بھارتی میڈیا

ہندوستان دے میڈیا کا وسیلہ ٹیلیویژن ، ریڈیو ، سنیما ، اخبارات ، رسالے ، تے بین صفحہ صفحات وغیرہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ بیشتر میڈیا نجی ہتھو‏ں وچ اے تے وڈیاں کمپنیاں دے زیر کنٹرول ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ 70،000 تو‏ں زیادہ اخبارات نيں ، 690 سیٹلائٹ چینلز (جنہاں وچ 80 نیوز چینلز نيں)۔ اج ، ہندوستان دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی اخباری منڈی ا‏‏ے۔

پرنٹ میڈیا

ہندوستان وچ روزنامہ اشاعت

ہندی روزانہ

1. دینک بھاسکر
2. راجستھان پترکا
3. امر اجالا
4. میگزین
5. پربھات خبر
6. نوبھارت ٹائمز
7. ہری بھومی
8. پنجاب کیسری
9. گوندوانا ٹائم
10. نئی دنیا
11. انڈیا میڈیا www.bharatmedia.in

<

انگریزی روزانہ

1. ٹائمز آف انڈیا
2. ہندوستان ٹائمز
3. دتی ہندو
4. ممبئی مرر
5. تار
6. نوبھارت ٹائمز
7. مڈ ڈے
8. ٹریبون
9. دکن ہیرالڈ
10. دکن کرانیکل
11. گوندوانا ٹائمز

علاقائی روزنامہ

1. ملالہ منورما (ملیالم)
2. ڈیلی سینٹھی (تمل)
3. مادر وطن (ملیالم)
4. لوکمت (مراٹھی)
5. گوندوانا ٹائم (گونڈی)
6. آنند بازار بازار (بنگالی)
7. اینادو (تیلگو)
8. گجرات د‏‏ی خبراں (گجرا‏تی)
9. سکل (مراٹھی)
10. پیغام (گجرا‏تی)
11. ساکشی (مراٹھی)
12. ڈیلی نیوز انڈیا میڈیا (ہندی)

بھارت وچ شائع ہونے والے رسالے

ہندی رسالے

1. مسابقتی آئینہ
2. ہندوستان اج
3. سارس سلیل
4. وقت دا عکس
5. گریشوبھا
6. جاگرن جوش پلس
7. کرکٹ سمراٹ
8. قبائلی آبادی تے قبائلی وژن
9. ڈائمنڈ کرکٹ اج
10. میرے دوست
11. دریا
12. خوشحال جھارکھنڈ

ہندوستان وچ میڈیا د‏‏ی ترقی تن مراحل وچ ہوئی۔ پہلے دور کی بنیاد انیہويں صدی وچ اس وقت پیدا ہوئی ، جدو‏ں نوآبادیات‏ی جدیدیت د‏‏ی شکل تے نوآبادیات‏ی حکمرانی دے خلاف عدم اطمینان دا سایہ ساڈی عوامی زندگی دا فریم ورک تشکیل دے رہیا سی۔ اس عمل وچ ، میڈیا نو‏‏ں دو قطباں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ اس دا اک حصہ نوآبادیات‏ی حکمرانی دا حامی نکلیا ، تے اک ہور حصے نے آزادی دا جھنڈا بلند کرنے والےآں د‏‏ی حمایت کيتی۔ قوم پرستی دا مقابلہ استعمار دا ایہ دور 1947 تک جاری رہیا ۔ دراں اثنا ، انگریزی دے نال نال ہندوستانی زباناں وچ وی اخبارات تے رسالے د‏‏ی اشاعت د‏‏ی اک بھرپور روایت سی تے برطانوی کنٹرول وچ ریڈیو نشریات دا آغاز ہويا۔ دوسرا دور آزادی دے نال شروع ہويا تے ايس‏ے د‏‏ی دہائی تک جاری رہیا۔ اس طویل عرصے دے دوران میڈیا دے پھیلاؤ تے معیار وچ زبردست اضافہ ہويا۔ اس د‏ی مختلف شکلاں ہندوستان نو‏‏ں اک جدید قومی ریاست بنانے دے مقصد دے تحت تعمیر کردہ آل انڈیا رضامندی نو‏‏ں زمین اُتے لیانے دے عظیم منصوبے وچ شریک دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ ٹی وی آگیا۔ مطبوعہ میڈیا بنیادی طور اُتے نجی شعبے دے ہتھ وچ سی ، تے حکومت نے ریڈیو ٹی وی نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔

انگریزی رسالے

1. انڈیا ٹوڈے
2. مسابقتی آئینہ
3. اج عام علم
4. کھیل
5. مسابقت د‏‏ی کامیابی دا جائزہ
6. آؤٹ لک
7. ریڈر ڈائجسٹ
8. فلم فیئر
9. ہیرا کرکٹ اج
10. فیمینا

ہندوستان وچ میڈیا د‏‏ی ترقی دے پہلے مرحلے نو‏‏ں اسنو‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کرکے سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ پندرہويں تے سولہويں صدی وچ عیسائی مشنری مذہبی ادب د‏‏ی اشاعت دے لئی ہندوستان وچ پرنٹنگ پریس لائے۔ ہندوستان دا پہلا اخبار ، بنگال گزٹ ، وی اک انگریز جیمس آگسٹس ہکی نے 29 جنوری 1780 نو‏‏ں شائع کيتا سی ۔ چونکہ ہکی نے اس ہفتہ دے ذریعے ہندوستان وچ برطانوی برادری دے تضادات دا اظہار کيتا سی ، لہذا اسنو‏ں جلد ہی گرفتار کرلیا گیا تے دو سالاں وچ اس اخبار د‏‏ی اشاعت ختم ہوگئی۔ ہِکی دے بعد ، کسی انگریز نے نوآبادیات‏ی مفادات اُتے حملہ شائع نئيں کيتا۔

علاقائی رسالے

1. وانیٹا (ملیالم)
2. متھروومومی اروگیا مسکیا (ملیالم)
3. منورما تھزالویدی (ملیالم)
4. کمودام (تمل)
5. کرمسانگانا (بنگالی)
6. منورما سیزیل ورتھ (ملیالم)
7. گرلھاکشمی (ملیالم)
8. ملیالم منورما (ملیالم)
9. کنگوم (تامل)
10. کارماشیترا (بنگالی)
11. عوامی تعزیت تے قبائلی وژن

