاں رچناواں وچ اک اجیاے سماج دی سرجنا دا تجزیہ دتا جو براہمنوادی ورن-انتظام نوں للکاردا اے۔ اداہرن وجوں:
بیگم پرا سحر کو ناؤ۔۔ دوکھُ اندوہُ نہی تہِ ٹھاؤ۔۔
ناں تسویس کھراجُ ن مال۔۔ خوفُ ن خطا ن ترسُ جوالُ۔۔
اب موہِ خوب وطن گہ پائی۔۔ اوہاں خیر سدا میرے بھائی۔۔1॥رہاؤ۔۔
قائمُ دائمُ سدا پاتساہی۔۔ دوم ن سیم ایک سو آہی۔۔
آبادانُ سدا مسحور۔۔ اوہاں غنی بسہِ مامور۔۔2॥
تیؤ تیؤ سیل کرہِ جیو بھاوے۔۔ مہرم محل ن کو اٹکاوے۔۔
کہہ رویداس خلاص چمارا۔۔ جو ہم سحری سو میتُ ہمارا۔۔3॥2॥
-آدی گرنتھ، پنہ 345
مطلب ‘دکھ، تکلیف مکت شہر’ جو جات-رہت، ورن-رہت سماج، اک جدید سماج، مندراں دے ذکر توں رہت؛ شہری سماج، اوہ خطہ جس وچ وچرن واسطے کوئی ٹیکس نہیں دینا پیندا جاں کسے طرحاں دی پریشانی نہیں، منکھاں دی جتھے درجابندی نہیں، سگوں سارے برابر ہن۔ گرو گرنتھ صاحب وچ درج اس شبد دے اخیر وچ شاعر رویداس کہندے ہن کہ میں چمار جاتی نال متعلق بندہ آزاد ہو چکا ہاں تے اپنے متراں نال آزاد ہو کے گھمدا-پھرداا ہاں، کدھرے وی آؤن-جان دا حق اے، شہر جاں پنڈ۔ اک ہور شاعری (شبد) وچ نمن جاتی کاے جاندے لوکاں نوں مل کے رہن دا سندیش دندے ہن:
‘تم مکھتول سپید سپٔل ہم بپرے جس کیرا۔۔
ستسنگ مل رہیئے مادھؤُ جیسے مدھپ مکھیرا۔۔2॥
-آدی گرنتھ، پنہ 486.
اپروکت تکاں دا آدی یانِ مول نواسی نظر توں اس دی مختصر وضاحت اس طرحاں اے: کہ آدی واسیاں/آدی لوکاں دے گروہاں نوں ایوں مل کے رہنا چاہیدا اے جویں شہد دیاں مکھیاں اکو چھتے اتے رہندیاں-بہندیاں ہن۔ اوہ اپنی آگوُ مکھی دے فرماناں نوں مندیاں ہوئیاں حرکت وچ آ کے اپنے ٹیچے نوں حاصل کردیاں ہن۔ اوہ دور-دور دے علاقیاں وچ جا کے پوری تندیہی نال محنت کر کے قطرہ-قطرہ شہد اکتر کردیاں ہن۔ اپنی اس وراثت نوں لوک کلیان ہت اوہناں دے جیون نوں مٹھاس بخشدیاں ہن۔ آپسی سانجھ بھرے سلوک دی اداہرن بندیاں ہن۔ پر جے کوئی باہری طاقت حملے کرے تاں اس نوں اپنا دشمن منّ کے چپھیریوں دھاوا بولدیاں ہن کہ اوہناں نوں گھروں-بے گھر کرن دی منشا نال اوہناں ول انگل چکن والیاں نوں برداشت نہیں کردیاں سگوں جانلیوا روپ اختیار کر لیندیاں ہن۔ اکٹھ وچ برکتاں ہن تے اکٹھ اے لواے دی لٹھّ۔ ایوں شاعر گرو رویداس نے حقاں دی رکھوالی تے کھسے حقاں نوں حاصل کرن دی جگت دسی اے۔ ایوں اوہناں مول نواسیاں تے سارے کاریگر بھائیچاریاں نوں اکجٹّ کرن دی واہ لائی۔ غورطلب حقیقت ایہہ اے مدھ دور دے جاتپات تے چھوتچھات ورتکنیک 15 سنت-شاعراں جو بنگال، راجپوتانا، پنجاب، مہاندیس، سندھ، اتر پردیش تے اودھ آدی دے سن تے اوہناں دیاں رچناواں سری گرو گرنتھ صاحب وچ درج ہن تے اگے جا کے گرو صاحبان نے بھرفتار تحریک دی وچاردھارا نوں گرمتِ دے روپ وچ پرچاریا۔ اس نظر توں کئی ودوان گرو گرنتھ دی سمچی ٹیکسٹ نوں دلت ٹیکسٹ وجوں وی وچاردے ہن۔ سکھ گروآں نے سنسکرت تے اوہدی رہتل نوں نہ سویکاریا سگوں اوہناں مورتی پوجا تے کرم-کانڈ دا کھنڈن کیتا تے اپنی مقامی بولی پنجابی/گورمکھی وچ اپنے بلند وچاراں نوں پرگٹایا تے نال ہی ‘مانس کی جات سبے ایکو پہچانبو’ دا نعرہ حقیقت وچ بدلن دا سندیش دتا۔
پنجاب وچ آدی دھرم تحریک تے سماجی حالات سودھو
