اقتصادیات
اقتصادیات یا معاشیات (Economics) معاشرتی علوم دی اہم اک شاخ اے جس وچ قلیل مادی وسائل و پیداوار دی تقسیم تے انہاں دی طلب و رسد دا مطالعہ کيتا جاندا اے۔ اقتصادیات دی اک جامع تعریف جو روبنز (Lionel Robbins) نے دتی سی کچھ ایويں اے کہ 'معاشیات اک ایسا علم اے جس وچ اسيں انسانی رویہ دا مطالعہ کردے نيں جدوں اسنوں لامحدود خواہشات تے انہاں دے مقابلے وچ محدود ذرائع دا سامنا کرنا پئے۔ جدوں کہ انہاں محدود ذرائع دے متنوع استعمال ہاں'۔ معاشیات اج اک جدید معاشرتی علم بن چکيا اے جس وچ نہ صرف انسانی معاشی رویہ بلکہ مجموعی طور اُتے معاشرہ تے ملکاں دے معاشی رویہ تے انسانی زندگی تے اس دی معاشی ترقی توں متعلق تمام امور دا احاطہ کيتا جاندا اے تے اس وچ مستقبل دی منصوبہ بندی تے انسانی فلاح جداں مضامین وی شامل نيں جنہاں دا احاطہ پہلے نئيں کيتا جاندا سی۔ معاشیات توں بوہت سارے نويں مضامین جنم لے چکے نيں جنہاں نے ہن اپنی علاحدہ حیثیت اختیار کر لئی اے جداں مالیات، تجارت تے انتظام۔ معاشیات دی بہت ساریاں شاخاں نيں مگر مجموعی طور اُتے انہاں نوں جزیاتی معاشیات (Microeconomics) تے کلیاتی معاشیات (Macroeconomics) وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے۔ اکنامکس (معاشیات)اک معاشی سائنس اے۔ اینوں دولت دی تقسیم دا علم وی آکہیا جاندا اے۔ اکنامکس روزمرہ ضروریات دی شیواں تے خدمات دی برابر تے منافع بخش تقسیم دا علم اے۔ اکنامکس چ خدمات تے ضروریاتِ زندگی دی پیدائش، تقسیم تے ورتاوے بارے علم حاصل کیتا جاندا اے۔
تعریف
سودھومعاشیات توں مراد اوہ سائنس اے جو تبادلے توں متعلق قوانین نوں کنٹرول کردی اے۔ دوسرے لفظاں وچ اس دا مطلب ایہ نکلدا اے کہ قوانین بنانے والے لین دین تے دولت دی منتقلی اُتے کنٹرول رکھدے نيں۔
- Economics is the Science which treats of the Laws which govern the Relations of Exchangeable Quantities (Exchangeable Quantities means wealth).[۱]
قانون حقوق متعین کردا اے۔ معاشیات حقوق دا تبادلہ طے کردی اے۔
- Law is the Science of Rights. Economics is the Science of the Exchanges of Rights[۲]
مقاصد
سودھوقدیم ادوار وچ مالیاتی نظام حکومت کیتی ذمہ داریاں دی طرح سیدھا سادہ ہُندا سی۔ عام طور اُتے حکومت کیتی ذمہ داریاں محدود ہودیاں سن۔ اس لئی محصولات وچ کوئی پیچیدگیاں نئيں ہودیاں سن۔ محصولات دا وڈا حصہ زمین دی لگان تے اس دے محصول اُتے مشتمل ہُندا سی۔ جدوں کہ ذرخیز علاقےآں اُتے عام طور زیادہ محصول ہُندا سی یا انہاں اُتے کچھ خصوصی محصول کسی خاص مد وچ لگائے جاندے سن ۔ اس دے علاوہ جزیہ، تجارت تے وراثت اُتے وی محصول لگائے جاندے سن ۔ جو کم و بیش روم، ایران و مصر تے دوسرے علاقےآں وچ پہلے اسلام ایہی محصولات مختلف شکلاں وچ عائد کیتے جاندے سن ۔
قدیم زمانے وچ ضرورتاں مختصر تے سادہ ہويا کردیاں سن، لیکن رہتل و تمد ن دے نال نال انہاں وچ وادھا تے نیرنگی پیدا ہُندتی گئی۔ بنیادی طور اُتے سانوں بھکھ مٹانے دے لئی غذا ،،تن ڈھانپنے دے لئی کپڑا تے رہنے دے لئی مکان درکار اے۔ لیکن اس دے علاوہ انسان نوں بہت ساریاں ایسی چیزاں دی ضرورت ہُندی اے جو آرام و آسائش بہم پہنچاندی نيں تے تفریح دا سامان مہیا کردی نيں۔ مثلأئ صوفہ، ریڈیو، ٹیلی ویژ ن، فریج، ایر کنڈیشنز، موٹر سائیکل تے کار وغیرہ نيں۔ چنانچہ انہاں حاجات نوں پورا کرنے دے لئی انسان محنت کردا اے تے دولت کماندا اے۔ اس لئی اسيں دیکھدے نيں کہ کسان کھیتاں وچ ، مزدور کارخانےآں وچ ، کلرک دفتراں وچ سرگرم عمل نيں۔ غرض ڈاکٹر، پروفیسر، وکیل، دھوبی تے نائی ہر شخص اپنا کم کر رہیا اے تاکہ روپیہ حاصل کرکے ضرورت دی اشیاء حاصل کرسکے۔ انسان دی اس جدوجہد دا تے اس دی کوششاں دا تعلق معاشیات توں اے۔