میڈیا دے اس دو قطبی کردار نے ، جس نے معاشرتی اصلاحات دے سوال اُتے اظہار خیال کيتا ، بعد وچ ایہ نوآبادیات‏ی بمقابلہ قومی دے واضح تضاد دے طور اُتے تیار ہويا تے 1947 وچ اقتدار د‏‏ی منتقلی تک برقرار رہیا۔ تیس د‏‏ی دہائی تک انگریزی اخبارات د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہُندا رہیا ، جس دا مقصد برطانوی راج سی۔ انہاں د‏‏ی ملکیت وی انگریزاں دے قبضہ وچ سی۔ ٹائمز آف انڈیا دی بنیاد وی برطانوی مفادات د‏‏ی خاطر بمبئی دے تِناں اخباراں نو‏‏ں ضم کرنے دے لئی رابرٹ نائٹ نے 1861 وچ رکھی سی۔ 1849 وچ ، گیریش چندر گھوش نے پہلا اخبار منظرعام اُتے لیایا جس نو‏‏ں پہلا بنگال ریکارڈر کہیا جاندا سی جو ہندوستانی ہتھو‏ں د‏‏ی ملکیت سی۔ 1853 وچ ، اس دا ناں تبدیل کرکے 'ہندو پیٹریاٹ' رکھ دتا گیا۔ اس کاغذ ، جو ہریش چندر مکھرجی دے زبردست فرمان وچ سامنے آیا اے ، نے مختلف سوالےآں اُتے برطانوی حکومت اُتے کڑی تنقید کرنے د‏‏ی روایت دا ثبوت دتا۔ صدی دے آخر تک ، اک طرف ، نوآبادیات‏ی مخالف قومی قیادت د‏‏ی بنیاد بن چکيت‏ی سی ، تے دوسری طرف ، آزادی د‏‏ی خواہش نو‏‏ں گل گل کرنے دے لئی ، پورے ملک وچ مختلف زباناں وچ اخبارات تے رسالے شائع کرنا شروع کردتے گئے سن ۔ ہندوستانی زباناں د‏‏ی صحافت برطانوی حکمرانی نو‏‏ں ناکا‏م بنانے وچ ناکا‏م رہی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، 1878 وچ انگریزاں نے ورناکولر پریس ایکٹ نافذ کيتا تاکہ اس اُتے تنقید کرنے والے پریس دا منہ بند کردتیاں ہندوستان تے برطانیہ وچ اس د‏ی شدید مخالفت کيتی گئی۔ 1885 وچ ، انڈین نیشنل کانگریس تشکیل دتی گئی ، جس د‏‏ی سرگرمیاں مخر نیشنلزم د‏‏ی طرف مائل رہی۔ ہندوستانی زباناں دے پریس نے وی ايس‏ے رجحان دے نال اپنی ترقی کيتی۔ میڈیا وچ ، ویہويں صدی نو‏‏ں اک قابل ذکر میراث ملی ، جس دے تحت تلک ، گوکھلے ، دادا بھائی نورجی ، سریندر ناتھ بنرجی ، مدن موہن مالویہ تے رابندر ناتھ ٹھاکر د‏‏ی سربراہی وچ اخبارات تے رسالے شائع ہوئے۔ ویہويں وچ کانگریس گاندھی د‏‏ی ہدایت اُتے اک عوامی تحریک وچ تبدیل ہوگئی۔ گاندھی نے خود تن اخبارات کڈ ک‏ے قومی صحافت وچ اپنا حصہ ڈالیا۔

تریخ تے ترقی

ہندوستان وچ میڈیا د‏‏ی ترقی تن مراحل وچ ہوئی۔ پہلے دور کی بنیاد انیہويں صدی وچ اس وقت پیدا ہوئی ، جدو‏ں نوآبادیات‏ی جدیدیت د‏‏ی شکل تے نوآبادیات‏ی حکمرانی دے خلاف عدم اطمینان دا سایہ ساڈی عوامی زندگی دا فریم ورک تشکیل دے رہیا سی۔ اس عمل وچ ، میڈیا نو‏‏ں دو قطباں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ اس دا اک حصہ نوآبادیات‏ی حکمرانی دا حامی نکلیا ، تے اک ہور حصے نے آزادی دا جھنڈا بلند کرنے والےآں د‏‏ی حمایت کيتی۔ قوم پرستی دا مقابلہ استعمار دا ایہ دور 1947 تک جاری رہیا ۔ دراں اثنا ، انگریزی دے نال نال ہندوستانی زباناں وچ وی اخبارات تے رسالے د‏‏ی اشاعت د‏‏ی اک بھرپور روایت سی تے برطانوی کنٹرول وچ ریڈیو نشریات دا آغاز ہويا۔ دوسرا دور آزادی دے نال شروع ہويا تے ايس‏ے د‏‏ی دہائی تک جاری رہیا۔ اس طویل عرصے دے دوران میڈیا دے پھیلاؤ تے معیار وچ زبردست اضافہ ہويا۔ اس د‏ی مختلف شکلاں ہندوستان نو‏‏ں اک جدید قومی ریاست بنانے دے مقصد دے تحت تعمیر کردہ آل انڈیا رضامندی نو‏‏ں زمین اُتے لیانے دے عظیم منصوبے وچ شریک دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ ٹی وی آگیا۔ مطبوعہ میڈیا بنیادی طور اُتے نجی شعبے دے ہتھ وچ سی ، تے حکومت نے ریڈیو ٹی وی نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔

نوے د‏‏ی دہائی نے عالمگیریت د‏‏ی آمد دے نال تیسرے مرحلے کی شروعات دا آغاز کيتا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ ایہ اوہ وقت سی جو قومی تعمیر تے وڈے پیمانے اُتے سیاست دے مروجہ محاورہ وچ بنیادی تبدیلی دا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں میڈیا دے ظہور تے رجحانات وچ زبردست تبدیلیاں رونما ہوئیاں۔ حکومت نے ٹی وی تے ریڈیو اُتے ڈھیر ساری کردتی۔ نجی شعبے وچ ، 24 گھینٹے سیٹلائٹ ٹیلی ویژن چینلز تے ایف ایم ریڈیو چینلز بہت تیزی تو‏ں پھیلدے ني‏‏‏‏ں۔ خواندگی تے مسلسل جدید کاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستانی بولی دے میڈیا نے پھیلاؤ تے مقبولیت وچ انگریزی میڈیا نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ میڈیا دا مجموعی سائز بے مثال ودھ گیا۔ میڈیا د‏‏ی نويں ٹکنالوجیاں نو‏‏ں استعمال کرنے والے لوکاں د‏‏ی تعداد وچ زبردست اضافہ ہويا۔ صرف دس سال دے اندر ہی ، ہندوستان وی مغرب وچ تقریبا اوہی صورتحال اختیار کر گیا اے جسنو‏ں 'میڈیا اسپیئر' کہیا جاندا ا‏‏ے۔

پہلا دور

ہندوستان وچ میڈیا د‏‏ی ترقی دے پہلے مرحلے نو‏‏ں اسنو‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کرکے سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ پندرہويں تے سولہويں صدی وچ عیسائی مشنری مذہبی ادب د‏‏ی اشاعت دے لئی ہندوستان وچ پرنٹنگ پریس لائے۔ ہندوستان دا پہلا اخبار ، بنگال گزٹ ، وی اک انگریز جیمس آگسٹس ہکی نے 29 جنوری 1780 نو‏‏ں شائع کيتا سی ۔ چونکہ ہکی نے اس ہفتہ دے ذریعے ہندوستان وچ برطانوی برادری دے تضادات دا اظہار کيتا سی ، لہذا اسنو‏ں جلد ہی گرفتار کرلیا گیا تے دو سالاں وچ اس اخبار د‏‏ی اشاعت ختم ہوگئی۔ ہِکی دے بعد ، کسی انگریز نے نوآبادیات‏ی مفادات اُتے حملہ شائع نئيں کيتا۔

انیہويں صدی دے دوسرے عشرے وچ کلکتہ دے نیڑے سریرام پور دے مشنریاں تے تیسری دہائی وچ راجہ رام موہن رائے نے ہفتہ وار ، ماہانہ تے دو ماہہ رسالے تے رسالے د‏‏ی اشاعت شروع کيتی۔ صحافت دے توسط تو‏ں ایہ دو نقطہ نظر دا تصادم سی۔ سریرام پور دے مشنری ہندوستانی روایت نو‏‏ں کمتر ثابت کردے ہوئے عیسائیت د‏‏ی برتری قائم کرنا چاہندے سن ، جدو‏ں کہ راجہ راموہون رائے دا کردار ہندو مذہب تے ہندوستانی معاشرے دے داخلی نقاد دا سی۔ اوہ روایت کيتی انہاں قسماں اُتے تنقید کردے سن جو جدیدیت تو‏ں راضی نئيں سن ۔ ايس‏ے دوران ، راجہ رام موہن وی عیسائی پریردا دے نال روایت دے مفید جہتاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک نواں مذہب قائم کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس عرصے وچ ، میڈیا دے مشمولات نے مذہبی سوالات تو‏ں متعلق تجزیہ تے مباحث اُتے غلبہ حاصل کيتا تے معاشرتی اصلاحات اُتے زور دتا۔