پنجاب 1920ویاں وچ سمچے ہندوستان وانگ اوچ-نیچ، چھوت-چھات، بھٹّ اتے جاتپات دے بے رحم شکنجے وچ کسیا ہویا سی۔ اچھوتاں/آدی دھرمیاں، اج دیاں شیڈولڈ ذاتیاں یانِ دلت لوکاں نوں کاواں تے کتیاں، بلیاں نالوں وی گئے گزرے سمجھیا جاندا سی۔ اوہناں توں کئی طرحاں دی بیگار کروائی جاندی سی۔ جویں کسے پلسیئے نوں سرکاری ملازم وجوں پنڈ آؤنا-جانا پوے تاں اوہدا سامان، بسترا ٹھانے توں لیاؤنا تے لجانا۔ ٹھانیدار دی گھوڑی لئی گھاہ دا پربندھ کرنا۔ لمبڑدار، سفیدپوش تے ذیلدار دیاں گھوڑیاں دیاں واگاں پھڑ کے نال-نال ترنا جاں دوڑنا۔ اوہناں وچوں کوئی حقہ پیندا ہووے تاں سر تے حقہ چکّ کے دوہو-دوہو تردے جانا تاں کہ اوہ گھوڑی اتے سوار ہویا حقے دے سوٹے بھردا راے۔ جے مسلماناں دا مذہبی آگوُ سعید پنڈ وچ آوے تاں اس نوں کندھیڑی چکّ کے دوجے پنڈ لجانا اچھوتاں دی ذمہ واری ہندی سی۔ اچّ جاتی آکھے جاندے جاں ذمیندار آپس وچ لڑ کے مر جاندے تاں اوہناں دیاں لاشاں ضلع ہیڈکوارٹر چکّ کے لجاؤنیاں پیندیاں سن۔ کئی وار فاصلہ ویہہ میل تک ہندا۔ جے اچھوت پروار دا آدمی بیمار جاں گھر نہ ہندا تاں لاش چکّ لجان دا فرض اس دے پروار دی کسے عورت نوں باقی اچھوتاں نال نبھاؤنا پیندا۔ جے لیڑا-کپڑا اچّ-جاتی دے انسان نال چھوہ جاندا تاں بھٹّ منی جاندی۔ نتیجے وجوں، اچھوت نوں پھینٹا چاڑھیا جاندا۔ راجپوتاں دے پنڈاں وچ اچھوت بھر گرمی وچ وی اپنے گھراں دی چھت اتے سوں نہ سکدے۔ ویاہاں-شادیاں وچ براتاں نوں مٹھیائی پاؤن دی مناہی سی۔ باجا وجاؤنا، ویاہی وہوٹی نوں ڈولی وچ پا کے لجان دی آگیا نہیں سی۔ ہمیرپر-کانگڑا دے پاسے تاں اچھوتاں نوں سراں اتے پگاں بنھن تے لال کپڑا پہنن دی ورجنا سی۔ جدوں راجپوتاں دے منڈے دا ویاہ ہندا تاں اچھوت دی پٹھّ اتے نگارا بنھیا جاندا تے کوئی ہندو انسان اس نوں وجاؤندا سی۔
اچھوتاں نوں کھوہاں توں پانی بھرنا ورجت سی۔ کئی تھاواں اتے تلاواں تے چھپڑاں وچوں پانی لینا وی منع سی۔ مندراں تے سکولاں وچ داخلہ دی آگیا نہیں سی۔ نائی اوہناں دے وال نہیں مندے سن۔ پیسے دے کے وی اوہ دوکان توں کھانا نہیں کھا سکدے سن۔ اچھوتاں دا پرچھاواں لینا ورجت سی۔
ورن-انتظام دے پالکاں-پوشکاں دی شہِ اتے کجھ قانون برطانوی حکومت نے بنائے۔ جویں لینڈ ریوینیو ایکٹ، 1887 دی پیروی وچ انتقال ارازی ایکٹ-1900 (لینڈ ایلیئینیشن ایکٹ، 1900) اتے گورمنٹ آف انڈیا ایکٹ آف 1919 بنائے جو ذمینداراں نوں زمین خریدن-ویچنن دے اختیار دندے سن پر اچھوتاں اتے پابندی لاؤندے سن کہ اوہ مکان پاؤن لئی زمین نہیں خرید سکدے۔ زکریوگ حقیقت اے کہ جنہاں گھراں وچ اچھوت رہندے سن تے اوہ زمین جنی مکان ہیٹھ آؤندی، زمیدار دی ہندی سی (جس نوں موروسی کہندے سن)۔ جد کسے ذمیندار دا حکم نہ منیا جاندا تاں اوہ حکم چاڑھدا کہ مفت کم (بیگار) نہیں کرنا تاں اپنا منجا-بسترا چکّ لجاوو۔ اچھوت اپنے گھراں دے ویہڑے وچ جے کوئی درخت پتاں وانگ آسرے لئی پالدا تاں ذمیندار اس نوں وڈھّ لجاندا۔ مکان واسطے جگہ ‘رجتناما’ وجوں ہندی۔
اچھتاں اتے ظلم کئی روپاں وچ ہندے۔ اچھوت عورتاں چھوت-چھات توں پرھے سن۔ جبر-جناہ دیاں واقعے نت واپردیاں۔ ہندواں وانگ جات-ابھمانی سکھ بھٹّ، چھوتچھات تے جاتپات نوں مندے۔ پنڈاں دے گوردواریاں وچ اوہناں نوں سری گرو گرنتھ صاحب نوں متھا نہ ٹیکن دندے۔ 1920ویاں وچ وی دربار صاحب دے پجاری اکھوتی-پچھڑیاں جاتاں دے سکھاں دا پرساد قبول نہیں کردے سن۔ پھر وی اچھوت بھائی چارا سکھی نال نزدیکی رکھدا کہ اوہناں دے اپنے سنتاں-مہانپرشاں دی بانی سری گرو گرنتھ صاحب وچ درج اے۔ اوہ مذہبی دیواناں وچ اچاردے کہ دشمیش پتا-درویش بادشاہ سری گرو گوبند سنگھ جی نے اکو باٹے وچ سبھناں ورناں-جاتیاں نوں امرت چھکا کے برابری دا انقلاب کاری سندیش دتا اے۔ اس کرکے وی کئی شودراں-اچھوتاں نے گرو صاحب دا ساتھ دتا تے شہادتاں دتیاں سن۔ پھر وی سماجی برابری دا رتبہ نہیں حاصل ہو سکیا۔