دراصل انسان دی خواہشات بے شمار نيں لیکن انہاں نوں پورا کرنے دے ذرائع تھوڑے نيں۔ لہذا اسنوں ایہ مسئلہ درپیش ہُندا اے کہ اوہ اپنی خواہشات نوں اس قلیل ذرائع توں کِداں پورا کرے۔ گویا اسنوں بے شمار خواہشات وچ انتخاب تے ذرائع وچ کفایت کرنی پڑدی اے۔ انسانی طرز عمل دے اس پہلو دے مطالعہ دا ناں معاشیات اے۔
حاجات دی کثرت تے وسائل دی قلت دے باعث دنیا دی بیشتر آبادی مسائل توں دوچار اے۔ مثلا ئئغربت، جہالت، بیماری، قحط، بے روزگاری تے افراط زر وغیرہ نيں۔ چنانچہ معاشی ماہرین انہاں مسائل اُتے غور و فکر کردے نيں تے انہاں نوں حل کرنے دے لئی معاشی منصوبہ بندی کردے نيں تے معاشی ترقی اُتے زور دیندے نيں، ایسی تجویزاں پیش کردے نيں جس توں ملک وچ اشیاء دی پیداوار ودھے، روزگار ملے تے لوکاں وچ دولت دی تقسیم منصفانہ ہو، خوشحالی دا معیار بلند ہوئے تے انہاں دی ضرورتاں احسن طریقے توں پوری ہون۔ لہذا ضروری اے کہ معاشیات دے جدید اصولاں تے نظریات توں فائدہ اٹھا کے اقتصادی ترقی دے لئی کوشش کيتی جائے۔ تاکہ اشیاء دی پیداوار ودھے، لوکاں نوں روزگار ملے تے لوکاں نوں ضرورت دی اشیاء ملیاں تے معاشرہ خوشحالی دی طرف گامزن ہوئے۔
انسان دے معاشی مسئلہ دے مختلف پہلاں نوں سامنے رکھدے ہوئے ایسا نظام بنایا جائے کہ کس طرح تمام انساناں نوں انہاں دی ضروریات زندگی بہم پہچانے دا انتظام ہوئے تے کس طرح معاشرے وچ ہر فرد اپنی قابلیت تے استعداد دے مطابق ترقی کرکے اپنی شخصیت نوں نشوو نمادینے تے اپنی لیاقت نوں درجہ کمال اُتے پہنچانے دے مواقع حاصل کرے۔
معاشی نظام دا سب توں وڈا مقصد ایہ اے کہ معاشرے دے ہر فرد نوں اوہ بچہ ہوئے یا بوڑھا، عورت ہوئے کہ مرد بلا امتیاز و فرق دے گھٹ توں گھٹ اپنا سامان حیات ضرور میسر ہوئے۔ جس دے بغیر عام طورپر اک انسان اطمینان دے نال زندہ نئيں ر ہ سکدا تے نہ ہی اپنے فرائض و واجبات ٹھیک طرح توں ادا نئيں کر سکدا اے۔ جو مختلف حیثیت توں اس اُتے عائد ہُندے نيں۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ معاشرے دے ہر اک فرد دے لئی کسی نہ کسی درجہ وچ خوراک لباس تے مکان دے علاوہ علاج، تعلیم تے روزگار دا مناسب انتظام ہوئے تے کوئی فرد انہاں بنیادی ضروریات توں محروم نہ رہے تے ایہی اک اسلامی معاشرے دا مقصد اے۔
معاشی ارتقاء
سودھوقدیم ادوار وچ سونے تے چاندی دے سکے ہُندے سن ۔ جو دنیا وچ محدود مقدار وچ سن، اس لئی زر کرنسی دی قدر وچ استحکام سی تے اس وجہ توں دنیا ہمیشہ تفریق زر Deflation دا شکار رہی سی۔ اس وقت جد کہ سود معاشرے وچ عدم توازن پیدا کر رہیا سی، تاں اسلام نے اک طرف زکواۃ نوں فرض کر کے تے دوسرے طرف رضاکارانہ طور اُتے دولت پھیلانے دی تلقین کرکے سودIntrest اُتے ضرب لگائی۔ اس توں نہ صرف معاشرے وچ دولت پھیل جاندی سی بلکہ لوکاں دے پاس پیسہ آجانے توں تجارت و کاروبار وچ ترقی ہوجاندی تے لوکاں نوں روزگار مل جاندا سی، جواب وی نہایت راست ا قدام اے۔
مگر ودھدی ہوئی آبادی تے تیز رفتار ترقی دی وجہ توں دنیا تفریق زر تے کسادبازاری دا شکار ہونے لگی۔ کیوں کہ دنیا وچ سونا محدود مقدار وچ سی، جس دی مقدار ہور ودھ نئيں سکدی سی تے اس دے متبادل دے طور اُتے کاغذی زر تخلیق کيتا گیا۔ جو ابتدا وچ سونے دے بدلے جاری کيتا گیا سی، اس لئی اس دی قدر مستحکم سی۔ مگر جلد ہی اس دا تعلق سونے توں ٹورنا پيا، ہن اس دی قدر وقت دے نال ڈگدی رہندی اے۔
دنیا وچ جتھے مختلف میداناں وچ ترقی ہوئی اے تے مختلف ارتقائی مراحل گزر ی اے، اوتھے اج دی معاشی دنیا وی بدل چکی اے۔ اج دی معاشی دنیا پہلے دی طرح سادہ نئيں رہی اے۔ زماں تے مکاں تے عرف و عادۃ دی تبدیلاں دے نال اس نے مختلف ارتقائی مرحلے طے کیتے نيں تے ہن ایہ عہد گزشتہ دی نسبت بہت زیادہ پیچیدہ تے تیز رفتار ہوئے گئی اے۔ اس لئی اج معاشی دنیا کل دی نسبت بہت کچھ بدل چکی اے۔ پہلے سود معاشرے وچ عدم توازن پیدا کردا سی۔ جدوں کہ اج دی جدید معشیت وچ تیز رفتار ترقی تے وقت دے نال ڈگدی قدر دی وجہ توں قرض لینے والا فائدے وچ رہندا اے۔