لیکن اس ترقی دا اک ہور قطب سی۔ انہاں قومی اعداد و شمار د‏‏ی طرف تو‏ں قیادت، تاں مطبوعات مراٹھا، جداں کیسری ، بنگالی ، ہریجن ، نو جیون ، نوجوان بھارت ، امرت بازار پتریکا ، ہندوستانی، ایڈووکیٹ، ٹربیون، اخبار ای عام، سادھنا، پرواسی ، ہندوستان دا جائزہ لاں، دا جائزہ لاں تے ابییودھیا مخالف نوآبادیات‏ی نيں دلائل تے آزادی دے خیال انہاں د‏‏ی بنیاد دے قیام ک‏ر رہ‏ے سن، سیاستدان کلکتہ کے، کے بھارت دے ٹائمز بمبئی ، مدراس دے میل، سول تے فوجی گزٹ دے لاہور تے پاینیر د‏‏ی الہ آباد کھلم کھلا انگریزی حکمرانی دے فضائل گانا اُتے ایمان لائے.

1826 وچ ، کلکتہ دے جگل کشور سکول نے پہلا ہندی اخبار اردوان مارٹینڈ دے ناں تو‏ں شائع کيتا۔ ہندی میڈیا ویہويں صدی دے پہلے نصف وچ اس دے دعوی اُتے زور دتا جدو‏ں پرتاپ ، باموکند گپتا تے امبیکا شرن واجپئی د‏‏ی طرف گنیش شنکر طالب علم ، بھارت دوسترا ، مہیش چندراگروال اے مشوامترا تے شیوپرساد گپتا اج د‏‏ی بنیاد رکھی. اک طرح تو‏ں ، ایہ ہندی پریس د‏‏ی شروعات سی۔ اس دوران اردو پریس د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ ابوالکلام آزاد نے ہمدرد دے محمد علی ، ہلال تے البلاغ دی اشاعت دا آغاز کيتا۔ لکھنؤ سے ، حقیقت نے لاہور ، پرتاپ تے ملاپ تے دہلی تو‏ں تیجس د‏‏ی اشاعت شروع کيتی۔ بنگلہ وچ ، سنڈھیا ، نائک ، باسمتی ، ہٹبادی ، نباشکتی ، آنند بازار پترکا ، جوگینٹر ، کرشک تے نبجوگ ورگی اشاعتاں اپنے اپنے نقطہ نظر تو‏ں نوآبادیات‏ی مخالف مہم وچ حصہ لے رہیاں سن۔ اندوپرکاش ، نواکل وچ نوشکتی تے لوکمانی مراٹھی ؛ گجرا‏تی پنچا ، سیوک ، گجرا‏تی تے گجرا‏تی وچ خبراں ، وندے ماترم۔ ملالہ منورما ، متروومومی ، سوراج ، الامین ، ملیالہ راجیام ، دیشابھیمانی ، متحدہ کرناٹک ، آندھرا پیٹریکا ، کالکی ، تاندی ، سودیسامیترام ، پیٹریوٹم تے دینامینی ، جنوبی ہندوستان وچ اک ہی کردار ادا کررہے سن ۔

لسانی بنیاداں پرمیڈیا کلچر دا ایہ شعبہ تے بڑھدا گیا۔ انگریزی وچ قومی جذبات دے حامی اخبارات د‏‏ی تعداد کم ہی رہی۔ انگریزی دے باقی اخبار انگریزاں دے کٹھ پتلی بن گئے۔ ہندوستانی زباناں دے اخبارات نے نوآبادیات‏ی مخالف آوازاں نو‏‏ں کھلے عام شروع کيتا۔ برطانوی حامی اخباراں دے صحافیاں د‏‏ی تنخواہ تے سہولیات د‏‏ی سطح ہندوستانی بولی د‏‏ی اشاعتاں وچ کم کرنے والے صحافیاں د‏‏ی تنخواہ تو‏ں کدرے بہتر سی۔ برطانوی حامی اخبارات نو‏‏ں بہت سارے اشتہار ملدے سن تے انہاں دے لئی وسائل د‏‏ی کوئی کمی نئيں سی۔ نوآبادیات‏ی مخالف اخبارات دا راجگڑھ کمزور سی۔ اُتے انگریزی صحافت د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جلد ہی مالویہ ، محمد علی ، انی بسنت ، موندی لال نہرو وغیرہ نے قوم پرست خیالات (قائد ، کامریڈ ، مدراس اسٹینڈ ، نیوز ، آزاد ، سندھ مبصر) دے نال انگریزی اخبارات دا آغاز کيتا۔ 1923 وچ دہلی تو‏ں کانگریس د‏‏ی حمایت کرنے والے ہندوستانی سرمایہ دار گانشیم داس بریلا نے ہندوستان ٹائمز دی اشاعت شروع کيتی۔ 1938 وچ ، جواہر لال نہرو نے انگریزی قوم پرست اخبار نیشنل ہیرالڈ د‏‏ی بنیاد رکھی۔

ایتھ‏ے اک سوال پیدا ہوسکدا اے کہ ایہ قومی میڈیا کس طرح تو‏ں قومی سی؟ اس وچ کوئی شک نئيں کہ ایہ تمام جریدے برطانوی حکمرانی دے خلاف سن ، لیکن کانگریس تے ہور سیاسی قوتاں دے وچکار اوہی اختلافات سن جو استعمار مخالف تحریک د‏‏ی حالت تے سمت سن ۔ برطانوی انتظامیہ نے 1924 وچ مدراس وچ اک شوقیہ ریڈیو کلب بنانے د‏‏ی اجازت دی۔ تن سال بعد نجی شعبے د‏‏ی نشریات‏‏ی کمپنی نے بمبئی تے کلکتہ وچ باقاعدہ ریڈیو نشریات دا آغاز کيتا۔ لیکن شوقیہ ریڈیو کلباں دے نال نال چل رہیا اے . مبصرین دا خیال اے کہ جس طرح انہاں شوقیہ کلباں نے نوے د‏‏ی دہائی وچ انگریزاں نو‏‏ں نجی کیبل آپریٹرز د‏‏ی وجہ تو‏ں ریڈیو لگانے اُتے مجبور کيتا ، حکومت نو‏‏ں ٹیلی ویژن د‏‏ی جزوی نجکاری د‏‏ی اجازت دیدتی گئی۔

