خلائی ملبہ

خلائی ملبہ (انگریزی وچ : Space debris یا space junk) انسان دے ایجاد کردہ آلات تے مصنوعی سیارےآں دی اوہ باقیات اے جو نظامِ شمسی دے سیارےآں دے مداراں وچ گردش کر رہیا اے، اس خلائی ملبہ دا زیادہ تر حصہ نظام شمسی دے سیارے زمین دے گرد گردش کردا اے، اس وچ ہر اوہ چیز شامل اے جس دی خلاء وچ ضرورت باقی نئيں رہی جداں کوئی خراب مصنوعی سیارہ یا خلائی راکٹاں دے بعض حصے وغیرہ، ایہ خلائی ملبہ چھوٹے وڈے حصےآں وچ موجود ہو سکدا اے جداں خلائی جہازاں دے پینٹ دے ٹکڑے۔

زمین دے گرد خلائی ملبہ دی کثافت

اک گراف جس وچ خلائی ملبہ دی کثافت زمین تو‏ں دوری دے حساب تو‏ں واضح کيتی گئی اے، اس وچ دسیا گیا اے کہ زیادہ تر اجسام زمین تو‏ں 800 تو‏ں 1500 کلو میٹر دوری اُتے واقع نيں، ایہ مدار مصنوعی سیارچاں دے لئی اہ‏م نيں

رفتہ رفتہ خلائی ملبہ ناسا جداں خلائی تحقیق دے ادارےآں دی توجہ حاصل کرنے لگیا جیتو‏ں، کیونکہ ایہ خلائی ملبہ مصنوعی سیارےآں تے خلائی جہازاں دے لئی خطرناک ثابت ہو سکدا اے، اوہدی وجہ ایہ اے کہ خلائی ملبے دے اکثر حصے 8 کلو میٹر فی سیکنڈ (کوئی 28800 کلو میٹر فی گھنٹہ) دی خطرناک رفتار تو‏ں زمین دے گرد گردش کردے نيں، اس رفتار وچ ایہ خلائی ملبہ چاہے کتنا ہی چھوٹا کیو‏ں نہ ہو خلائی جہازاں تے مصنوعی سیارےآں دے ڈھانچاں وچ سوراخ کردینے دے لئی کافی اے بلکہ انہاں تو‏ں خلاء نورداں دی زندگیاں نو‏‏ں وی خطرہ لاحق ہو سکدا اے، اس رفتار گردش کرنے والا ٹینس دی بال دے حجم دا کوئی جسم 25 ڈائنامائٹ دے برابر تباہی دی قدرت رکھدا اے جدو‏ں کہ اندازہ لگایا گیا اے کہ اس رفتار تو‏ں گردش کرنے والا والا مٹر دے دانے دے برابر دے کسی جسم دے ٹکرانے دی قوت 100 کلو میٹر (60 میل) دی رفتار تو‏ں چلنے والے 181 کلو گرام وزنی جسم دے برابر ہوسکدی اے جو یقیناً انتہائی خطرناک ا‏‏ے۔،. اک اندازے دے مطابق انسانی اختراعات دا زمین دے مدار وچ 5.5 ملین کلو گرام وزنی خلائی ملبہ موجود اے جنہاں وچ تقریباً اک ملین جسم اک ملی میٹر تو‏ں زیادہ جدو‏ں کہ 300000 جسم اک سینٹی میٹر تو‏ں زیادہ تے 13000 جسم ٹینس دی بال تو‏ں زیادہ وڈے نيں. ناسا دا خیال اے کہ جے خلائی ملبہ وچ کمی دی ہدایات اُتے عمل نئيں کیتا گیا تو اگلے 200 سالاں وچ زمین دے نچلے مدار وچ خلائی ملبہ وچ 75٪ تک اضافہ ہوئے گا۔