اودھر، آریہ سماج جس دی قیام 1875 ای۔ وچ مالک دیانند سرسوتی نے کیتی۔ اوہناں ‘شدھی’ راہیں دوجے دھرماں وچ گئے اچھوتاں نوں ہندواں وچ رلاؤن لئی بیڑا چکیا۔ اوہناں ہی سمیاں وچ 1861 ای۔ وچ رادھا سوآمی ستسنگ بیاس دی قیام ہوئی تے 1887 ای۔ وچ دیوَ سماج دی۔ جالندھر، انبالہ، لاہور تے سیالکوٹ وکھے امریکی مشنریاں نے اپنیاں سرگرمیاں ودھا لئیاں۔ احمدیاں سمپردا 1879 ای۔ وچ قائم ہوئی تے اس وچ ہندو-سکھاں وانگ اچھوتاں پرتِ نفرت تے چھوتچھات نہیں سی۔ اچھوت دوجے دھرماں-متانں ول کھچے گئے کیونکہ ہزاراں سال پہلاں اتھوں دے مول نواسیاں دے دھرتی، دھن تے دھرم نوں آریہ لوکاں نے کھوہ لیا سی۔
20ویں صدی دے شروع وچ سمچے ہندوستان وچ آدی تحریک شروع ہوئے۔ مول نواسیاں (دلت، شودراں، اتی شودراں نوں اک جٹّ تے اکمٹھّ کرن لئی کئی اچھوت لیڈر اٹھ کھڑے ہوئے۔ اوہناں انسانی ادھیکاراں دی منگ نوں اچھوتاں وچالے پرچاریا تے پرساریا۔ اس ویلے دے وکھ-وکھ پرانتاں دے اگھے اچھوت آگوُ سن؛ کیرل وچ آئنلکلی (1863–1941)، مدراس وچ ایمّ۔ سی۔ راجا (1883–1943)، سرینواسن، بنگال وچ گرو چاند، اتر پردیش وچ مالک اچھوتانند ہرہر (1879–1933) مہاندیس وچ ڈاکٹر۔ بی۔ آر۔ امبیڈکر (1891–1956)، پنجاب وچ بابو منگو رام مگووال (1886–1980) آدی۔ ایہہ سارے لیڈر اپنے آپ نوں ہندو کاے جان دا خلاف کردے سن۔ اوہ اپنی پچھان لئی اپنے دھرم اتے فلسفہ دی قیام وچ دن-رات جٹے ہوئے سن۔ جویں بنگال وچ گرو چاند نے 1838 ای۔ وچ پورے بنگال وچ تحریک کیتا تے ‘متوآ دھرم’ دی قیام کیتی۔ پنجاب وچ بابو منگو رام نے 1926 وچ ادِ دھرم دی قیام کیتی۔ 1932 ای۔ وچ لارڈ لوتھیئن کمیٹی دے بھارت آؤن اتے اپریل وچ لاہور وکھے میٹنگ دوران بابا صاحب ڈاکٹر۔ امبیڈکر دی مدد نال بابو جی نے آدی دھرم نوں رکوگنائیز کروایا۔ متوآ دھرم اتے آدی دھرم نے ہندو دھرم نوں خارج کردیاں اپنی پچھان لئی یتن جاری رکھے۔
پنجاب وچ اچھوتاں دے کئی ڈیریا اندر ورن-انتظام، جاتپات اتے چھوتچھات دے خلاف وچ تکھیاں تے کھاڑکو آوازاں اٹھیاں۔ اسے دوران اتری بھارت دے انونڈے پنجاب وچ اک انکھی، جوشیلا تے غدر پارٹی دا سورما نوجوان منگو رام (مگووال) آ ظاہر ہویا۔ ایہہ دھرتی پتر سی جہڑا 1909 وچ کمائیاں کرن لئی امریکہ نوں اپنے پنڈ دے ذمینداراں کول گیا سی۔
امریکہ دیاں ایہناں تھاواں اتے رہندیاں اوہناں محسوس کیتا کہ اتھے کدھرے وی چھوتچھات نہیں تے نہ ہی ہندوستان وانگ اوچ-نیچ دا سماجی کوہڑ اے۔ اتھوں دے کالے لوک اپنے خلاف ہندے جھگڑیاں وچ گوریاں نوں قانونی طور تے جت لیندے۔ جدوں گورے لوک ہندوستانیاں نوں ‘ہندو سلیو’ کہہ کے مہنے ماردے تاں ایہہ وچار اوہناں دے دل وچ کٹار وانگ کھبھّ جاندے۔ اوہناں دیاں اکھاں موہرے اپنے ملک وچ اچھوتاں دی تن طرحاں دی غلامی آ جاندی۔ بابو منگو رام مطابق برطانوی حکومت دی غلامی، ہندو راجیاں تے پھر ہندو سماج دی غلامی۔
آدی دھرم دا قیام سودھو