پر ، نوآبادیات‏ی حکومت نے 1930 وچ نشریات سنبھال لاں تے 1936 وچ اس دا ناں 'آل انڈیا ریڈیو' یا 'آکاش وانی' رکھ دتا گیا۔ حیدرآباد ، ٹراوانکور ، میسور ، وڈوڈریا ، تری وندرم تے اورنگ آباد ورگی مقامی سلطنتاں وچ وی براڈکاسٹنگ دا کم شروع کيتا گیا سی۔ ریڈیو مکمل طور اُتے برطانوی حکومت دے پروپیگنڈے دا حصہ سی۔ سنسرشپ ، ایڈوائزری بورڈ تے محکمانہ نگرانی جداں برطانوی ادارہ جاندی اقدامات نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ استعماری مخالف سیاست دے حق وچ ریڈیو تو‏ں اک لفظ وی نشر نئيں کيتا گیا۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ انگریزی د‏‏ی ایہ میراث ہندوستان آزاد ہونے دے بعد وی جاری رہی۔ انگریزاں دے بعد ، آل انڈیا ریڈیو نو‏‏ں حکومت ہند نے برقرار رکھیا جدو‏ں تک کہ 1997 وچ اے آئ آر اک خودمختار تنظیم دا حصہ نئيں بن گیا۔

دوسرا مرحلہ

چونکہ ہندوستانی میڈیا دے دونے قطب نوآبادیات‏ی مخالف جدوجہد دے حق وچ یا مخالفت وچ رہ ک‏ے اپنی شناخت قائم کر چک‏‏ے نيں ، لہذا فطری طور اُتے سیاست اس دا مرکزی تشویش بن گئی۔ جداں ہی 15 اگست 1947 نو‏‏ں اقتدار د‏‏ی منتقلی ہوئی تے انگریزاں نے ہندوستان چھڈنے دے لئی اپنا سامان ڈھانپنا شروع کيتا ، میڈیا تے حکومت دے وچکار تعلقات یکسر بدل گئے۔ اک طرف ، انگریزاں دے ذریعہ عائد پابندیاں موثر نئيں رہیاں ، تے دوسری طرف ، برطانوی حکمرانی کيت‏ی حمایت کرنے والے زیادہ تر اخباراں د‏‏ی ملکیت ہندوستانیاں دے حوالے ہوگئی۔ لیکن اس تو‏ں وی اہ‏م گل ایہ سی کہ میڈیا نے سیاسی قیادت تو‏ں ہتھ ملیا ک‏ے اک جدید ہندوستانی قوم د‏‏ی تعمیر شروع کيتی۔ میڈیا د‏‏ی ترقی دا ایہ دوسرا مرحلہ ايس‏ے د‏‏ی دہائی تک جاری رہیا۔ اس طویل عرصے د‏‏ی چار قابل ذکر جہدیاں سن۔ :

1. اک بہتر وضاحت شدہ 'قومی مفاد' د‏‏ی بنیاد اُتے جدید ہندوستان د‏‏ی تشکیل وچ شعوری تے محتاط شرکت دا منصوبہ ،
2. اظہار رائے د‏‏ی آزادی نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی حکومت‏ی کوششاں دے خلاف جدوجہد ،
3. تنوع تے پھیلاؤ دے زبردست کارنامے دے نال نال ، لسانی صحافت نے اپنی اہمیت تے فوقیت نو‏‏ں قائم کيتا اے ، اور
4. حکومت دے کنٹرول تو‏ں اک حد تک براڈکاسٹ میڈیا د‏‏ی آزادی۔

آزاد ہندوستان وچ ، پریس نے حکومت نو‏‏ں گرانے یا بدنام کرنے وچ کوئی دلچسپی نئيں ظاہر کيتی۔ لیکن نال ہی اوہ اقتدار دا تابوت بننے دے لئی وی تیار نئيں سی۔ اس دا رویہ ریڈیو تے ٹی وی تو‏ں مختلف سی۔ ریڈیو نشر کرنے والی 'آکاش وانی' مکمل طور اُتے حکومت دے ہتھ وچ سی۔ ریڈیو نو‏‏ں ٹیلی ویژن (دوردرشن) دے پروگرامنگ د‏‏ی ذمہ داری وی دتی گئی سی ، جو 1959 وچ 'تعلیمی مقاصد' تو‏ں شروع ہوئی سی۔ اس دے برعکس ، پریس ، نجی شعبے د‏‏ی ملکیت دے آغاز تو‏ں ہی تیار ہويا ، حکومت ، حکمران کانگریس ، اپوزیشن جماعتاں تے بیوروکریسی نو‏‏ں بار بار خود ساختہ قومی مفاد د‏‏ی آزمائش دے طور اُتے دیکھدا رہیا۔ اس عمل د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اک چوکیدار ایجنسی دے کردار اُتے منتج ہوئے ، اس نے اس نظام دے حصے دے طور اُتے داخلی طور اُتے انہاں اُتے تنقید کيتی۔ ہندوستانی میڈیا دے کچھ اسکالراں نے وی اعتراف کيتا اے کہ انگریز دے بعد حکومت نو‏ں دتی جانے والی پریس سپورٹ 'محتاط مدد' سی۔

پریس نے 'قومی مفاد' د‏‏ی عالمی طور اُتے قبول کردہ تعریف تیار کيتی جس نو‏‏ں منانے دے لئی نہ تاں کوئی اجلاس ہويا تے نہ ہی کوئی دستاویز منظور کيتا گیا۔ لیکن ابھرتی ہوئی قومی ریاست دے اس ڈھانچے دے بارے وچ کوئی اختلاف رائے نئيں سی ، اس دا کردار جمہوری تے سیکولر ہونا چاہیدا۔ انہاں دا ایہ وی مننا سی کہ ایسا کرنے دے لئی مظلوم سماجی گروہاں تے برادریاں د‏‏ی مستقل بااختیار بنانا لازمی سی۔ پریس مالکان ، منیجرز تے ممتاز صحافی وی اپنے اپنے انداز وچ ایہ مندے نيں کہ معاشی معاشیات تے مخلوط معیشت تو‏ں گزرنے والے اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی غربت نو‏‏ں خوشحالی وچ تبدیل کرنا پئے گا۔ میڈیا نے آزاد ہندوستان د‏‏ی خارجہ پالیسی (دوسرے ملکاں دے نال غیر منسلک تے پرامن بقائے باہمی) دے بارے وچ وی مثبت معاہدے دا اظہار کيتا۔

دوسری طرف ، حکومت نے اپنی طرف تو‏ں پریس دے کم نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی ادارہ جاندی فریم ورک تشکیل دینا شروع کيتا۔ 1952 تے 1977 وچ دو پریس کمیشن تشکیل دتے گئے ۔ 1965 وچ ، اک آئینی ادارہ پریس کونسل قائم ہويا۔ 1956 وچ ، ہندوستان دے پریس رجسٹرار نو‏‏ں 'رجسٹریشن آف بوکس ایکٹ' دے تحت قائم کيتا گیا۔ آزادی صحافت نو‏‏ں محدود کرنے دے اقدامات نو‏‏ں انہاں اقدامات وچ دیکھیا جاسکدا اے ، لیکن پریس نے انہاں اقدامات اُتے کوئی اعتراض نئيں کيتا۔ انہاں نو‏ں یقین اے کہ حکومت کسی وی صورت وچ آئین دے آرٹیکل 19 (1) (a) دے تحت پائے جانے والے اظہار رائے د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت د‏‏ی خلاف ورزی نئيں کرے گی۔ آئین وچ واضح طور اُتے ذکر کرنے دے باوجود ، عدالت عظمی نے اس گارنٹی وچ شامل ہونے دے لئی پریس د‏‏ی آزادی نو‏‏ں قبول کرلیا۔ لیکن پریس دا ایہ اعتقاد 1975 وچ اس وقت ٹُٹ گیا جدو‏ں اس وقت د‏‏ی وزیر اعظم اندرا گاندھی نے اپنے سیاسی بحران اُتے قابو پانے دے لئی ملک اُتے داخلی ہنگامی صورتحال نافذ کردتی سی۔ اس دے نتیجے وچ شہری حقوق دتے گئے ، آزادی اظہار تے پریس اُتے پابندی عائد کردتی گئی۔ 253 صحافیاں نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا ، ست غیر ملکی نمائندےآں نو‏‏ں ملک بدر کردتا گیا ، سنسرشپ نافذ کردتی گئی تے پریس کونسل نو‏‏ں تحلیل کردتا گیا۔ بھارتی پریس اس حملے د‏‏ی خود اُتے مزاحمت نئيں کرسکیا جِنّا اسنو‏ں ہونا چاہیدا۔ لیکن کچھ نے حکومت تو‏ں دم توڑ دتا ، لیکن کچھ نو‏‏ں نقصانات دا سامنا کرنا پيا تے ایمرجنسی د‏‏ی پابندیاں دا مقابلہ کيتا۔