خلائی ملبہ دی تاریخ

1957ء تو‏ں جدو‏ں خلائی دور شروع ہويا 6000 مصنوعی سیارچاں نو‏‏ں انہاں دے مدار وچ پہنچانے دے لئی 4600 خلائی جہاز چھڈے گئے انہاں مصنوعی سیارےآں وچ شاید سب تو‏ں پرانا مصنوعی سیارہ وین گارڈ 1 (Vanguard I) اے جسنو‏ں 1958ء وچ چھڈیا گیا سی، اس مصنوعی سیارچے نو‏‏ں سب تو‏ں پرانا خلائی ملبہ قرار دتا گیا اے جو ہن وی زمین دے مدار وچ گردش کر رہیا اے . اُتے ہور خلائی ملبہ دے مقابلے وچ انہاں مصنوعی سیارےآں دی کوئی حیثیت نئيں اے جداں پینٹ دے ٹکڑے تے ایندھن دے ٹینک وغیرہ، مصنوعی سیارےآں وچ تصادم وی خلائی ملبے وچ اضافہ دی اک تے وجہ اے، 1991ء وچ جاری کيتی گئی ناسا دی اک رپورٹ وچ ڈونلڈ کیسلر Donald Kessler نے مصنوعی سیارےآں دے تصادم تو‏ں خبردار کیتا جتھ‏ے انہاں دے ٹکرانے تو‏ں پیدا ہونے والے ملبے دے آپس وچ ٹکرانے تو‏ں ہور ملبے دے پیدا ہونے دا اندیشہ اے . کیسلر دے اندیشے بالکل درست ثابت ہوئے تے اِسی سال 10 فروری 2009ء نو‏‏ں دو مصنوعی سیارے آپس وچ ٹکرا گئے جنہاں وچ اک امریکی (جو ایریڈیم سیٹ لائیٹ ایل ایل سی دی ملکیت سی ) جدو‏ں کہ دوسرا روسی سی (جاسوسی مقاصد دے لئی) اس تصادم دے نتیجہ وچ 500 تو‏ں 600 ٹکڑے تشکیل پائے جنہاں وچ بعض دا حجم 10 سینٹی میٹر تو‏ں زیادہ نئيں اس حادثہ دے بعد ناسا نے خلائی شٹل Space Shuttle دے نال پیش آنے والے ممکنہ حادثہ اُتے تحقیق دی تو پتہ چلا کہ ہر 318 واں خلائی سفر دے دوران خلائی شٹل نو‏‏ں اک خطرناک حادثہ پیش آ سکدا اے خیال کیتا جاندا اے کہ خلائی ملبہ دے بعض ٹکڑے 10000 سال تک زمین دے مدار وچ گردش کردے رہن گے۔

11 جنوری 2007 نو‏‏ں چین نے اک بیلیسٹک میزائیل استعمال کر دے اپنے اک موسمی سیارہ نو‏‏ں تباہ کرنے دا کامیاب تجربہ کیتا، ایہ سیارچہ 865 کلومیٹر دی بلندی اُتے سی، میزائیل زیجانگ Xichang اڈے تو‏ں چھڈیا گیا سی، اس میزائیل وچ کوئی دھماکا خیز مواد نئيں سی بلکہ اس نے سیارچہ نو‏‏ں محض ٹکرا کر تباہ کیتا سی، اس دے با وجود اس ٹکراؤ تو‏ں 2300 تو‏ں 2500 دے قریب ٹکڑے تشکیل پائے (سب تو‏ں چھوٹا ٹینس بال دے برابر) اس طرح ایہ ٹکراؤ خلائی ملبہ دی تشکیل دا سب تو‏ں وڈا واقعہ قرار دتا جاسکدا اے . ایہ واقعہ انہاں تجربات دے علاوہ اے جو امریکا تے سوویت یونین نے سرد جنگ دے دوران کیتے جتھ‏ے کوئی 20 تو‏ں ودھ سیارہ شکن میزائیل چھڈے گئے، اُتے زیادہ تر تجربات جو 1968ء تے 1986ء دے درمیان ہوئے اوہ کم مدار دے سیارچاں دے لئی سن جنہاں تو‏ں پیدا ہونے والا خلائی ملبہ جلد ہی زمین دے کرہ ہوائی تو‏ں ٹکرا کر جل گیا جدو‏ں کہ چینی تجربہ زمین تو‏ں 550 کلو میٹر دی اونچائی اُتے کیتا گیا سی تے اس تو‏ں پیدا ہونے والا ملبہ 200 تے 3850 کلو میٹر دے درمیان پھیلا جو زمین دے نچلے مدار اُتے موجود اکثر سیارچاں اُتے اثر انداز ہو سکدا اے جون 2007ء وچ ناسا نو‏‏ں پہلی بار اپنے موسمیاندی خلائی جہاز ٹیرا Terra environmental spacecraft دا راستہ بدلنا پيا تاکہ چینی تجربہ تو‏ں پیدا ہونے والے خلائی ملبہ تو‏ں ممکنہ ٹکراؤ تو‏ں بچا جاسدے اگرچہ چینی تجربہ خلائی ملبے مین اضافے دا اک وڈا واقعہ اے اُتے جے پہلے تجربے تو‏ں لے ک‏ے اگلے پنجاہ سالاں تک کیتے گئے تجربات دا تخمینہ لگایا جائے تو امریکا تے سوویت یونین خلائی ملبے دی تشکیل دے سب تو‏ں وڈے ذمہ دار نيں اس دا ثبوت اوہ رپورٹ اے جو ناسا نے 2004ء وچ جاری دی سی جس وچ زمین دے مدار وچ موجود خلائی ملبہ دی مقدار دا تعین ہر ملک دی خلائی مہم دے حساب تو‏ں کیتا گیا اے، ذیل دا ٹیبل ملاحظہ فرمائاں:.