آدی دھرم منڈل پنجاب دی قیام بابو منگو رام مگووال نے 11-12 جون 1926 نوں اپنے پنڈ مگووال وکھے بھاری کانفرنس وچ کیتی۔ کانفرنس وچ چوہڑے، چمار، روداسیئے، سانسی، بھنجڑے، گدھیلے، برڑ، میگھ، کبیر پنتھی، مہاشے، ڈوم، جٹیئے آدی 5000 توں ودھ گنتی وچ شامل ہوئے۔ منڈل نے ایلانیا کہ اسیں اچھوت تے نمن آکھیاں جاندیاں 36 ذاتیاں ہندو، سکھ، مسلمان تے عیسائی نہیں ہاں۔ ایہہ ساڈے وچوں نہیں تے نہ اسیں ایہناں وچوں ہاں۔ اسیں اس دیش دے مول نواسی ہاں تے ساڈے دیش اتے مرکزی ایشیا توں آئے آریہ لوکاں نے قبضہ کیتا ہویا اے۔ اسیں تن طرحاں دی غلامی کردے ہاں؛ 1) انگریزاں دی غلامی، 2) ہندو راجیاں دی غلامی تے 3) ریاستاں وچ ہندو سماج دی۔ وڈا اعلان ایہہ کیتا گیا کہ اس لاہنت توں چھٹکارا پاؤن لئی آپاں سارے اج توں ‘آدی قوم’ آدی دھرمی بن جائیے۔ یانِ مول نواسیاں دا اپنا مانووادی دھرم مطلب سارے دیش تے ودیش دے نواسی اک سامان ہن۔
غورطلب اے کہ آدی دھرم 26 فروری 1930 نوں بریٹیش انڈیا سرکار کول رجسٹر ہویا تے 1931 دی مردمشماری وچ تقریباً ساڈھے 4 لکھ لوکاں نے اپنے-اپنے نوں آدی دھرمی وجوں دھرم دے خانے وچ لکھوایا۔ 1937 وچ بریٹیش بھارت وچ ودھان سجذبات دیاں چوناں وچ پنجاب وچ آدی دھرم دے 8 ایمّ۔ ایلّ۔ اے بنے۔ آدی دھرم منڈل دی منگ وکھری چون نظام دی سی۔ مانتا حاصل اس آدی دھرم دا 1951 دی مردمشماری وچوں خانا ختم کر دتا گیا۔
آدی دھرم منڈل نے اتری بھارت خاص طور تے مہاں پنجاب وچوں بوجھا-بیگار، 1900 دا انتکالے ارازی قانون نوں ختم کرایا جس نال اچھوتاں نوں تے غیر-ماروسی لوکاں نوں زمین خریدن دا حق مل گیا۔ رئیئتنامے جاں رزتنامے ختم کروائے تے آدی دھرمی گھراں دے مالک بنے۔ ووٹ دا حق لے کے دتا تے ضلع بورڈاں تے صوبائی اسمبلی دے میمبر مطلب ایمّ۔ ایلّ۔ اے۔ بنن دے حق لے کے دتے۔ فوج تے پولیس وچ اچھوتاں/مول نواسیاں (آدی دھرمیاں) لئی بھرتی کھلھوائی۔ پنچائتاں دے میمبر-پنچبر تے سرپنچ بنن دے اختیار لے کے دتے۔ آدی دھرمی بچیاں دے سکولاں، کالجاں دیاں فیساں معاف کروائیاں۔ اچھوتاں نوں آپس وچ رشتے داریاں قایم کرن دا تے صرف گرو رویداس، گرو کبیر، ستگرو نامدیو، ستگرو سدھنا، گرو سین، شمبوک رشی تے رشی بالمیکی نوں دھرم-گرو منن دا سندیش دتا۔
دسنا ضروری جاپدا اے بابو منگو رام 1909 وچ امریکہ نوں ہور لوکاں وانگ کمائیاں کرن چلے گئے سن۔ اوہ اتھے ہندوستان آزاد کراؤن لئی 1913 وچ بنی غدر پارٹی وچ شامل ہو گئے سن۔ اوہ سان فراسسکو وچ ‘غدر’ دی پریس وچ کم کردے راے۔ سرکاری ریکارڈ مطابق اوہناں نوں بہت خطرناک سمجھیا جاندا سی۔ اوہ ہندوستان نوں آزاد کراؤن لئی امریکہ توں ہندوستان نوں ہتھیاراں دی سمگلنگ دے کیس وچ 4 ہور ججھارو دیش بھگتاں سمیت رستے وچ پھڑے گئے۔ جیلھاں کٹیاں، خونی وارنٹ نکلے پر اوہ کئی وار موت دے منہ جاندے-جاندے بچے۔ 1925 دے اخیر وچ اوہ ہندوستان پرتے۔ اوہناں امریکہ رہندیاں غلامی تے آزادی دے معنےآں نوں چنگی طرحاں سمجھ لیا سی۔ اسے کرکے اوہناں دیاں لکھتاں مطابق اوہناں اچھوتاں دے انسانی ادھیکاراں دی حصول واسطے آدی دھرم لہر چلائی۔ اوہناں دی کاوَ-کتاب ‘آدی دکھڑے’ اتے اوہناں دے لیکھ پڑھن تے گولنیوگ ہن۔
پنجابی وچ دلت ساہت سودھو
دلت شبد تے دلت ساہت سودھو
سمچے بھارت وچ وکھ-وکھ بولیاں وچ لکھے جاندے ساہت وچ دلت شبد تے دلت ساہت نال جڑے سماجی سروکاراں، پچھوکڑ وچ پئے مقصداں، منورتھاں، ادیساں، ورن-آشرم دی پرانے انتظام، جاگیرداری نظام، سرمایہ داری نظام تے بین القوامیت دے سمیاں وچ بدلدے حوالےآں وچ سماجی تے تہذیبی قدراں-قیمتاں اتے مختصر چرچہ کرنی ضروری اے۔ دلت شبد دی ورتوں سنسکرت، اس دی رہتل تے مذہبی دکھّ والیاں پوتھیاں وچ ہوئی ملدی اے جنہاں دا ادیش سیاسی ہون کارن دیش دے گروہ لوکاں خاص طور تے مول نواسیاں دی درجابندی کر کے اوہناں دا استحصال کرنا اے۔ مول نواسیاں نوں اپمانت کرن ہت کئی ناواں نال پکاریا جاندا رہا تے پھر جم نال جوڑی جات نظام وچ مول نواسیاں خاص طور تے ‘پنچم’ لوکاں نوں ‘اچھوت’ کہہ کے سماج توں چھیکیا گیا۔ جدید سمیاں وچ ہندواں تے کانگرس دے آگوُ موہن داس کرم چند گاندھی نے اچھوتاں نال ‘ہمدردی’ پرگٹاؤندیاں اوہناں نوں ‘ہریجن’ دا ناں دتا۔ بھارت دے اچھوتاں نے اس نوں اپنے لئی ہور وی اپمان بھریا شبد سمجھیا کیونکہ اس دا مطلب دیوداسیاں دی سنتان توں سی، مطلب براہمناں-پجاریانں دی نجائز اولاد۔ اس ‘ہریجن’ شبد دا تکھا خلاف ویہویں صدی دے مڈھلے دو دہاکیاں دوران سمچے ہندوستان وچ ہویا۔ پر ہن اس شبد دی ورتوں دیش دی سرب-اچّ عدالت ولوں پابندیشدا اے تے اتہاس دا حصہ بن کے رہِ گیا اے۔ اچھوت آکھیاں جاندیاں ذاتیاں بھارتی آئین مطابق ‘شیڈولڈ ذاتیاں’ ہن۔ جتھوں تک دلت شبد دے مطلب تے اس دی ورتوں دا سوال اے، اس اتے وی تردی جہی نظر مارنی ضروری اے۔
دلت شبد دا مطلب اس انسان توں اے جو علیٰحدہ کیتا ہویا تے سماج وچوں چھیکیا ہویا ہووے۔ سماجی بنتر تے حالت مطابق دلیا، پچھڑیا تے جنم-جات نال جڑیا ہون کارن مول نواسی/اچھوت/ہریجن/ شیڈولڈ جاتی دا ہی سیاسی طور تے بدلواں جدید نام اے جو سماجی پرورتن، سماجی انقلاب لئی ترک-بھرپور فکر تے مانووادی نظر دا پرتیک اے۔ ایہہ گروہ اچھوتاں/شیڈولڈ ذاتیاں نوں اپنے کلاوے وچ لے کے اوہناں نوں اکجٹ کردا اے تے سماجک-آرتھکک تے سیاسی فکر دے نال-نال اوہناں دے سماجی اعزاز ہت اتے معاشی استحصال تے رنگ-بھید تے نسل واد خلاف لامبند ہو کے انسانی ادھیکاراں دی حصول تک جوجھن لئی مُتحرک کردا اے۔ ایہہ گروہ سماج نوں اک طبقہ وجوں وچاردا اے۔
دلت شبد دی ورتوں پنجابی دی ‘دیش سیوک’ اخبار وچ مارچ 1928 وچ ہویا ملدا اے۔ جدوں آدی دھرم منڈل، پنجاب دے پردھان غدری بابا منگو رام نے اپنے ساتھیاں نال مل کے سائیمن کمیشن نوں لاہور وکھے اچھوتاں دی سماجی حالت تے انسانی ادھیکاراں دی حصول لئی دتے میمورنڈم دا پنجابی اناختلاف چھپیا۔ دلت شبد ڈپریسڈ تے اوپریسڈ کلاسز لئی ہویا اے۔ ہور تاں ہور 1938 وچ ‘دلت بندھو’ ناں دا اک رسالہ چھپدا رہا جس دے اڈیٹر یشونت رائے تے پرتھی سنگھ آزاد سن۔ ڈاکٹر۔ بی۔ آر۔ امبیڈکر نے اپنیاں شروعاتی مراٹھی لکھتاں وچ دلت شبد دی ورتوں کیتی سی۔
دلت ساہت متعلق اکو-اک نگر تتھّ تشریح وجوں ایہہ اے جو پچھلے سالاں توں پرچلت اے تے اس نوں ساہت دی مکھدھارا وچ ستھان وی حاصل ہو گیا اے، ‘دلتاں ولوں دلتاں دی سماجک-آرتھکک پیڑا، روہ-ودروہ، سماجی پرورتن لئی فکر تے سماجی سمتا لئی لکھیا ساہت ہی دلت ساہت اے۔’ اجیاے ساہت دی شروعات پنجابی وچ بابو منگو رام دی کاوَ-کتاب ‘آدی دکھڑے’ تے ‘آدی پیغام’- سنت رام بوہن تے آدی دھرم منڈل، پنجاب ولوں 1929–30 وچ چھپائے ٹریکٹاں نال ہوئی جنہاں وچ دلت شبد دی ورتوں ہوئی ملدی اے۔ ایہناں اندر سکھیا، تنظیم دے سماجی انسانی فکر لئی تے پریرنا کاوَ-حوالہ ہن۔
اجوکا دلت ساہت سودھو
پنجابی دلت شاعری سودھو