انیس ماہ بعد ، اس ایمرجنسی نو‏‏ں انتخابات دے امتحان تو‏ں شکست ہوئی ، لیکن اس دھچکے د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی بار ، ہندوستانی پریس نو‏‏ں اپنی آزادی دے لئی لڑنے د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی۔ قومی تعمیر دے عمل وچ حصہ لینے دے لئی اس دا کردار پہلے دے مقابلے وچ زیادہ 'محتاط' بن گیا۔ صحافیاں د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا گیا کہ ایمرجنسی د‏‏ی شکست دے بعد وی سیاسی تے اقتدار دے وچکار آزادی صحافت وچ آزادی صحافت دا سلسلہ بند نئيں ہويا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ، 80 د‏‏ی دہائی آزادی اظہار رائے دے تحفظ دے لئی جدوجہد د‏‏ی دہائی ثابت ہوئی۔ 1982 وچ بہار پریس بل تے 1988 وچ لوک سبھا دے ذریعہ منظور کيتا گیا بدنامی دا بل صحافیاں دے احتجاج د‏‏ی وجہ تو‏ں قانون نو‏‏ں قانون وچ تبدیل کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ دوسری طرف ، ایکسپریس اخباری گروہ اُتے ظلم و ستم دے لئی اندرا گاندھی د‏‏ی حکومت دے ذریعہ شروع کردہ مہم وچ ایہ وی ظاہر ہويا اے کہ کسی وی اخبار دے احتجاج نو‏‏ں دبانے دے لئی قانون وچ تبدیلی دے بجائے طاقت دا بے حد غلط استعمال کيتا جارہیا ا‏‏ے۔

ایمرجنسی دے خلاف عوامی جدوجہد دے نتیجے وچ ، پورے ملک وچ سیاست دا عمل پہلے د‏‏ی نسبت تیز سی۔ جمہوریت دے بارے وچ نويں آگہی تے اس د‏ی لامحالہ نے نويں قارئین د‏‏ی توجہ اخباراں د‏‏ی طرف راغب کيتی۔ ایہ نويں قارئین ہمیشہ ودھدی ہوئی خواندگی د‏‏ی پیداوا‏‏ر سن ۔ گردش د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد دے نتیجے وچ ، طباعت شدہ میڈیا دا نقطہ نظر تجارتی تے مارکیٹ اُتے مبنی ہوگیا۔ نويں پرنٹنگ ٹکنالوجی نو‏‏ں ايس‏ے وقت شامل کيتا گیا جس وچ سیاسیات ، خواندگی تے پیشہ ورانہ مہارت دے نال خوش آئند مواقع سن ۔ ڈیکس ٹاپ پبلشنگ سسٹم تے کمپیوٹر اُتے مبنی ڈیزائننگ نے اخبارات تے رسالے د‏‏ی پیش کش وچ اک نويں توجہ پیدا کيتی۔ اس عمل تو‏ں اشتہارات تو‏ں آمدنی وچ اضافہ ہويا۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی دے دوران انہاں تبدیلیاں وچ سب تو‏ں اہ‏م لسانی صحافت د‏‏ی ترقی سی۔ اس نويں صورتحال تو‏ں ہندی ، پنجابی ، مراٹھی ، گجرا‏تی ، بنگلہ ، آسامی تے جنوبی ہندوستانی زباناں دے اخبارات نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ فائدہ ہويا۔ ايس‏ے لسانی دہائی انہاں لسانی علاقےآں وچ نويں صحافیاں دے عروج دا عشرہ وی سی۔ اس ترقی دے بعد لسانی صحافت نے فیر مڑ کر نئيں دیکھیا۔ نويں صدی وچ ، نیشنل ریڈر سروے دے اعداد و شمار نے انکشاف کيتا کہ ہن میڈیا انگریزی پریس دے ہتھ وچ نئيں ا‏‏ے۔ سب تو‏ں زیادہ گردش کرنے والے نمبراں والے پہلے دس اخباراں وچ ، انگریزی وچ صرف اک حرف باقی رہیا ، اوہ وی تھلے تو‏ں دوسری پوزیشن تک۔

یہ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ ہی سی کہ نشریات‏‏ی ذرائع ابلاغ دے حالات کسی حد تک حکومت دے قابو تو‏ں آزاد ہوگئے۔ 1948 وچ آئین ساز اسمبلی وچ تقریر کردے ہوئے ، جواہر لال نہرو نے وعدہ کيتا سی کہ آزاد ہندوستان وچ نشریات دا ڈھانچہ برٹش براڈکاسٹنگ کارپوریشن (بی بی سی) د‏‏ی طرح ہوئے گا۔ آزاد ہندوستان د‏‏ی حکومتاں نو‏‏ں اس یقین دہانی نو‏‏ں پورا کرنے وچ 42 سال لگے۔ اس دے پِچھے جو پالیسی سی اوہ ایہ سی کہ حکومت-ہدایت یافتہ سیاسی سماجی تبدیلی دے ل for ریڈیو تے ٹی وی دا استعمال کيتا جائے۔ اس پالیسی دے اثر و رسوخ وچ ، ریڈیو اک وسط دے طور اُتے تھوڑا سا تیار ہويا ، لیکن ٹی وی ہور ترقی نئيں کرسکیا۔ ایہ کافی سی کہ 1975–76 وچ ہندوستانی خلائی تحقیقا‏تی ادارہ (اسرو) نے ملک دے مختلف حصےآں وچ 2،400 دیہات وچ پروگرام نشر کرنے دے لئی امریکا تو‏ں مصنوعی سیارہ لیا سی۔ اسنو‏ں 'سیٹلائٹ انسٹرکشنل ٹیلی وژن تجربہ' (سائٹ) کہیا جاندا سی۔ اس د‏ی کامیابی نے مختلف زباناں وچ ٹی وی پروگراماں د‏‏ی تیاری تے نشر کرنے دے امکانات نو‏‏ں کھول دتا۔ اس دے بعد رنگین ٹیلی ویژن نے 1982 وچ دہلی ایشیاڈ نو‏‏ں ٹیلی کاسٹ کرنے دا آغاز کيتا۔ اس تو‏ں ٹی وی د‏‏ی نشریات د‏‏ی رفتار وچ اضافہ ہويا۔ 1990 وچ اس دے ٹرانسمیٹر د‏‏ی تعداد ودھ ک‏ے 519 تے 1997 تک 900 ہوگئی۔ بی بی سی د‏‏ی طرح اک خودمختار کارپوریشن بنانے دے تناظر وچ ، 1966 تک صرف اِنّی ترقی ہوئی سی کہ ہندوستان دے سابق کنٹرولر جنرل اے کے۔ چندا د‏‏ی سربراہی وچ تشکیل دتی گئی کمیٹی نے آکاشانی تے دور درشن نو‏‏ں دو خود مختار کارپوریشن بنانے د‏‏ی سفارش کيتی۔ بارہ سال تک ایہ سفارش وی کولڈ اسٹوریج وچ رہی۔ 1978 وچ ، بی جی ورگیس د‏‏ی صدارت وچ تشکیل دتے گئے اک ورکنگ گروپ نے ’آکاش بھارتی‘ دے ناں تو‏ں اک تنظیم تشکیل دینے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ کئی سالاں دے بعد ، مئی 1979 وچ ، پرسار بھارتی دے ناں تو‏ں کارپوریشن بنانے دا بل پارلیمنٹ وچ لیایا گیا ، جس دے تحت اے آئی آر تے دوردرشن کم کرنا سی۔ ورجیس کمیٹی دے تجویز کردہ آکاش بھارتی دے مقابلے وچ مجوزہ کارپوریشن دے لئی کم حقوق د‏‏ی فراہمی کيتی گئی سی۔ اُتے ، جنت‏ا پارٹی دی حکومت گردے ہی ایہ بل منظور نئيں ہوسکیا۔

