بلیک ہول

کالا چھیک

"بلیک ہول دی مورت وچکار چبکے بدل"

بلیک ہول جاں کالا چھیک (انگریزی: Black Hole, بلیک ہول) جاں کالا سوراخ کائنات وچّ اجیہے کھیتراں نوں آکھدے ہن جتھے مادہ دا بے انتہا اکٹھ انھی طاقتور گریوٹی پیدا کردا اے کہ اتھوں دی کسے دا وی واپس باہر آؤنا ناممکن اے۔ بلیک ہول دی پہلی پیشینگوئی 1783 وچّ کیتی گئی سی۔ کافی عرصے تکّ بلیک ہول صرف اک قیاس ہی سن لیکن پچھلے کجھ دہاکیاں وچّ جمع ہوئے ثبوت نہ صرف بلیک ہول دی ہوند ولّ اشارہ کردے ہن، بلکہ ایہہ وی دسدے ہن کہ ایہہ کالے سوراخ خلاء وچّ عامَ ہن۔ بلیک ہول اصل ’چ کوئی چھیک نہیں اے، ایہہ تاں مرے ہوئے تاریاں دے اخاص ہن۔ کروڑاں، ارباں سال بیتن پچھوں کسے تارے دا جیون ختم ہندا اے اتے پھر بلیک ہول دا جم ہندا اے۔

آئینسٹائن دی جنرل ریلیٹویٹی دی تھیوری دے مطابق کالا سوراخ(Black hole) خلا چ اک تھاں ہوندی اے جیدے توں کج وی نئیں، چانن وی نئیں، بچ سکدی سکدی تے ایدے اندر کچھی جاندی اے۔ اے بوت وزنی خلائی شیواں دی وجہ توں بنندا اے کیونجے اوہ خلا-ویلے دی شکل بدل دیندے نیں۔

وڈا دھماکہ

ایہہ تیز اتے چمکدے سورج جاں کسے دوجے تارے دے جیون دا آخری پل ہندا اے اتے ادوں اس نوں سپرنووا کیہا جاندا اے۔ تارے وچ ہویا وڈآ دھماکہ اس نوں تباہ کر دندا اے اتے اس دے مادا خلاء وچ پھیل جاندے ہن۔ ایہناں پلاں دی چمک کسے گلیکسی ورگی ہندی اے۔

سمٹیا تارہ

مرن والے تارے وچ انا آکرشن ہندا اے کہ اس دا سارا مادہ آپس وچ بہت سنگھنتا نال سمٹ جاندا اے اتے اک چھوٹے کالے بال دی شکل لے لیندا اے۔ اس پچھوں اس دا کوئی آئتن نہیں ہندا پر گھنتا بے انت ہندی اے۔ ایہہ گھنتا انی زیادہ اے کہ اس دی سوچ نہیں کیتی جا سکدی، صرف ساپیکھتا دے اصول نال ہی اس دی تشریح ہو سکدی اے۔

بلیک ہول دا جم

ایہہ بلیک ہول اس پچھوں سیارہ، چند، سورج سمیت سارے خلائی جسماں نوں اپنے ولّ کھچدا اے، جنے زیادہ مادہ اس دے اندر جاندے ہن، اس دی کھچ ودھدی جاندی اے۔ اتھوں تکّ کہ ایہہ روشنی نوں وی سوکھ لیندا اے۔

ماس بناؤندا اے اس نوں

سارے تارے مرن پچھوں بلیک ہول نہیں بندے۔ دھرتی جنے چھوٹے تارے تاں بس سفید چھوٹے-چھوٹے کن بن کے ہی رہِ جاندے ہن۔ 'ملکی وے' گلیکسی وچ نظر آؤن والے وڈے تارے نیوٹران تارے ہن، جو بہت زیادہ ماس والے پنڈ ہن۔

وڈی دنیا

خلائی سائنسدان بلیک ہول نوں اوہناں دے سائزدی بنیاد اُتے وکھ کردے ہن۔ ٭چھوٹے بلیک ہول 'سٹیلر بلیک ہول' کاے جاندے ہن ٭جدکہ وڈے والیاں نوں سپرمیسو بلیک ہول کیہا جاندا اے۔

ایہناں دا بھار انا زیادہ ہندا اے کہ اک-اک بلیک ہول لکھاں-کروڑاں سورجاں دے برابر ہو جائے۔

بلیک ہول لکے رہندے ہن

بلیک ہول دیکھے نہیں جا سکدے، ایہناں دا کوئی آئتن نہیں ہندا اتے ایہہ کوئی پنڈ نہیں ہندے۔ ایہناں دی صرف سوچ کیتی جاندی اے کہ خلاء وچ کوئی تھاں کیہو جہی اے۔ بلیک ہول نوں صرف اس دے آلے-دوآلے چکر لگاؤندے بھنور ورگیاں چیزاں توں پچھانیا جاندا اے۔

تارہ جاں چھیک

1972 وچ ایکس-رے 'بائنری سٹار' 'سگنس ایکس-1' دے حصے دے روپ وچ ساہمنے آیا بلیک ہول سبھ توں پہلا سی، جس دی پشٹی ہوئی۔ شروعات وچ تاں رسرچر اس اُتے اکمتّ ہی نہیں سن کہ ایہہ کوئی بلیک ہول اے جاں پھر بہت زیادہ ماس والا کوئی نیوٹران سٹار۔