اج دا معاشی نظام عہدوسطیٰ دے مقابلے وچ بہت مختلف اے۔ پہلے صرف سونے نوں زر دی حیثیت حاصل سی، مگر ہن اس دی جگہ کاغذی زر نے لے لی اے، جس دی قدر وقت دے نال ڈگدی رہندی اے تے قیمتاں وچ اضافے دا عمل مسلسل جاری رہندا اے۔ ایہی وجہ اے کہ اج دنیا بھر دے لوک اپنا پیسہ جائداد یا اس طرح دی خریداری وچ لگاندے نيں تے کاروبار دے لئی قرض نوں ترجیح دیندے نيں تے واپسی دے وقت اصل دے مقابلے وچ ودھ رقم خوشی خوشی ادا کردے نيں، کیوں کہ قرض لیندے وقت جو زر دی قدر سی اوہ ادائیگی دے وقت گھٹ چکی ہُندی اے۔ ایہی وجہ اے سود دے خلاف جِنّے دلائل دتے جاندے سن اوہ جدید معاشی نظام اُتے صادق نئيں آندے نيں۔ کیوں کہ زر دی وقت دے نال ڈگدی قدر نے سود دے خلاف تمام دلائل بیکار کردیے نيں تے سود پوری طرح معاشی معاشرے وچ رائج ہوچکيا اے۔ اج اسيں سود دے بغیرمعیشت دا سوچ ہی نئيں سکدے نيں۔ حقیقت وچ سودی نظام صرف بینکاریBanking دے امور تک محدود نئيں اے۔ بلکہ دوسرے معاشیEcnomic & Manitry امور مثلأئ زر دی تخلیقCapital Formation، کاغذی زر، ادائیگیاں دا توازن Balance of Payments، قرضہ جات، معاشی حکمت عملیاں دے مطابق زر نوں بازار وچ پھیلانے تے کھینچنے تے روزگار وغیرہ وی اس توں وابستہ نيں۔
معاشیات دا ارتقا تے تریخ
سودھواگرچہ معاشیات دیاں تحریراں کافی قدیم زمانے توں ملدی نيں مگر اوہ کتاب جو باقاعدہ معاشیات دی پہلی طبع شدہ کتاب سمجھی جاندی اے، آدم سمتھ (Adam Smith) دی مشہور کتاب 'دولتِ اقوام' (Wealth of Nations) اے جو 1876ء وچ چھپی سی۔ اس وقت معاشیات نوں بطور علاحدہ مضمون دے شناخت نئيں کيتا جاندا سی مگر 1876ء توں وی پہلے مختلف جریداں وچ معاشیات توں متعلق تحریراں موجود نيں مثلاً تھامس من (Thomas Munn) دے بین الاقوامی تجارت توں متعلق مضامین دا تعلق سولہويں صدی توں اے۔ معاشی نظریات اسلامی دور وچ وی موجود سن تے یونانی دور وچ وی مگر علاحدہ مضمون دی حیثیت توں ترقی اسنوں اٹھارويں صدی وچ ہی آ کے ہوئی۔
معاشیات نوں اس دا علاحدہ ناں (انگریزی وچ Economics۔ فرانسیسی وچ Sciences économiques) سن 1876ء دے کچھ بعد ملا۔ پہلی کتاب جو باقاعدہ اس ناں دے نال چھپی اوہ الفرڈ مارشل (Alfred Marshall) دی کتاب اصولِ معاشیات (Principles of Economics ) سی جو 1890ء وچ طبع ہوئی۔ مگر معاشی نظریات نوں اسيں تن بنیادی ادوار وچ تقسیم کر سکدے نيں۔ پہلے دور وچ عموماً یونانی، رومی تے عربی (اسلامی) نظریات شامل سمجھے جاندے نيں۔ دوسرے دور وچ چودھواں صدی دے بعد توں اٹھارويں صدی دے نظریات نوں داخل کيتا جاندا اے جداں تاجرانہ نظریات (mercantilist views) تے تیسرے دور وچ آدم سمتھ تے اس دے بعد دے نظریات نوں شامل کيتا جاندا اے۔ تیسرا دور ہی اصل وچ معاشیات دی صحیح معنیٰ وچ ترقی دا دور اے جس وچ جدید معاشیات دی بنیاد پئی تے معاشیات نوں اک وکھ مضمون دی حیثیت دتی گئی۔ ايسے تیسرے دور وچ مختلف مکاتبِ فکر ن جنم لیا مثلاً کلاسیکی، نو کلاسیکی وغیرo
معاشیات دی بنیادی شاخاں
سودھومعاشیات دے علم نوں بطور مجموعی دو بنیادی شاخاں وچ تقسیم کيتا جاندا اے۔
اس وچ انفرادی درجہ اُتے معاشی تجزایہ کیہ جاندا اے جداں کسی شخص، کارخانہ، شراکت، صارف یا گھر وغیرہ دا تجزایہ کیہ جائے۔ اس دی بہت ساریاں شاخاں نيں مثلاً رویہ صارف، فلاحی معاشیات،تجارتی معاشیات، صنعتی تنظیم، معاشیاتِ خاندان وغیرہ۔
اس وچ معاشرہ دا اجتماعی درجہ اُتے تجزایہ کیہ جاندا اے جداں کسی ملک دی آمدنی تے شرحِ نمو یا بین الاقوامی تجزیات وغیرہ۔ اس دی بہت ساریاں شاخاں نيں مثلاً معاشی ترقی، بین الاقوامی معاشیات، معاشیاتِ آبادی وغیرہ۔
اہم مکاتب فکر
