اسکیپ ولاسٹی
فزکس (فزکس) وچ اسکیپ ولاسٹی (escape velocity)سے مراد اوہ کم توں کم رفتار ہُندی اے جسنوں حاصل کرنے اُتے کوئی چیز سیارے یا ستارے دی کشش ثقل (gravity)کی گرفت توڑ کر آزاد ہو سکدی اے۔
جے آسمان دی طرف اک پتھر پھینکا جائے تو اوہ کچھ بلندی تک اواُتے جا کے دوبارہ زمین اُتے آ گرتا اے۔ جے آسمان دی طرف بندوق دی گولی چلیائی جائے تو اوہ کئی میل اواُتے تک جاندی اے مگر اوہدی رفتار کم ہُندے ہُندے صفر ہو جاندی اے تے پھر زمین اسنوں دوبارہ اپنی طرف کھچ لیندی اے۔ اک طاقتور بندوق توں نکلنے والی گولی دی رفتار لگ بھگ اک میل فی سیکنڈ ہُندی اے تے بلندی طے کرنے توں مسلسل گرتی چلی جاندی اے تے آخر کار اوہ گولی زمین پہ آ گرتی اے۔ لیکن جے کوئی گولی (یا راکٹ) ست میل فی سیکنڈ دی رفتار توں روانہ ہو (ہويا دی رگڑ نوں نظر انداز کردے ہوئے)تو اوہ اِنّی دور جا سکدی اے جتھے زمین دی کشش ختم ہو چکی ہُندی اے۔ اس لئی زمین دی اسکیپ ولاسٹی ست میل فی سیکنڈ (یعنی 11.2 کلومیٹر فی سیکنڈ یا 25 ہزار میل فی گھنٹہ) کہلاندی اے۔ جدوں تک کوئی راکٹ (یا بندوق دی گولی) اس توں زیادہ اسپیڈ حاصل نہ کر لے اوہ زمین دی کشش ثقل توڑ کر خلاء وچ نئيں جا سکدا۔ ایسا راکٹ خلا وچ پہنچنے دے بعد وی آگے دی طرف سفر کردا رہے گا کیونکہ ہن زمین اسنوں اپنی طرف واپس نئيں کھچ سکدتی۔
زمین توں خلا تک جانے دے لئی راکٹ وڈا ہو یا چھوٹا، ہلکا ہو یا بھاری، اسنوں اسکیپ ولاسٹی دی رفتار توں ہی سفر شروع کرنا پڑے گا ورنہ اوہ زمین دی کشش توں آزاد نئيں ہو پائے گاتے دوبارہ زمین اُتے آ گرے گا۔
پروجیکٹائیل (projectile) دے برعکس ایسے راکٹ جنہاں وچ توانائی حاصل کرنے دے لئی مسلسل ایندھن جلدا رہے انہاں نوں زمین دی کشش توں آزاد ہونے دے لئی اسکیپ ولاسٹی دی کوئی ضرورت نئيں ہُندتی۔ مگر انہاں وچ ایندھن دا ذخیرہ کرنے دے لئی اِنّا وڈا ٹینک بنانا پڑتا اے کہ خرچہ تے حادثے دا امکان بے انتہا ودھ جاندا اے۔ ہن تک اس قسم دا کوئی راکٹ نئيں بنایا گیا اے۔
جب کوئی راکٹ اسکیپ ولاسٹی حاصل کر دے زمین دے حلقہ اثر توں باہر نکل وی جاندا اے تو اوہ ہن سورج دی کشش دی زد وچ آ جاندا اے تے آخر کار سورج اُتے جا گرتا اے۔ زمین توں نکلنے دے بعد جے اس راکٹ نوں سورج دی کشش توں وی آزاد ہونا اے تو اسنوں سورج دے مخالف رخ اُتے 42 کلو میٹر فی سیکنڈ دی اسکیپ ولاسٹی توں سفر شروع کرنا پڑے گا۔ اک دفعہ ایہ رفتار حاصل ہو جائے تو پھر نظام شمسی (سورج دی حدود)سے خارج ہونے دے لئی اسنوں ہور ایندھن جلانے دی ضرورت نئيں پڑے گی۔