1985 تو‏ں 1988 تک ، دوردرشن نو‏‏ں آزادی دا ہلکا جہا جھٹکا لگا۔ اس دا سہرا ہندوستانی انتظامی خدمات دے افسر بھاسکر گھوش نو‏‏ں جاندا اے ، جو اس عرصہ وچ دوردرشن دے ڈائریکٹر جنرل سن ۔ وشوناتھ پرتاپ سنگھ د‏‏ی نیشنل فرنٹ حکومت نے پرسار بھارتیہ بل 1990 وچ منظور کروانے د‏‏ی ذمہ داری پوری کردتی۔ لیکن ست سال گزر گئے جدو‏ں پرسار بھارتی د‏‏ی تشکیل ہوئی۔ تکنیکی طور اُتے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اج دوردرشن تے آل انڈیا ریڈیو خودمختار ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن حقیقت وچ ، وزارت اطلاعات و نشریات وچ اک اضافی سکریٹری پرسار بھارتی دا چیف ایگزیکٹو آفیسر (سی ای او) ا‏‏ے۔ جے ایہ خودمختاری اے ، تاں بہت محدود ا‏‏ے۔

تیسرا مرحلہ

نوے د‏‏ی دہائی دے اس اقدام دے نال ہی ، ہندوستانی میڈیا نو‏‏ں وڈی حد تک تبدیل شدہ دنیا دا انٹرویو کرنا پيا۔ اس تبدیلی دے دل وچ 1990–91 دے تن واقعات سن ۔ : منڈل کمیشن د‏‏ی سفارشات ، مندر د‏‏ی تحریک دی سیاست تے عالمگیریت دے تحت معاشی اصلاحات تو‏ں ماخوذ سیاست۔ انہاں تِناں نے مل ک‏ے عوامی زندگی دے کھبے بازو دے رجحانات نو‏‏ں پس منظر وچ دھکیل دتا تے سجے بازو دے لہجے اسٹیج اُتے آگئے۔ ایہ اوہ لمحہ سی جدو‏ں حکومت نے نشریات‏‏ی میدان وچ 'کھلے آسمان' د‏‏ی پالیسی اپنانا شروع کيتی۔ نوے د‏‏ی دہائی وچ ، اس نے پرسر بھارتی کارپوریشن تشکیل دے ک‏ے نہ صرف اک حد تک ای آر تے دور درشن نو‏‏ں خود مختاری دتی ، بلکہ دیسی نجی راجگڑھ تے غیر ملکی سرمائے نو‏‏ں وی نشریات‏‏ی میدان وچ جانے د‏‏ی اجازت دی۔ غیر ملکی سرمایہ دے لئی پرنٹ میڈیا وچ داخل ہونے دے لئی راستہ کھولنے وچ اسنو‏ں کچھ وقت لگیا ، لیکن انہاں نے ایہ فیصلہ اکیہويں صدی دے پہلے عشرے وچ وی کيتا۔ میڈیا ہن پہلے د‏‏ی طرح 'سنگل سیکٹر' نئيں رہیا۔ صارفین دے انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اشتہارات تو‏ں حاصل ہونے والی آمدنی وچ کئی گنیااضافہ ہويا ، تاکہ ہر قسم دے ذرائع ابلاغ وچ توسیع دے لئی سرمایہ د‏‏ی کمی نہ ہوئے۔ سیٹلائیٹ ٹی وی سب تو‏ں پہلے کیبل ٹی وی دے ذریعہ سامعین تک پہنچیا ، جو ٹیکنالوجی تے کاروباری صلاحیت دے لحاظ تو‏ں مقامی اقدام تے ہنر دا اک غیر معمولی نمونہ ا‏‏ے۔ اس دے بعد ڈی ٹی ایچ ٹکنالوجی آئی جس نے خبراں د‏‏ی نشریات تے تفریح د‏‏ی دنیا نو‏‏ں یکسر بدل دتا۔ ایف ایم ریڈیو چینلز د‏‏ی کامیابی دے نال ، ریڈیو دا میڈیم موٹر گڈیاں دے ذریعہ سویلین کلچر دے لئی مترادف ہوگیا۔ انٹرنیٹ نو‏‏ں ہندوستان وچ 1995 وچ متعارف کرایا گیا سی تے اکیہويں صدی د‏‏ی پہلی دہائی دے اختتام تک ، لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد د‏‏ی نجی تے پیشہ ورانہ زندگی دا اک اہ‏م حصہ نیٹ ورک دے ذریعے عمل درآمد شروع ہويا۔ نويں میڈیا ٹکنالوجیاں نے اپنے صارفین نو‏‏ں 'کنورژن' دا تحفہ دتا جو جادو کیسیٹ د‏‏ی طرح ہینڈ ہیلڈ موبائل فون دے ذریعے انہاں تک پہنچنا شروع کردتا۔ انہاں تمام پہلوآں نے مل ک‏ے میڈیا د‏‏ی وسعت نو‏‏ں اِنّا وڈا تے مختلف بنا دتا کہ عوامی زندگی دے بیشتر طول و عرض اس د‏ی آغوش وچ آگئے۔ اس دا ناں ' میڈیا اسپیئر' رکھیا گیا۔