پختہ ہوئی دھارنا

'سگنس ایکس-1' دے 'بی سٹار' دی بلیک ہول دے روپ ’چ پچھان ہوئی۔ اس دا ماس نیوٹران سٹار دے ماس توں ودھیرے نکلیا۔ اتھے بھوتکی دے رٹین دے اصول لاگوُ نہیں ہندے۔

سبھ توں وڈا بلیک ہول

سائنسداناں نے پچھلے دنیں ہن تکّ دا سبھ توں وشال بلیک ہول لبھیا اے۔ ایہہ اپنی میزبان گلیکسی 'اے۔ ڈی۔ سی۔ 1277' دا 14 فیصدی ماس اپنے اندر لیندا اے۔

بلیک ہولاں اتے ہور ٹھوس چیزاں

جدوں کسے چیز دے ماس (پنج/معدے) دا اسدے ریڈیئس نال انوپات بہت زیادہ وشال ہو جاندا اے، تاں جنرل رلیٹیوٹی بلیک ہولاں دی رچنا دا اندازا لگاؤندی اے، جو سپیس دا اجیہا کھیتر ہندیاں ہن جستوں کوئی وی چیز، اتھوں تکّ کہ پرکاش وی، بچ نہیں سکدا ۔ سٹیلر ایوولیؤشن دے تازہ سویکرت ماڈلاں وچّ، سورج دے پنج توں 1.4 گنا دے لگھبھگّ وڈے ماس والے نیوٹرون سٹار، اتے کجھ درجن سولر ماساں والیاں سٹیلر بلیک ہولاں نں بھاری ماس والے سٹاراں (تاریاں) دی اتشوہر دا آخری پڑاؤ منیا گیا اے۔ عامَ طور تے اک گلیکسی وچّ اک بہت بھاری (سپرمیسو) بلیکہول ہندی اے جسدا مرکزی ماس کجھ ملیان توں لے کے کجھ بلیئن سولر ماساں برابر ہندا اے، اتے اسدی ہوند نوں گلیکسی دی پھورمیشن (بنتر) اتے وشال برہمنڈی بنتراں دی پھورمیشن وچّ اہم رول ادا کردی سوچیا جاندا اے۔

جنرل رلیٹیوٹی دیاں اکئیشناں تے مشتمل بناوٹ : گریویٹیشنل ترنگاں باہر کڈھ رہا بلیک ہول بندا جا رہا اک اکٹھا ہو رہا تارہ

اسٹرونومیکلی (کھگول فزکس دے طریقے نال)، ٹھوس سنگھنیاں چیزاں دی سبھ توں زیادہ اہم خاصیت ایہہ ہندی اے کہ اوہ گریویٹیشنل اینرجی نوں الیکٹرومیگنیٹک ریڈیئیشن وچّ تبدیل کرن لئی شاندار قابلیت والا مکینزم (آلہ طریقہ) مہئیا کرواؤندے ہن ۔ ایکسرشن، جو سٹیلر جاں سپرمیسو بلیک ہولاں وچّ گیسی پدمطلب جاں دھوڑ دے کناں دا ڈگنا اے، کجھ خاص طور تے چمکیلیاں کھگولی چیزاں لئی جمیوار منیا جاندا اے، جہناں وچّ نوٹ کرن یوگ ہن؛ بھنّ پرکار دے کرئشیل گلیکٹک نیوکلیائی دا گلیکٹک پیمانے اتے ہونا، اتے سٹیلر دے اکار دیاں چیزاں جویں مائیکروکواسراں دا ہونا ۔ خاص کر کے ، ایکسرشن رلیٹیوسٹک جیٹس دی اگوائی کر سکدے ہن، جو اچّ توانائی کناں تے بیم پھوکس کردے ہن جو پرکاش دی سپیڈ دے لگبھگّ برابر سپے وچّ دور دراز ہندے ہن ۔ جنرل رلیٹیوٹی ایہناں سارے گھٹناکرماں دے ماڈل بناؤن وچّ مرکزی رول ادا کردی اے، اتے نریکھناں (اؤبزرویشناں) نے تھیوری راہیں انومانت خاصیتاں والیاں بلیک ہولاں دی ہوند لئی طاقت شالی ثبوت مہئیا کروائے ہن ۔

بلیک ہولاں دی گریویٹیشنل ترنگاں لئی کھوج وچّ نشانیاں وچّ وی منگ اے۔ اک دوجے وچّ سنگڑ رہیاں بلیک ہول بائنریاں اتھے دھرتی اتے ڈٹیکٹراں تکّ پہنچن والے طاقت شالی گریویٹیشنل ترنگاں دے سگنلاں وچوں کجھ ولّ لے کے جا سکدیاں ہن ، اتے اکٹھا ہون توں پہلاں دی حالت دے فیز (چرپ) نوں مرجر اوینٹس (اکٹھا ہون دیاں گھٹناواں) دی دوری ناپن لئی اک سٹینڈرڈ کینڈل (مومبتی) دے طور تے ورتیا جا سکدا ہے- اتے اسطراں زیادہ دوری اتے کوسمک (برہمنڈی) پھیلاؤ دی کھوج وجوں ورتیا جا سکدا اے۔ اک سٹیلر بلیک ہول دے روپ وچّ پیدا کیتی گئی گریویٹیشنل ترنگ دا اک سپرمیسو وچّ مل جانا ایہہ سدھی جانکاری دندا ہونا چاہیدا اے کہ سپرمئیسو بلیک ہول دی جیؤمیٹری (جیؤمیٹری) کی اے۔

حوالے