سودھومعاشی نظریات دا تعلق نظریات دے نال اے وقت دے نال نئيں مثلاً کلاسیکی معاشی نظریات دو سو سال پہلے وی سن تے اج وی کوئی اوداں نظریات رکھے گا تاں اسنوں کلاسیکی ماہرِ معاشیات ہی کہیا جائے گا۔ نظریات دے لحاظ توں جدید دور دی معاشیات نوں عموماً چند نظریاتی جماعتاں وچ تقسیم کيتا جاندا اے جو درج ذیل نيں۔
کلاسیکی معاشیات
سودھواٹھارويں تے انیہويں صدی وچ معاشیات دے بارے وچ مخصوص نظریات رائج سن ۔ اس وقت معاشیات نوں معیشتِ سیاسی (Political economy) کہیا جاندا سی۔ اس دے ابتدائیییییی دور وچ ایہ اوہ وقت سی جدوں معاشیات نوں حالے علاحدہ مضمون دی حیثیت حاصل نئيں ہوئی سی تے معاشیات دے نويں نظریات دینے والےآں وچ نہ صرف معاشیات دے ماہر بلکہ فلسفی، ریاضی دان، علومِ سیاسیہ دے ماہر تے ہور مفکرین شامل سن ۔ معاشی نظریات ایہ سن کہ معیشت نوں منڈیاں چلاندی نيں تے معیشت وچ خود بخود اک توازن پیدا ہوئے جاندا اے یا متوازن کیفیت دی طرف معاشی متغیرات دا رحجان ہُندا اے۔ اوہ سمجھدے سن کہ ہر چیز دی اک قدر ہُندی اے تے ایہ قدر یا قیمت ہی اے جس دی وجہ توں معیشت چلدی اے تے ایہی میکانیاتِ قیمت ہی اے جس دی وجہ توں صرف، پیداوار، طلب و رسد جنم لیندی نيں۔ معیشت وچ خود بخود مکمل روزگار جنم لے سکدا اے تے رسد اپنی طلب خود پیدا کر لیندی اے۔ بعض مفکرین ایہ وی سمجھدے سن کہ اشیاء دی قیمتاں اس گل توں متعین ہُندیاں نيں کہ انہاں اُتے محنت دے کِنے گھینٹے یا وقت صرف ہويا اے۔ اوہ ایہ وی سمجھدے سن کہ حکومت یا کسی وی طاقت دی معیشت وچ مداخلت نئيں ہونا چاہیے تے معیشت نوں مالیاتی تدابیر(Fiscal policy) دی نسبت قدری تدابیر (Monetary policy) توں اختیار وچ لیایا جا سکدا اے۔
کلاسیکی ماہرینِ معاشیات وچ آدم سمتھ، جون سٹوارٹ مِل، تھامس مالتھس تے ڈیوڈ ریکارڈو جداں ناں شامل نيں۔ اس سلسلے وچ سب توں مشہور کتاب آدم سمتھ دی 'دولتِ اقوام' نوں سمجھیا جاندا اے جو1776ء وچ چھپی سی۔
نو کلاسیکی معاشیات
سودھوکلاسیکی معاشیات وچ ایہ سمجھیا جاندا سی کہ بنیادی طور اُتے معاشیات دولت دا علم اے مگر نو کلاسیکی معاشیات وچ ایہ گل سامنے آندی اے کہ معاشیات دولت دا نئيں بلکہ انسانی رویہ نال تعلق رکھنے والا علم اے۔ ایہ انسان دے معاشی رویہ دا تجزیہ کردا اے جس وچ انسان دی خواہشات بہت زیادہ ہُندیاں نيں تے انہاں نوں حاصل کرنے دے ذرائع کمیاب ہُندے نيں۔ ايسے وجہ توں انسان نوں انہاں محدود ذرائع دے استعمال نوں چننا ہُندا اے۔ زیادہ اہم خواہشات یقیناً پہلے پوری ہُندی نيں۔ یعنی دولت نوں صرف اس لئی زیرِ بحث لیایا جاندا اے کہ اوہ انسانی ضرورتاں نوں پورا کرنے دا اک ذریعہ اے۔
جدید معاشیات دی بنیاد وی انہاں نوکلاسیکی معاشیاندی نظریات اُتے اے جس وچ وسائل و ذرائع دے مستعد ترین (efficient) استعمال اُتے بحث ہُندی اے۔ یعنی انسانی فیصلے لاگت تے قیمت اُتے انحصار کرن گے۔ نوکلاسیکی نظریات دے مطابق بنیادی گل ایہ اے کہ قیمت، پیداوار تے آمدنی دی تقسیم جداں فیصلے رسد و طلب کيتی مدد توں ہون گے۔ صارف دی کوشش ایہ ہوئے گی کہ افادہ نوں زیادہ توں زیادہ حاصل کيتا جائے تے شرکت (Firm) دا مطمعِ نظر اپنے سرمایہ اُتے منافع زیادہ توں زیادہ حاصل کرنا اے۔
مجموعی طور اُتے نوکلاسیکی معاشیات دی بنیاد تن مفروضات اُتے اے۔
- انسان عاقلانہ (Rationally) انداز وچ اپنے فیصلے کردا اے۔ تے اس دے ذہن وچ انہاں فیصلےآں دے ممکنہ نتائج دے بارے وچ کچھ قدر و قیمت متعین ہُندی اے۔
- صارف دی کوشش ایہ ہوئے گی کہ افادہ نوں زیادہ توں زیادہ حاصل کيتا جائے تے شرکت (Firm) دا مطمعِ نظر اپنے سرمایہ اُتے منافع زیادہ توں زیادہ حاصل کرنا اے۔
- انسان اپنے فیصلے آزادانہ طور اُتے متعلقہ مواد تے مکمل معلومات دی بنیاد اُتے کردے نيں۔
نوکلاسیکی معاشیات داناں وچ ابتدائیییییی ناواں وچ ولیم جیون (William Stanley Jevons)، کارل مینجر (Carl Menger)، لیاں والرس (Leon Walras)، جیریمی بینتھم (Jeremy Bentham) تے الفریڈ مارشل (Alfred Marshall) جداں ناں شامل نيں۔