حال پنجابی دلت شاعری نے ویہویں صدی دے تیجے دہاکے توں لے کے اچھوت تے اس دے ونچت طبقہ نوں چیتن کرن ہت اک کاوَ-تحریک کیتا ہویا اے۔ اس وچ ترقی دیاں سمبھاوناواں ہمیشہ رہیاں ہن۔ پہلاں-پہلاں اس شاعری نوں آدی دھرم دی شاعری تے شاعراں نوں آدی دھرم دے شاعر کیہا جاندا سی۔ سٹیجاں توں گیت/پرگیتک کویتاواں سنن-سناؤن دا سلسلہ اج وی جاری اے۔ ایہناں وچ دلت انسان دی ویدنا-سنویدنا تے منوویگ نوں بہو-ویاپی فکر وجوں پرگٹایا گیا اے۔ کئی وار ایہہ نجّ-مکھی ہندیاں گروہ سماج نوں اپنے گھیرے ہیٹھ لیندی اے۔ اس وچ دلت عورت نوں وی دلت انسان دے برابر جاں کہو کہ اس توں ودھ جسمانی تے دماغی پیڑا بھوگدی درسایا گیا اے۔ ایہہ شاعری گروہ سماج، نیچر، قدرتی سروتاں نوں پیاردی ہوئی ہریک نوں سمع-نظر نال دیکھدی اے۔ دلت تے غیر-دلت نوں سامان ادھیکاراں، غلامی مکت سماج تے معاشی سومیاں اتے سبھ دے اختیار دی لوء نوں ماحول حاصل کردی اے۔ بابو منگو رام مگووال، گرداس رام مڈھلے شاعراں توں اگے آؤندے نے سنت رام الونڈی تے انقلاب کاری دلت شاعر لال سنگھ دل۔ دل بہت ہی سوخم وینگ کسدا اے:
مینوں پیار کردیئے
پر-جات کڑیئے
ساڈے سکے مردے وی
اک تھاں تے نہیں جلاؤندے۔
بلبیر مادھوپری دی شاعری دیکھو جو سنواد دے روپ وچ اے:
اس نے کیہا
میں بہت چر تہاڈے پچھے تریا ہاں
ہن تسیں میرے پچھے ترو
اوہناں آکھیا ساڈے کول ‘منہ’ اے
تے تیرے کول پیر نے
‘پیراں’ دا دھرم ترنا ہندا اے۔
اسے طرحاں 40 توں ودھ دلت شاعر نے جنہاں وچوں مدنویرا، گرمیت کلرماجری، بوٹا سنگھ اشانت، موہن تیاگی، کمل دیوَ پال، جےَ پال آدی پرمکھ تے مکھ دھارا دے شاعر ہن۔ ایہناں دیاں بہت ساریاں کویتاواں دیش-ودیش دیاں بولیاں وچ اناختلاف ہو چکیاں ہن۔ سکولاں تے کالجاں دے سلیبساں وچ شامل ہن۔ سمچی دلت شاعری پریرنا دا سروت اے تے نویں مانووادی سماج دی سرجنا لئی پریرنا سروت۔
پنجابی دلت فکشن ساہت سودھو
پنجابی دلت ساہت نوں امیر بناؤن وچ کئی چیتن دلت ساہتکار اپنی خاص کردار لگاتار نبھا راے ہن۔ ایہناں وچلا کرور حقیقت دلت سویجیونیاں وانگ ہی سماج نوں اوہدا کروپ چہرہ دکھاؤندا اے۔ مثال دے طور تے ڈاکٹر۔ گرچرن سنگھ راؤ اپنے ناول ‘مشالچی’ وچ پنڈاں وچ وسدے اچھوتاں یانِ دلتاں دی گھٹ گنتی اے تے اوہ معاشی طور تے زمین مالکاں اتے انحصار ہن۔ اوہ ایہناں جاگیرو رچیاں دے دھنی کساناں دا جسمانی تے دماغی تشدد برداشت کردے ہن۔ ناول کار پرمپرک پرگتیوادی ساہتکاراں تے مارکسسٹ آلوچکاں دیاں انٹیکجوئل سیماواں اتے انگلی دھردا اے۔ ‘مشالچی’ نوں دلت جیون دا پہلا حقیقت پسند تے کلاسک ناول ہون دا گرو حاصل اے۔
پنجابی کہانی وچ اپنی نویکلی دلت نظر صدقہ پریم گورکھی، اترجیت، بھگونت رسولپری، سروپ سیالوی، دیس راج کالی، مکھن مان، گرمیت کڑیالوی، اجمیر سدھو، نچھتر آدی اگھڑویں ہستاکھر ہن۔ ایہناں دیاں کہانیاں وچلے سماجک-یتھارتھک پاتر حق، سچ تے نیاں لئی جوجھدے ڈریکٹ دکھائی دندے ہن۔ ذکر انے دل-ٹمبویں ہن کہ پاٹھک اپنی سہج برتی توں ڈولدا ہویا ایہناں نمانیاں-نتانیاں دے پکھ وچ بھگتن نوں کاہلا پیندا جاپدا اے۔ ایہناں کہانی کاراں دیاں کجھ کہانیاں اتے پنجابی فلماں وی بن گئیاں ہن۔
سوانح عمریاں سودھو
19ویں صدی دے انت تے 20ویں صدی دے شروع وچ اچھوت اندولناں نے ساہتکاراں نوں دلت ساہت دی سرجنا لئی راغب کیتا۔ اوہناں شاعری، کہانی، ناول، ناٹک، جیونیاں، سویجیونیاں تے لیکھ لکھے۔ سبھ ودھاواں دے کتابی روپ بازار وچ مہیا ہن۔ دلت دے دکھ-درد، روہ-ودروہ، سماجی حقیقت تے سماجی برابری لوڑدیاں سویجیونیاں نے سماج نوں اس دا اصلی تے کرور روپ دکھایا۔ پنجابی وچ غدری بابا منگو رام دی سویجیونی دے کجھ انش 1971 وچ ‘رویداس پترکا’ وچ ‘میرا جیون ذکر تے میری ودیش یاترا’ ناں ہیٹھ چھپے۔ ایہناں وچ غلامی، بیگار، جبر-جناح تے ظلم دے دل دہلا دین والے ویروے ہن۔ آدی دھرم دے انقلاب کاری شاعر گرداس رام عالم نے ‘میرا جیون پندھ’ ہیٹھ ‘عوامی لہر’ اخبار وچ 1988 وچ 15 سویجیونی کانڈ چھپوائے۔ کہانی کار پریم گورکھی دی سویجیونی ‘غیر-حاضر آدمی’ (1995) وچ دلت سماج نال ہندے انیاں دا پھلار اے۔ نکسلوادی شاعر لال سنگھ دل (11.4.1943-14.8.2007) اپنی ‘داستان’ (1998) وچ لکھدا اے کہ پولیس والے میرے تے زیادہ ڈنڈے اس کرکے مار دندے سن کیونکہ اوہناں نوں میری جات ‘چمار’ ہون دا پتہ سی۔ سکول وچ کئی وار جات دے مہنے وی سننے پیندے سی۔ پہلاں-پہلاں لال سنگھ دل سکھ بنیا، اتھے وی جات دے وتکریاں تے اوچ-نیچ توں اوہدا کھہڑا نہ چھٹیا۔ سرگرم نکسلوادی وجوں اوہ اس لہر دے چڑھت دے دناں (1968–1972) دوران مسلمان بن گیا۔ اتر پردیش وچ لک-چھپ کے رہندا رہا اگھا شاعر، کدی دہاڑیدار کدی چوکیدار، تے کدی چاہ دا کھوکھا چلاؤندا رہا۔ پر لگاتار لکھدا رہا۔ تے آخر اوہ انویاہیا ہی پنجاب وچ لدھیانہ دے اک شہر سمرالا وچ گزر گیا۔ سروپ سیالوی دی سویجیونی ‘ضلالت’ وچ پاکستان توں اجڑ کے چڑھدے پنجاب وچ آ وسن والے دلت پروار نوں گھر ٹکانا نہ ملنا، اچیاں جاتاں ولوں کھوہ توں پانی نہ بھرن دینا، زمیداراں ولوں شاملات دی زمین توں بار-بار اٹھاؤنا، بار-بار کیس درج ہونے تے پریشان ہندے رہن دے بے شمار ویروے ہن۔ سکھ ہندے ہوئے وی سکھاں ولوں ظلم نوں برداشت کرنا بہت ہی ترس یوگ حالات دا ذکر اے۔ اترجیت دی ‘اکّ دا دودھ’ تے میت کھٹڑا دی سویجیونی ‘تنکا تنکا آلھنا’ پڑھنیوگ ہن۔ بلبیر مادھوپری دی ‘چھانگیا رکھ (2002) دا اؤکسپھورڈ یونیورسٹی پریس ولوں 2010 وچ، پاکستان وچ شاہمکھی وچ 2010 تے ہندی وچ 2007 وچ شائع ہون نال اس دی دیش-ودیش وچ خاص ساہتی ستھان قائم ہویا۔ ودوان آلوچکاں ولوں اس سویجیونی نوں پہلی دلت پنجابی سویجیونی اس وچلے دلت ساہت-شاستر تے دلت سماجیات دے مصلے جگاؤن والی ایلانیا گیا تے نویکلی ٹیکسٹ دے چرچے کیتے گئے ہن۔
ایہہ پنجابی دلت سویجیونیاں ہی ہن جنہاں نے پنجابی دلت ساہت دی پچھان بناؤن وچ اہم کردار نبھایا تے وکھرے دلت ساہت شاستر لئی ماپدنڈ مقرر کیتے تے پہلیاں پرمپرک سابق دھارناواں دی تھاں نواں بدل پیش کیتا۔ اپنیاں سماجی حالات دے نال-نال جات، جماعت، دھرم تے نسل دے مصلے گمبھیرتا تے سہردتا نال اتے اک آمورت جات-رہت سماج دی سرجنا لئی اپنے ماندنڈ ساہمنے لیاندے۔
سمچیاں سویجیونیاں دا ورننیوگ سانجھا پکھ ایہہ اے کہ ایہناں دے ذکر لئی صرف لپیاں دا فرق اے پر حالات دا نہیں۔ ایہناں ساریاں سویجیونیاں وچوں اکو جہی روہ-ودروہ تے سمجک پرورتن دی سر نکلدی اے۔ حال دلت ساہت تے دلت ساہتکاراں دیاں سویجیونیاں دے مطالعہ مگروں ایوں پرتیت ہندا اے کہ دلت ساہت دا مستقبل بہت اپانی اے جویں بھارت وچ مول نواسی وچاردھارا دا۔ جدوں نسل، رنگ، جات، چھوتچھات تے بھٹّ ورگے منکھ-دوکھیکھ جاں ایوں کیہا جاوے کہ انسان نوں انسان منن توں انکاری ہون دی سماجی انتظام سمچے بھارتی اپ-براعظم وچ نروگھن پرچلت اے تاں ایوں لگدا اے کہ جویں دلت ساہتکار ہی اپنے انسانی ادھیکاراں دی حصول لئی فکر دا پھیلاء کر راے ہن جاں ایوں کیہا جا سکدا اے کہ اس پراتن-سناتنن رہتل خلاف دلت ساہت ہی آپوزیشن دی نگر کردار نبھاء رہا اے۔ بھارتی اپ-براعظم توں اگے تلناتمک طور تے دلت ساہت دا پسارا دکھنی افریقہ دے اٹھونجا دیساں تک سہج ہی رلدا-ملدا ہو جاندا اے جد ایہناں انانسانی وطیرے بھرے تتھاں نوں جدید بلیک لٹریچر وچ دیکھدے ہاں۔ اداہرن وجوں، ‘سپارٹکس’ ناول لوں-کنڈے کھڑے کرن والا اے جسدا لکھاری امریکی ناول کار ہاورڈ فاسٹ (1914–1992) اے، نے غلامی دی پرتھا نوں ختم کرن لئی کھبے پکھی نظر توں جویں دا ذکر پیش کیتا اے، اوہ بے مثال اے، جدوجہد لئی پریرنا دا وڈا سروت اے - انسانی ادھیکاراں دی حصول تک۔ جدوں نگوگی وا تھیونگو، بین اوکری، رچرڈ رائو، الیکس لاگما، ایلن پیٹن دیاں رچناواں پڑھدے ہاں - اوہناں وچ سویجیونی انش تاں ہن ہی، پورے سماجی تے معاشی تانے-بانے اتے گوراشاہی دا نسلی رویہ قابض اے جس کارن اوہ بھارت دے مول نواسیاں وانگ اپنے قدرتی سروتاں، نیچر نال سہواس دے اصولاں، ماں-بولی تے سمچے سبھیاچار توں وروے ہو گئے ہن۔ جے اتھوں دے نویں لکھاریاں وچوں صرف اداہرن دے طور تے امریکہ دے 44ویں صدر براک اباما دی سویجیونی ‘ڈریمز پھروم مائی پھادر’ لئیے تاں اوہ سنویدنشیل آدمی نوں جھنجوڑدی، نسل تے وراثت نوں تتھاں تے حقاں دے ٹکراء وجوں دنیا ساہمنے پیش کردی اے۔ اتھے مینوں افریکی امریکی لکھاری پال بیٹی (Paul Beatty) دے ناول ‘سیلاؤٹ’ دے بہانے مایہ اینگیلو (Maya Angelou) دی کتاب ‘آئی نو وائی دِ کیجڈ برڈ سنگز’ دے مطلب ہی ساری حالت نوں بیان دندے ہن کہ نسلاں-رنگاں دا اتیاچاری روپ-کروپ کویں دا ہندا اے۔
مکدی گل کہ دلت ساہت تے بلیک لٹریچر ہی ہن عالمی ساہت وجوں وچاریا جا رہا اے۔ ایہہ حقیقت وی گمبھیر توجو دی منگ کردی اے کہ غیر دلت ساہتکار ‘دھرتی، دھن نہ اپنا’ جگدیش چندر نوں کسے طرحاں وی دلت ساہت وچوں خارج نہیں کیتا جا سکدا جویں بلیک لٹریچر وچوں ہاورڈ فاسٹ نوں کیونکہ ایہناں لکھاریاں اندر مانوی-سنویدنا سمیت مکمل سہردتا اے۔ ایہہ وکھری گل اے کہ صرف ‘راکھ جاندی اے سڑ جان دا درد۔’ کاش! ساڈے غیر-دلت ساہتکار وی ایہو جہی نظر اپنا لین۔
احتتامی حوالے سودھو
جویں کہ دلت ساہتکار مندے ہن کہ صرف راکھ جاندی اے پانی جان دا تجربہ۔ اسے نظرئیے توں غیر-دلت ساہتکار اینی شدت، ڈونگھائی تے حقیقت نال دلت جیون نوں ابھار سکن وچ کامیاب نہیں ہوئے۔ اوہناں دا لکھیا ‘دلت ساہت’ ہمدردی والا جاں شہرت حاصل کرن دا اک حصہ بن کے رہِ جاندا اے۔ ایہہ وی سچ اے کہ کسے غیر-دلت ودوان، مفکر تے فلسفی نے نفرت پھیلاؤن والی ورن-انتظام، جاتپات تے چھوتچھات خلاف کوئی تحریک نہیں چلایا سگوں موک بن کے پرچلت سماجی انتظام دا پکھ پوردے ہوئے پوشک پرتیت ہندے ہن۔ دلت سماج دا اپنا منکھوادی فلسفہ اے جو ورن-دھرم نوں مولوں ہی ردّ کردا اے۔ اس دا مننا اے کہ دلت سماج براہمناں، بودھیاں، جینیاں تے سکھاں تے مسلماناں دا حصہ نہیں سگوں بھارت وچ وسدے مول نواسیاں دا وڈا سماج اے جس نوں سوارتھی لوکاں نے غلام بنایا ہویا اے۔ دلت مفکر جدوجہد کردے ہوئے مر-کھپ جاندے ہن تے غیر دلت اوہناں دی مانووادی نظر دا پکھ نہیں پوردے۔ اسے کرکے بھارت دے سمچے تے سموہک انسانی ترقی وچ نگر وادھا نہیں ہو رہا سگوں اڑکا بنی ہوئی اے ورن-دھرم دی انتظام۔ ایہناں سبھ لوبھی، دمبھی تے اانسانی رچیاں دا پردہ فاش کردا فلسفہ گرنتھ جنوری 2017 وچ ‘مہان آجیوک: کبیر، ریداس اور گوسال’ آیا اے۔ اس دے لکھاری ہن - ڈاکٹر۔ دھرمویر۔
گل سمیٹدیاں کہنا بہتر ہووےگا کہ حال ماضی دا بنیاد ہندا اے تے ماضی ہمیشہ مستقبل واسطے کم کردا اے۔ اس نظر توں دیکھدیاں محسوس ہندا اے کہ ساہت خاص طور تے دلت ساہت سمچے سماجی پرورتن لئی ولکھن تے وڈی کردار نبھا رہا اے۔ اتھے کہن دا مطلب پنجابی دلت ساہت بھارتی دلت ساہت دے سوچ وچار تے فکر وچ لگاتار پائدار وادھا کر کے غیر دلت ساہتکاراں تے پورے بھارتی سماج نوں منکھوادی پہنچ اپناؤن لئی راغب کر رہا اے۔