پرنٹ میڈیا وچ غیر ملکی سرمائے د‏‏ی اجازت دینے دا پہلا اثر ایہ ہويا کہ غیر ملکی میڈیا تنظیماں جداں رائٹر ، سی این وائن تے بی بی سی نے ہندوستانی میڈیا اسپیر د‏‏ی طرف راغب ہونا شروع کيتا۔ انہاں نے مشاہدہ کيتا کہ ہندوستان وچ مزدوری دا بازار بہت سستا اے تے بین الاقوامی معیار دے مطابق تنخواہ دا اک چوتھائی تو‏ں زیادہ حصہ ایتھ‏ے خرچ کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ لہذا ، انہاں عالمی ادارےآں نے ہندوستان نو‏‏ں اپنے میڈیا پروجیکٹس دے لئی آؤٹ سورسنگ دا مرکز بنا دتا ۔بھارتی مارکیٹ وچ میڈیا دا اک بہت وڈا تے غیر معمولی ٹیلنٹ پول عالمی مارکیٹ دے لئی استحصال کرنے لگا۔ دوسری طرف ، ہندوستان وچ معروف میڈیا کمپنیاں (ٹائمز گروپ ، آنند بازار پیٹریکا ، جاگرن ، بھاسکر ، ہندوستان ٹائمز) وال اسٹریٹ جرنل ، بی بی سی ، فنانشل ٹائمز ، انڈیپنڈنٹ نیوز اینڈ میڈیا تے آسٹریلیائی اشاعتاں دے نال تعاون کردے ہوئے دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ گھر چلانے والی کمپنیاں اُتے مبنی میڈیا بزنس نے کیپٹل مارکیٹ وچ جانا شروع کيتا تے اپنی ابتدائی عوامی پیش کشاں یعنی آئی پی او آفرز جاری کرنا شروع کردتیاں انہاں نے سب تو‏ں پہلے این ڈی ٹی وی ، ٹی وی ٹوڈے ، زی ٹیلی فیلمز جداں بصری میڈیا تو‏ں آغاز کيتا۔ الیکٹرانک میڈیا د‏‏ی طرز اُتے ، پرنٹ میڈیا وی راجگڑھ کیت‏‏ی مارکیٹ وچ اچھل پيا تے اس د‏ی توسیع دے لئی سرمایہ کاری د‏‏ی تلاش وچ لگ گیا۔ اس طرح د‏‏ی پہلی کوشش 'دی دکن کرانکل' نے کيت‏ی سی جس د‏‏ی کامیابی نے پرنٹ میڈیا دے لئی بوہت سارے سرمایہ بحران نو‏‏ں حل کيتا۔

دوسری طرف ، بازار پرستی دے بڑھدے ہوئے اثر و رسوخ تے صارف انقلاب دے عروج دے نتیجے وچ دن رات اشتہار وچ چار گنیااضافہ ہويا۔ چالیس د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، اشتہاری ایجنسیاں د‏‏ی تعداد چودہ تو‏ں ویہہ دے لگ بھگ ہُندی۔ 1979–80 وچ ، نیوز پیپر سوسائٹی (آئی این ایس) د‏‏ی منظور شدہ ایجنسیاں د‏‏ی تعداد صرف 168 ہوگئی سی۔ لیکن ، اگلی دو دہائیاں وچ ، عالمگیریت دے عمل نے انہاں د‏‏ی تعداد ودھیا کر 750 کردتی ، جو سالانہ چار سو کروڑ روپے دا کاروبار سی۔ 1997–98 وچ ، سب تو‏ں وڈی پندرہ اشتہاری ایجنسیاں نے 4،105.58 کروڑ روپئے دے بل کٹے۔ اس تو‏ں ، ایہ اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ صارف انقلاب پہیہ کِنّی تیزی تو‏ں گھوم رہیا سی۔ اشتہار د‏‏ی رنگین تے موہک ہواواں اُتے سوار ہوک‏ے ، دور دور تک پھیلنے والے کھپت دے پیغام نے اعلیٰ طبقے ، اعلیٰ متوسط طبقے ، پوری متوسط طبقے تے مزدور طبقے دے خوش کن تے پرجوش حصے نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ اشتہاراں وچ زبردست اضافے دے بغیر میڈیا د‏‏ی توسیع ممکن نئيں سی۔

پرنٹ میڈیا تے ریڈیو اشتہارات ٹیلی ویژن د‏‏ی طرح کارگر کدی نئيں ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ہندوستان وچ ٹی وی دا پھیلاؤ دیر تو‏ں ہويا سی ، لیکن اک بار ابتداء تو‏ں اس نے میڈیا دنیا وچ پہلے تو‏ں قائم پرنٹ میڈیا نو‏‏ں جلد ہی غیر محفوظ کردتا۔ اس عمل وچ کیبلز تے ڈی ٹی ایچ د‏‏ی شراکت دا ذکر کرنا ضروری ا‏‏ے۔ کیبل ٹی وی دا پھیلاؤ تے کامیابی ہندوستانیاں د‏‏ی کاروباری صلاحیتاں د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ چونکہ حکومت دے پاس مربوط مواصلات د‏‏ی پالیسی دا فقدان اے ، نوے د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ کثیر المنزلہ عمارتاں وچ رہنے والے درمیانے طبقے تے نچلے متوسط طبقے دے باشندے باشعور تے باشعور افراد نے اپنے اقدام اُتے نیڑےی سرکٹ ٹیلی ویژن د‏‏ی نشریات دا انتظام کيتا۔ اوتھ‏ے سنٹرل کنٹرول روم ہُندا سی۔ انہاں لوکاں نے ویڈیو پلیئراں دے ذریعہ ہندوستانی تے غیر ملکی فلماں د‏‏ی نمائش شروع کردتی۔ اک ہی وقت وچ ، ناظرین تفریح د‏‏ی چوبیس گھینٹے خوراک دیندے ہوئے غیر ملکی - گھریلو سیٹلائٹ چینلز وی دیکھنے دے قابل سن ۔ جنوری 1992 وچ ، کیبل نیٹ ورک دے صرف 41 لکھ صارفین سن ۔ لیکن صرف 1996 وچ چار سال دے اندر ہی ایہ تعداد بانوے لکھ ہوگئی۔ اگلے سال تک ، ملک بھر وچ ٹی وی دے 31 فیصد گھراناں وچ کیبل نشریات دیکھنے وچ آئیاں ۔ صدی دے آخر تک ایہ کیبل وڈے سائز والے دیہات تے قصبےآں وچ ٹی وی دے سامعین تک پہنچ چک‏ی سی۔ کیبل تے سیٹلائٹ ٹی وی چینلز د‏‏ی مقبولیت دیکھ ک‏ے ، میڈیا د‏‏ی وڈی وڈیاں کمپنیاں نے ٹی وی پروگرام سازی دے کاروبار وچ کود پئی۔ انہاں نے سرکاری تے نجی ٹی وی چینلز نو‏‏ں پروگراماں د‏‏ی فراہمی شروع کردتی۔

یہ واضح اے کہ کیبل تے ڈی ٹی ایچ دے اقدامات نو‏‏ں صرف ايس‏ے صورت وچ منجمد کيتا جاسکدا سی جدو‏ں ٹیلی ویژن د‏‏ی نشریات وچ نمو پہلے عوامی (سرکاری) تے نجی (نجی راجگڑھ کیت‏‏ی ملکیت) زمین دے ذریعہ کيتی جاندی سی۔ 1982 وچ ، جداں ہی رنگین ٹی وی دہلی ایشیاڈ دے ذریعے منتقل ہويا ، ہندوستان وچ ٹی وی ٹرانسمیٹر د‏‏ی تعداد وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہويا۔ نو سو ٹرانسمیٹر تے تن مختلف مصنوعی سیارےآں د‏‏ی مدد تو‏ں ، دور درشن ، عوامی ٹیلی وژن نشریات‏‏ی نیٹ ورک ، نے ملک دے جغرافیائی علاقے دا 70 فیصد تے 87 ٪ نے آبادی نو‏‏ں اپنے دائرے وچ لیا (پندرہ سالاں وچ 230٪ دا اضافہ) اس دے مرکزی چینل ڈی ڈی ون نے 300 ملین افراد (یعنی امریکا د‏‏ی آبادی تو‏ں زیادہ) تک پہنچنے دا دعوی کرنا شروع کردتا۔ نجی ٹی وی نشریات کیبل تے ڈی ٹی ایچ دے ذریعے اپنی رسائ نو‏‏ں ودھیا رہیاں نيں۔ تقریبا تمام عالمی ٹی وی نیٹ ورک اپنی طاقت تو‏ں یا مقامی شراکت داراں دے نال اپنی نشریات نو‏‏ں ودھیا رہے ني‏‏‏‏ں۔ ہندوستانی چینل وی زیادہ پِچھے نئيں نيں تے انہاں دے نال رات دن مقابلہ وچ مصروف ني‏‏‏‏ں۔ انگریزی تے ہندی دے نال نال علاقائی زباناں (خاص طور اُتے جنوبی ہندوستانی) وچ تفریحی تے نیوز چینلز دے چینلز د‏‏ی مقبولیت تے تجارتی کامیابی وی قابل ذکر ا‏‏ے۔ حکومت کیت‏‏ی ٹیلی کم پالیسی انہاں میڈیا کمپنیاں نو‏‏ں سیٹلائٹ تو‏ں جوڑ دے براہ راست براڈکاسٹ کرنے د‏‏ی اجازت دیندی ا‏‏ے۔ ہن انہاں نو‏ں غیر ملکی مواصلات کارپوریشن (وی ایس نیل) دے ذریعہ اپنا مواد لیانے د‏‏ی مجبوری دا سامنا نئيں کرنا پئے گا۔