فارش اے نور تریخ دان تے ماہرِ سیاسیات نيں۔ اوہناں دا تعلق ملائشیا توں اے تے اوہ برلن دے زینٹرم ماڈرنر اوریئنٹ وچ رہندے نيں۔ اوہ اک تحقیقی ویب سائٹ www.othermalaysia.org۔ دے بانیاں وچ وی شامل نيں۔
اسلام اوراس دور وچ تجارت دی گل کرنا تاں جداں فیشن بن گیا اے۔ اُتے اسلام تے اقتصادیات، کاروبار، بنکاری، مالیات تے انٹرنیٹ (Internet) اُتے خصوصی طور پرمسلماناں دے لئی بنائی گئی مصنوعات دی فروخت اُتے اک نظر ڈالنے توں پتہ چلدا اے کہ مسلم تجارت تیزی توں فروغ پا رہی اے۔ اہم گل ایہ اے کہ ایہ سب کچھ پچھلے دو عشراں توں ہوئے رہیا اے تے شائد ہی کسی نے اس اُتے توجہ دتی ہوئے۔
60ء دے عشرے وچ مسلم دنیا کئی طرح دے احیاء دے تجربے توں گزر رہی سی۔ بلا مبالغہ اس کرہ ارض اُتے موجود مسلم اکثریت والے ہر ملک نوں نو آبادیاتی نظام دے بعد حکمرانی دے بحران توں گزرنا پيا جدوں مسلم معیشتاں نوں ایہ احساس ہويا کہ انہاں نوں ہر شے باہر توں درآمد کرنے والی نو آبادیاتی دور دی روش کوچھڈنا ہوئے گا۔ چنانچہ نو آبادیاتی دور دے ترقیاتی ماڈل نوں فی الفور ترک کر دتا گیا۔ 60ء دی دہائی ہی وچ بیشتر مسلمان ملکاں دی حکومتاں نوں ایہ احساس ہوئے گیا سی کہ انہاں نوں بین الاقوامی کاروباری شعبے دی ضروریات دے مطابق خود نوں ڈھالنا پئے گا۔ اس دے نال نال انہاں نوں اپنے درمیان موجود نويں شہری حلفےآں دی ضروریات دا وی خیال رکھنا سی۔ اس اقتصادی، اداراندی تے ڈھانچہ جاندی تبدیلی دے نال چلنے توں اک نويں قوت ابھر کر سامنے آئی جسنوں سیاسی اسلام کہیا جاندا اے۔ مراکش توں انڈونیشیا تک مسلمان اسلام دے جھنڈے تلے اک نويں حلقے دے طور اُتے اپنی سیاسی تنظیم کر رہے سن ۔ کچھ ملک تاں انہاں نويں سیاسی حقائق دے مطابق خود نوں ڈھالنے دے قابل سن لیکن شاہ دی زیرِ قیادت ایران جداں بعض ملکاں ایداں دے وی سن جنہاں نے کوشش کيتی کہ تبدیلی دے نويں راستے تاں کھولے جاواں لیکن سیاسی نظام وچ بنیادی اصلاحات کرنے دی ضرورت نوں نظر انداز کيتا جائے، جس وچ انہاں نوں ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔
70ء دے عشرے دے اواخر تے 80ء دی دہائی وچ سیاسی اسلام اپنے عروج اُتے سی جدوں ایران وچ اسلامی انقلاب آیا تے پاکستان، سوڈان تے نائجیریا وچ اسلمہ ﴿Islamization) کيتی گئی۔ مصر، مراکش تے تیونس جداں ملکاں دے زیادہ ترقی یافتہ شہری حلفےآں وچ مقبولیت دی بنا اُتے سیاسی اسلام دے حامیاں نوں عرب دنیا وچ وی نظرانداز کرنا بہت مشکل سی۔ ایشیا دے مسلمان ملکاں وچ وی صورت حال کچھ زیادہ مختلف نئيں سی جتھے پاکستان، ملائیشیا تے انڈونیشیا وچ اسلمہ ﴿Islamization) دا عمل پوری تندہی تے تیزی توں ہوئے رہیا سی۔ مثال دے طور اُتے 1980 ء دے عشرے نے دیکھیا کہ ملائیشیا دی سیاسی معیشت دی تیزی توں تنظیم ِ نو کيتی گئی جدوں ریاست نے سیاسی اسلام دے حامیاں نوں پزیرائی بخشی تے انہاں نوں حکومتی مشینری دا حصہ بنایا۔
اج کل ملائشیا تے انڈونیشیا جداں ملکاں اسلامی بنکاری تے فنانس سمیت بوہت سارے شعبےآں وچ کامیابیاں حاصل کر رہے نيں۔ استوں علاوہ خصوصی طور اُتے مسلماناں دے لئی تیار کيتی جانے والی مصنوعات دی کامیابی حیران کن اے۔ جے اسيں مسلم ملکاں وچ تجارتی مراکز ﴿Super Markets) دا چکر لگاواں تاں وڈی تعدادماں ایسی اشیاء نظر آندیاں نيں جنہاں اُتے 'مسلم' دی چھاپ لگی اے۔ انہاں وچ مسلم کولا مثلاً زم زم یا مکّہ کولا توں لے کے مسلم جینز مثلاً القدس جینز تک بہت ساریاں مصنوعات شامل نيں جو مسلماناں دے ذوق تے ترجیحات نوں مدِ نظر رکھ دے بنائی گئی نيں۔