نظام شمسی توں باہر نکل جانے والا جسم ہن کہکشاں (milky way) دی کشش ثقل دی گرفت وچ ہُندا اے تے بہت وڈے عرصے دے بعد کہکشاں دے مرکز وچ جا گرتا اے۔ نظام شمسی توں نکلنے دے بعد جے اوہ جسم کہکشاں دے مرکز دی مخالف سمت وچ لگ بھگ 550 کلو میٹر فی سیکنڈ دی اسکیپ ولاسٹی حاصل کر لے تو اسنوں کہکشاں توں باہر نکلنے دے لئی ہور ایندھن خرچ کرنے دی ضرورت نئيں ہوئے گی۔
ہوا دی رگڑ
سودھوچونکہ ہوا دی رگڑ توں راکٹ دی رفتار کم ہو جاندی اے اس لئی اس اُتے قابو پانے دے لئی راکٹ نوں ہور ایندھن جلانا پڑتا اے تاکہ اسکیپ ولاسٹی حاصل کر سکے۔ چھوٹے راکٹ نوں مداراں تک پہنچانے دے لئی انہاں نوں زمین دی بجائے ہوائی جہاز توں کافی بلندی اُتے توں روانہ کیتا جاندا اے تاکہ ہوا دی رگڑ وی کم ہو جائے تے راکٹ نوں نسبتاً کم اسکیپ ولاسٹی دا سامنا کرنا پڑے۔
اجرام فلکی | زمین دے مقابلے وچ اس اُتے کسی چیز دا وزن |
کشش ثقل دا اسراع میٹر فی سیکنڈ فی سیکنڈ |
اسکیپ ولاسٹی (کلومیٹر فی سیکنڈ) |
---|---|---|---|
سورج | 27.90 | 274.1 | 617.5 |
عطارد | 0.3770 | 3.703 | 4.3 |
زہرہ | 0.9032 | 8.872 | 10.3 |
زمین | 1 | 9.8226[۱] | 11.2 |
چاند | 0.1655 | 1.625 | 2.4 |
مریخ | 0.3895 | 3.728 | 5.0 |
مشتری | 2.640 | 25.93 | 59.6 |
زحل | 1.139 | 11.19 | 35.6 |
یورینس | 0.917 | 9.01 | 21.3 |
نیپچون | 1.148 | 11.28 | 23.8 |
پلوٹو | 1.2 |
بلیک ہول
سودھوکائنات دی سب توں تیز رفتار چیز فوٹون ہُندے نيں جنہاں دی رفتار 3 لکھ کلو میٹر فی سیکنڈ ہُندی اے۔
کائنات دی سب توں زیادہ کمیت رکھنے والی چیز بلیک ہول ہُندے نيں جو ہر کہکشاں دے مرکز وچ پائے جاندے نيں تے انہاں دے گرد ارباں ستارے گردش کردے رہندے نيں۔ بلیک ہول بے انتہا وزنی ہونے دے باوجود انتہاَی چھوٹے ہُندے نيں تے اسی وجہ توں انہاں اُتے اسکیپ ولاسٹی فوٹون دی رفتار توں وی زیادہ ہُندی اے۔ یعنی روشنی ایتھے توں باہر نئيں نکل سکدی جس دی وجہ توں بلیک ہول کالے نظر آندے نيں یا نظر ہی نئيں آندے۔ اوہ واحد چیز جو بلیک ہول توں باہر نکل سکدی اے اوہ کشش ثقل (gravity) اے۔
جداں جداں بلیک ہول توں دوری ودھدی جاندی اے بلیک ہول دی اسکیپ ولاسٹی کم ہُندی چلی جاندی اے۔ event horizon اوہ جگہ اے جتھے توں اسکیپ ولاسٹی فوٹون دی رفتار توں کم ہو جاندی اے۔ اس فاصلے توں پرے فوٹون بلیک ہول دی کشش ثقل توں آزاد ہو جاندے نيں۔ لیکن ہن وی بلیک ہول دی کشش فوٹون دی توانائی (فریکوئنسی) کم کر دیندی اے۔ چونکہ ستارےآں اُتے وقوع پزیر ہونے والے واقعات دا علم سانوں اوتھے توں آنے والی روشنی ہی دی مدد توں ہُندا اے اس لئی ایونٹ ہوریزون توں بلیک ہول دے درمیان ہونے والے کسی واقعہ (event) دی اطلاع سانوں نئيں پہنچ سکدتی۔ جدوں انسان اس قابل ہو جائیگا کہ کشش ثقل دی لہراں توں معلومات اخذ کر سدے تو سانوں بلیک ہول اُتے رونما ہونے والی تبدیلیاں دا کچھ اندازہ ہو سدے گا۔