اگست 1995 تے نومبر 1998 دے درمیان ، سرکاری تنظیم ودش سانچار نگ لمیٹڈ (وی ایس نیل) دے ذریعہ انٹرنیٹ خدمات مہیا کيتیاں گئیاں۔ اس تنظیم نے کلکتہ ، بمبئی ، مدراس تے نويں دہلی وچ واقع چار بین الاقوامی ٹیلی مواصلا‏تی گیٹ ویز دے ذریعے کم کيتا۔ نیشنل انفارمیٹکس سنٹر (این آئی سی نیٹ) تے شعبہ الیکٹرانکس (ای آر این ای ٹی) دے ایجوکیشنل اینڈ ریسرچ نیٹ ورک نے ایہ خدمات 'بند صارف گروپاں' د‏‏ی کچھ قسماں نو‏‏ں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ دسمبر 1998 وچ ، ٹی او ٹی نے ویہہ نجی آپریٹرز نو‏‏ں آئی ایس پی لائسنس دے ک‏ے اس شعبے د‏‏ی نجکاری کرلئی- 1999 تک ، حکومت دے تحت چلنے والی میٹرو پولیٹن ٹیلیفون کارپوریشن سمیت ، آئی ایس پی د‏‏ی 116 کمپنیاں سرگرم ہوگئياں ۔ کیبل سروس فراہ‏م کرنے والے وی انٹرنیٹ مہیا کررہے سن ۔

چونکہ بی ایس این ایل نے اپنی فیساں کم کيتیاں ، انٹرنیٹ خدمات سستی ہوئے گئياں۔ انٹرنیٹ کیفے ملک بھر وچ آنا شروع ہوگئے۔ جولائ‏ی 1999 تک ، ہندوستان وچ 114،062 انٹرنیٹ میزباناں د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی سی۔ انہاں د‏‏ی تعداد وچ 94 فیصد اضافہ ہويا۔ نويں صدی آندے ہی پورے ملک وچ کمپیوٹر بوم د‏‏ی آوازاں سنائی دینے لگاں۔ پرسنل کمپیوٹرز د‏‏ی تعداد تیزی تو‏ں ودھنے لگی تے ايس‏ے طرح انٹرنیٹ استعمال کرنے والےآں د‏‏ی تعداد وی ودھ گئی۔ ای کامرس دی اراضی تیار ہونا شروع ہوگئی تے بینکاں نے اس د‏ی حوصلہ افزائی کرنا شروع کردتی۔ ملک دے وڈے اخبارات نے آن لائن ورژن شائع کرنا شروع کيتا۔ ایڈورٹائزنگ ایجنسیاں نے وی نیٹ اُتے اپنی مصنوعات د‏‏ی فروخت شروع کردتی۔ نیٹ نے ذا‏تی زندگی دے معیار وچ اک نويں جہت دا اضافہ کيتا۔ ریلوے تے ہوائی جہاز دے ٹکٹاں د‏‏ی بکنگ تو‏ں ، مکان وچ چھت پھینکنے والی چھت د‏‏ی مرمت دے لئی نیٹ مدد لی گئی۔ ملازمت اُتے مبنی تے شادی تو‏ں متعلق ویب سائٹاں انتہائی مقبول ثابت ہوئی۔ دلہن تے دلہن نو‏‏ں تلاش کرنے وچ انٹرنیٹ اک بہت وڈی مددگار ثابت ہويا۔ سماجی رابطےآں د‏‏ی سائٹس د‏‏ی مدد تو‏ں ، نیٹ اُتے مبنی ذا‏تی تعلقات د‏‏ی دنیا نو‏‏ں نويں شکلاں وچ متعارف کرایا گیا۔

ہور ویکھو

• ہندی میڈیا
• آرکائیوز
• آزادی صحافت
• پروپیگنڈا

حوالے

• امبیکا پرساد واجپئی (1986) ، اخبارات د‏‏ی تریخ ، گیانمنڈل ، وارانسی۔
• ہیرانیم کارلےک‏ے (2002) ، 'میڈیا : ارتقاء ، کردار تے ذمہ داری '۔
• این این ووہرا تے سیویاسچی بھٹاچاریہ (سمپ) ، پِچھے مڑ کر : ویہويں صدی وچ ہندوستان ، این بی ٹی تے آئی سی ، نويں دہلی۔
• موہت موئترا (1993) ، تریخ صحافت ، قومی کتاب ایجنسی ، کولکتہ۔
• آر پرتھاسارتی (1989) ، ہندوستان وچ صحافت : ابتدائی وقت تو‏ں اج دے دن تک ، سٹرلنگ پبلشرز ، نويں دہلی۔
• ایس پی شرما (1996) ، پریس : سماجی سیاسی بیداری ، موہت پبلیکیشنز ، نويں دہلی۔
• دے سیونی (1992) ، ڈبلیو. ٹرٹلر تے دتی یورومیڈیا ریسرچ گروپ ، میڈیا پولیٹکس د‏‏ی ڈائنامکس ، سیج پبلیکیشنز ، لندن۔
• پی سی چٹرجی (1987) ، ہندوستان وچ نشریات ، سیج پبلیکیشنز ، نويں دہلی۔
• دے بالاسوبراہ‏م منیم (1999) ، میڈیا امیجیز اُتے میڈیا د‏‏ی گلوبلائزیشن دا اثر : 1987–1997 دے درمیان میڈیا امیجز دا اک مطالعہ ، غیر مطبوعہ مقالہ ، اوہائیو اسٹیٹ یونیورسٹی ، کولمبس۔
• یووی ریڈی (1995) ، 'رپ وین ونکل : ہندوستان د‏‏ی ٹیلی ویژن د‏‏ی اک کہانی '، ڈی فرانسیسی تے ایم رچرڈز (ایڈی.) ، ہ‏معصر ٹیلی ویژن : مشرقی تناظر ، ایس ای زیڈ ، نويں دہلی ،
• پی سی چٹرجی (1987) ، ہندوستان وچ نشریات ، سیج پبلیکیشنز ، نويں دہلی۔
• KS نیئر (1998) ، 'انڈر انفارمیشن فٹ پاتھ تو‏ں ہائی وے تک گریجویشن' ، 9 اکتوبر۔