ملائشیا وچ اک کار وی تیار کيتی جا رہی اے جوشائد اپنی قسم دی پہلی 'مسلم کار' ہوئے گی۔ اس کار وچ مکّہ دی طرف اشارہ کرنے والا سمت نما تے قرآن رکھنے دے لئی خصوصی خانہ تیار کيتا گیا اے۔ عوامی تفریح تے پلاسٹک آرٹ جداں شعبےآں وچ مقبول مسلم سبھیاچار اہم کاروبار بن گئی اے تے ای ایم آئی ورگی وڈی کمپنیاں مسلمان پاپ گروپس دے نال معاہدے کے رہیاں نيں۔ اُتے سانوں ایہ یاد رکھنے دی ضرورت اے کہ جو کچھ وی اسيں اج دی مسلم دنیا وچ دیکھ رہے نيں اسنوں انقلابی یا بنیاد پرستانہ نئيں کہیا جا سکدا۔ اس ضمن وچ بوہت سارے اہم نکات پرزوردینے دی ضرورت اے۔
اوّل: سانوں باربار دوسرےآں نوں ایہ باور کرانا چاہیے کہ اسلام کوئی ایسا مذہب یا عقائد دا نظام نئيں اے جو کاروبار دے خلاف اے۔ اسلام دے اخلاقی اصول کسی نوں تجارت کرنے توں نئيں رکدے۔ خود حضرت محمدﷺ دا تعلق اک کاروباری گھرانے توں سی۔ اسلام آزادانہ کاروبار، نجی ملکیت تے دولت دے حصول دا دفاع بلکہ اس دی حوصلہ افزائی کردا اے۔ دوم: مسلم دنیا وچ جو کچھ ہوئے رہیا اے ایہ کوئی انہونی چیز یا نويں اختراع نئيں اے۔ مسلمان تاں صرف کاروباری روایات تے طریقہ کار نوں اپنی کمیونٹی دے لئی موزاں بنا رہے نيں۔
تیسری گل ایہ اے کہ مسلماناں دے کاروباری شعبے دی ترقی سب دے لئی اک اچھی خبر اے۔ ایہ سماج نوں ترقی دینے، دولت دی پیداوار تے اس دی تقسیم دے ذریعے دے طور اُتے کم کردا اے۔ بلکہ جدوں مغرب تے مسلماناں دے درمیان وچ تعلقات اِنّے اچھے نہ رہیاں جتناکہ اوہ ہوئے سکدے سن تاں ایداں دے وچ دونے دے درمیان وچ پُل دا کم وی دیندا اے۔ مسلم کولا، جینز یا کاراں دی تیاری اس حقیقت دی نشان دہی کردی اے کہ مسلمان انہاں اشیاء توں لطف اندوز ہوئے رہے نيں جو اک طویل عرصے توں مغرب دے صنعتی سماج وچ تیار ہوئے رہیاں سن۔
چنانچہ مسلم کامرس دے ابھرنے نوں کسی طرح دی رکاوٹ نئيں سمجھناچاہیے بلکہ اس توں دنیا بھر دے کاروباری طبقاں کواک دوسرے دے نیڑے آنے تے اک ایسی صارف منڈی دریافت کرنے، اسنوں ترقی دینے تے اس وچ کم کرنے دے کاروباری امکانات تے مواقع میسر آئیاں گے جو اپنے اقتصادی مقام اورموقع توں پوری طرح آگاہ اے۔ اک ایداں دے دور وچ جدوں ذرائع ابلاغ تواتر دے نال مصیبت زدہ معاشراں دی تصاویراور بین الثقافتی جھگڑےآں تے تشدد دی داستاناں دی بوچھاڑ کیتے ہوئے اے، مغرب تے مسلم دنیا دے کاروباری منصوبے ثقافتاں دے درمیان وچ خلیج نوں پاٹنے تے ثقافتی کاروباری منصوبے بنانے جداں اہم کردار ادا کرسکدے نيں جو معاشراں نوں اک دوسرے توں دورہٹانے دی بجائے نیڑے لیانے دا باعث بنے گا۔[۳]
کینزی معاشیات
سودھوکینزی معاشیات جون مینارڈ کینز (John Maynard Keynes) دے نظریات اُتے مشتمل اے۔ اس نظریہ دے حامل ماہرین قلیل عرصہ (Short run) دی کلیاندی معاشیات اُتے توجہ مرکوز کردے نيں۔ انہاں دے خیال وچ معاشی متغیرات بالکل لچکدار نئيں ہُندے تے انہاں دے تغیر وچ کچھ رکاوٹاں وی آسکدی نيں۔ مثلاً جدوں قیمتاں ودھ جاواں تاں انہاں نوں کم کرنا مشکل ہُندا اے۔ اگرچہ قیمت دی کمی دے حالات پیدا ہوئے جاواں، اوہ اس آسانی توں کم نئيں ہُندیاں جِنّی آسانی توں ودھدی نيں۔ اس دے علاوہ ایہ لوک بالکل آزاد معیشت (Free Economy) اُتے یقین نئيں رکھدے تے انہاں دے خیال وچ بعض صورتاں ایسی پیدا ہوئے جاندیاں نيں جس وچ معاشی متغیرات وچ مکمل طور اُتے توازن پیدا نئيں ہُندا تے اوہ توازنی کیفیت دے علاوہ کدرے تے اٹکی رہ سکدی نيں۔ ایسی صورت وچ معیشت وچ کِسے طاقت مثلاً حکومت کیتی مداخلت ضروری ہوئے جاندی اے۔ ایہ مداخلت مالیاتی حکمتِ عملی (Fiscal Policy) دے ذریعے سب توں بہتر نتائج دیندی اے۔ کینزی معاشیات اک آزاد معیشت یا اک مکمل طور اُتے پابند معیشت (Controled economy) دونے دی جگہ اک ملی جلی معیشت (Mixed Economy) دا پرچار کردی اے جس وچ حکومتی ادارے تے نجی شعبہ دونے ہی اپنا کردار ادا کردے نيں۔ کلاسیکی معاشی نظریات دے برعکس ایہ لوک اس گل اُتے یقین نئيں رکھدے کہ معیشت وچ خود بخود مکمل روزگار تے توازن پیدا ہوئے گا۔ انہاں نظریات دا منبع کینز دی مشہور کتاب 'نظریہ عمومی' (General theory) اے۔