جے ساڈی زمین دا وزن (کمیت) برقرار رہے مگر جسامت سکڑ کر اک مٹر دے دانے دے برابر ہو جائے تو زمین وی بلیک ہول بن جائے گی کیونکہ اوہدی اسکیپ ولاسٹی فوٹون دی رفتار توں ودھ جائے گی۔[۲]
سیاراں دا کرہ ہوائی
سودھواکثر سیاراں دے گرد اک کرہ ہوائی ہُندا اے جداں کہ ساڈی دنیا دے گرد اے۔ کرہ ہوائی وچ موجود گیساں دے مولیکول آپس وچ ٹکراندے رہندے نيں جنہاں دی وجہ توں انہاں دی رفتار گھٹتی ودھدی رہندی اے۔ اس طرح چند مولیکیول اسکیپ ولاسٹی حاصل کر سکدے نيں تے سیارے دی فضا توں ہمیشہ دے لئی فرار ہو جاندے نيں۔ کم کمیت والے یا بہت زیادہ گرم اجسام فلکی توں گیس دے مولیکیول تیزی توں فرار ہو جاندے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ نظام شمسی وچ موجود بیشتر چاند کرہ فضائی نئيں رکھدے۔
چونکہ ہائیڈروجن دا مولیکیول سب توں ہلکا ہُندا اے اس لئی سب توں پہلے ایہ اسکیپ ولاسٹی حاصل کر دے کرہ فضائی توں خارج ہو جاندا اے۔ اس دے بعد ہیلیم دی باری آندی اے۔ پھر پانی، میتھین تے امونیا تے اس دے بعد نائٹروجن تے آکسیجن وی خارج ہو جاندی نيں۔ زینون دا مولیکیول ساری گیساں وچ سب توں بھاری ہُندا اے اس لئی ایہ سب توں آخر وچ فرار ہُندا اے۔
نظام شمسی دے اندرونی چار سیارے چھوٹے تے گرم نيں جدوں کہ اس دے بعد دے چار سیارے بہت وڈے تے سرد نيں۔ ایہی وجہ اے کہ پچھلے ساڑھے چار ارب سالاں وچ عطارد، زہرہ، زمین تے مریخ دے کرہ ہوائی توں ساری ہائیڈروجن تے ہیلیئم فرار ہو چکی اے لیکن مشتری، زحل، یورینس تے نیپچون دی فضا توں ایہ فرار نئيں ہو پاندی تے ہن تک اوتھے موجود اے۔
مشتری دا اک چاند ایو نظام شمسی دے سارے چانداں وچ سب توں زیادہ کثافت رکھدا اے۔ اس اُتے بہت معمولی مقدار وچ آکسیجن ہن تک کرہ ہوائی وچ موجود اے۔
سورج دی سطح اُتے ٹمپریچر لگ بھگ 5500 ڈگری سینٹی گریڈ ہُندا اے لیکن سورج دی کمیت اِنّی زیادہ اے کہ اس ٹمپریچر اُتے وی ہائیڈروجن ایتھے توں فرار نئيں ہو سکدتی۔
ساڈی زمین دے مقابلے وچ مریخ دا کرہ ہوائی نہ ہونے دے برابر اے۔ لیکن مریخ اُتے وی اِنّی ہی زینون پائی جاندی اے جتنی ساڈی زمین اُتے یعنی اک ارب حصےآں وچ صرف 87 حصے۔
ہور ویکھو
سودھو- فوٹون
- سفید بونا white dwarf
- اپالو 11
- مصنوعی سیارہ
- کیہ انسان کدی چاند اُتے اترا؟
- خلائی ملبہ
- فوبوس۔ مریخ دا چاند
حوالے
سودھو- ↑ This value excludes the adjustment for centrifugal force due to Earth’s rotation and is therefore greater than the 9.80665 m/s² value of معیاری کشش ثقل.
- ↑ «Escape Velocity». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۱۸. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۵.