مارکسی معاشیات
سودھو- ہور تفصیل دے لئی دیکھو مارکس دے معاشی نظریات
مارکسی معاشیات دی بنیاد کارل مارکس (Karl Marx) دے نظریات اُتے اے جو بنیادی طور اُتے اس دی مشہور کتاب 'سرمایہ' (جرمن وچ Das Kapital۔ انگریزی وچ The Capital) توں اخذ کیتے جاندے نيں۔ مارکس اقتصادی مسائل نوں اک طبقاتی تفاوت دی نظر توں دیکھدا اے۔ اس دے خیال وچ سرمایہ دارانہ نظام وچ سرمایہ (capital) تے محنت (labor) دے درمیان وچ دولت تے پیداوار دی منصفانہ تقسیم نئيں ہُندی تے سرمایہ دار مزدور دا استحصال کردا اے تے ایہی طبقاتی تفاوت دی بنیاد اے۔ انہاں خیالات دی بنیاد اس دی نظریہ قدر از محنت (labor theory of value) اُتے اے جس دے مطابق اشیاء دی قدراں یا قیمتاں انہاں اُتے لگی ہوئی محنت (labor) توں متعین ہُندی نيں۔ مزدور دی محنت اشیاء وچ قدر پیدا کردی اے مگر اسنوں اس دا جائز حصہ نئيں ملدا تے پیداوار و منافع دا بیشر حصہ سرمایہ دار اینٹھ لیندا اے۔ اس دے مطابق اس دی وجہ توں طبقاتی تفاوت بڑھدا چلا جائے گا تے تصادم ناگزیر ہوئے جائے گا۔
کارل مارکس اُتے تنقید کرنے والے کہندے نيں کہ قیمت دا انحصار طلب (Demand) اُتے ہُندا اے تے محنت اُتے نئيں ہُندا، بلکہ طلب ہی محنت کرنے اُتے اکساندی اے۔ جے کسی نوں وی مزدور دی محنت دی طلب نہ ہوئے تاں محنت فضول اے۔[۲]
نقدی معاشیات
سودھواس قسم دی معاشیات دا پرچار کرنے والے لوک اس گل وچ یقین رکھدے نيں کہ قومی آمدنی ودھانے جداں عوامل وچ اصل حیثیت زر دی طلب و رسد دی قوتاں اُتے اے۔ ایہ زر دی رسد وچ اتار چڑھاؤ توں معیشت نوں اختیار وچ لیانے دے قائل نيں۔ انہاں دے کچھ نظریات کلاسیکی معاشیات توں ملدے نيں مگر کچھ نظریات بالکل وکھ نيں۔ انہاں نظریات دے حامل افراد وچ ملٹن فریڈمین (Milton Friedman) جداں لوک شامل نيں۔ انہاں لوکاں وچوں کچھ تاں امریکا دی فیڈرل ریزرو توں وی منسلک رہے نيں۔ یورپی مرکزی بنک وی اکثر انہاں دی تجاویز کردہ حکمت عملی اُتے عمل کردا اے جس وچ زر دی رسد نوں ھدف بنایا جاندا اے۔
آسٹروی معاشیات
سودھواس قسم دے نظریات توں متعلق لوک ایہ سمجھدے نيں کہ بازار (Market) دی اصل قوت اوہ لوک نيں جو خطرہ مول لے کے نويں کاروبار شروع کردے نيں تے ایہی لوک معاشی ترقی دے ذمہ دار ہُندے نيں۔ اس توں متعلق ماہرینِ معاشیات وچ جوزف شمپیٹر (Joseph Schumpeter)، فریڈرک ہاک (Friedrich Hayek)، فریڈرک وون ویسر (Friedrich von Wieser)، آگن وون بوہم باورک (Eugen von Böhm-Bawerk) وغیرہ شامل نيں۔
معروف ماہرین معاشیات
سودھواقتباس
سودھو- "جِنّا جھوٹھ معاشیات وچ شامل اے اِنّا کسی تے مضمون وچ ننيں۔ تے ایہ اتفاقیہ نئيں اے "
- "Economics is haunted by more fallacies than any other study known to man. This is no accident." [۴]
- Miseducation on matters economic are commonplace today from the commanding heights to the lowest barrios.[۵]
- فائنینشیئل ٹائمز نے 103 سال بعد جھوٹھ دا اعتراف کر ليا۔[۶]
- 1980ء وچ غریباں دی آمدنی وچ تیزی توں وادھا ہوئے رہیا سی۔ جدوں کہ 2014ء وچ امیر ترین لوکاں دی آمدنی وچ انتہائی تیزی توں وادھا ہوئے رہیا سی۔[۷]
- "حقیقت ایہ اے کہ پوری دنیا دی معیشت مرکزی بینکاں دا اک کھیل بن چکی اے "
- The truth is the global economy has become one giant central bank shell game[۸]
- معاشیات دا پیشہ اس لحاظ توں عجیب اے کہ جِنّا آپ سمینار روم توں دور جاندے نيں اِنّی ہی باریکیاں کم ہُندی جاندیاں نيں خاص طور اُتے تجارت دے معاملے وچ ۔۔۔ بیشتر معاشیات دان سچ بولنے دی بجائے گلوبلائزیشن دے حمایتی بن چکے نيں۔
- “The economics profession is strange in that the more you move away from the seminar room to the public domain, the more the nuances get lost, especially on issues of trade.”...“Rather than speaking truth to power, so to speak, many economists became cheerleaders for globalisation.” Dani Rodrik [۹]
- Globalisation demands the separation of the public and private sectors, not just in the economy, but also in the political and social spheres.... but in the age of globalisation the individual also needs protection against threats from other sources than the state. In the age of globalisation the actual financial ‘voting’ power of ordinary citizens is negligible compared to that of large institutional investors. It is not exaggeration to talk of an increasing ‘anonymisation’ of capital — where the actual ‘owners’ of capital often act behind the mask of institutional investors. Anonymisation has become a general feature of advancing globalisation — not just capital, but also the country of origin of products often remains concealed.[۱۰]
- 1933ء وچ کینز نے لکھیا سی کہ پہلی جنگ عظیم دے بعد آنے والا کیپیٹل ازم دا نظام کوئی کامیابی نئيں اے، ایہ دانش مندانہ نئيں اے، ایہ خوبصورت نئيں اے، ایہ منصفانہ نئيں اے، ایہ شفاف نئيں اے تے اس وچ بھلائی نئيں اے۔ مختصر لفظاں وچ اسيں اسنوں پسند نئيں کردے تے سانوں اس نال نفرت ہُندی جا رہی اے۔۔۔ جتھے تک ممکن ہوئے استعمال کیتی اشیاء اپنے ملک وچ ہی بنا لینی چاہیئں۔ لیکن 1940 دی دہائی وچ کینز تے دوسرے آزاد خیال معیشت داناں دا دین ایمان فیر چکيا سی۔[۹]
- آزاد تجارت صرف داستان اے۔ کلاس روم توں باہر اس دا کوئی وجود نئيں اے۔
- Free trade is a myth. It doesn’t exist outside classrooms.[۱۱]
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ "Economics+is+the+Science+which+treats+of+the+Laws+which+govern+the+Relations+of+++Exchangeable+Quantities"&source=bl&ots=-x2hg_4fTH&sig=lFPBuHAL2qrMsTRLRDv1Y_CFqB4&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q="Economics%20is%20the%20Science%20which%20treats%20of%20the%20Laws%20which%20govern%20the%20Relations%20of%20%20%20Exchangeable%20Quantities"&f=false The Science of Political Economy By Henry George
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ THE THEORY AND PRACTICE OF BANKING, 1883
- ↑ خلیج ٹائمز، 7 دسمبر 2007 ( کامن گراؤنڈ نیوز )
- ↑ The First Economics Lesson
- ↑ Who Is Holding Back The Russian Economy?
- ↑ "None Of It Was True": 103 Years Later, The FT Admits It Lied And Colluded With The Bank of England
- ↑ ساڈی شکستہ معیشت- اک چارٹ وچ ۔ نیویارک ٹائمز
- ↑ [۱]
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ «Globalisation: the rise and fall of an idea that swept the world». theguardian.com.
- ↑ Big business and economic development : conglomerates and economic groups in developing countries and transition economies under globalisation / edited by Alex E. Fernandez Jilberto, Barbara Hogenboom.
- ↑ Trade Wars Just Getting Started
- پروفیسر محمد منظور علی۔ کتاب معاشیات حصہ اول جولائی 1982ءٗ مرکزی کتب خانہ، اردو بازار
- پروفیسررفیع اللہ شہاب۔ اسلامی ریاست کامالیاتی نظام۔ دسمبر1973ء، ادارہ تحقیقات اسلامی اسلام آباد (پاکستان)
- فیڈرک بینیم معاشیات (زر و بینکاری) ترجمہ عظمت اللہ خان فروری 1965 ء سرسید بک کمپنی اردو بازار کراچی
- ڈاکٹر زاہد علی: تریخ فاطمین مصر؛ جلد اول، دوم، 1975ء نفیس اکیڈمی کراچی
- ڈاکٹر معین الدین: قدیم مشرق مکتبہ فریدی کراچی