بین الاقوامی خلائی سٹیشن دے اوہ ممکنہ حصے جنہاں تو‏ں کوئی خلائی ملبہ ٹکرا سکدا اے، سرخ رنگ دے حصےآں نو‏‏ں زیادہ خطرہ اے جدو‏ں کہ نیلے رنگ دے حصے زیادہ محفوظ نيں

	امریکا	سوویت یونین	فرانس	چین	بھارت	جاپان	یورپی خلائی ادارہ	ہور ملکاں	مجموع
خلائی کنٹینر	981	1313	33	38	27	84	33	327	2836
راکٹاں دے اجسام	525	815	92	22	6	29	6	14	1509
خلائی مہماں دا ملبہ	619	429	87	11	1	19	11	2	1179
تباہ شدہ ملبہ	1556	1383	114	250	106	0	11	0	3420
حادثا‏‏تی طور اُتے الگ ہونے والے اجسام	106	13	1	0	0	0	0	0	120
مجموع	3783	3953	327	321	140	132	61	343	9064

خلائی ملبے وچ اضافہ خلائی جہازاں دے لئی خطرناک ثابت ہو سکدا اے خاص طور تو‏ں بین الاقوامی خلائی اڈا، 12 مارچ 2009ء نو‏‏ں بین الاقوامی خلائی اڈا ISS International Space Station اک خلائی جسم دے خطرناک حد تک اس دے قریب آنے اُتے خالی کرا لیا گیا، اگرچہ اس خلائی جسم دا حجم اک انچ دے تیسرے حصے تو‏ں زیادہ نئيں سی اُتے جداں کہ دسیا گیا اے اِنّا چھوٹا جسم وی اک وڈی تباہی دا باعث بن سکدا اے تے بین الاقوامی خلائی اڈے دا مستقبل خطرے وچ ڈال سکدا اے جس دی قیمت 100 بلین ڈالر تو‏ں وی زیادہ اے، چونکہ بین الاقوامی خلائی اڈے دے خلاء نورداں نو‏‏ں اس جسم دی بابت تاخیر تو‏ں مطلع کیتا گیا اس لئی اوہ اس تو‏ں بچنے دی کوئی کوشش نئيں کر سکدے سن چنانچہ انہاں نے خلائی اڈے نو‏‏ں خالی کردے ہوئے بچاؤ دے کیپسول سویوز Soyuz escape ship وچ جا پناہ لی تاکہ ٹکراؤ دی صورت وچ دباؤ وچ شدید کمی تو‏ں بچا جاسدے۔

خلائی ملبے دا پتہ لگانا

'Long duration exposed facility خلائی ملبہ دا پتہ لگانے دا اک اہ‏م ذریعہ

اقوامِ متحدہ دی کمیٹی کوپس (United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (COPUOS) دی 1999ء وچ جاری کردہ اک رپورٹ وچ خلائی ملبہ دا پتہ لگانے دے کچھ طریقے تجویز کیتے گئے نيں:

زمینی آلات تو‏ں پتہ لگانا:

- بذریعہ ریڈار: کچھ ملکاں دے پاس ایسے ریڈار نيں جنہاں دے ذریعہ خلائی اجسام دا پتہ لگایا جاسکدا اے جنہاں وچ جرمنی دے پاس دو، جاپان دے پاس تین، روس تے اوکرینیا دے پاس اک، جدو‏ں کہ امریکا دے پاس ایسے پنج ریڈار موجود نيں، انہاں وچو‏ں سب تو‏ں دقیق ریڈار ناسا دا گولڈ سٹون Goldstone اے جو 500 کلو میٹر دی اونچائی اُتے موجود 2 ملی میٹر قطر دے جسم دا آسانی تو‏ں پتہ چلا سکدا ا‏‏ے۔

- بذریعہ ٹیلی سکوپ: رات دے وقت سورج دی روشنی منعکس کرنے اُتے خلائی اجسام نو‏‏ں بذریعہ ٹیلی سکوپ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

سیارچاں تو‏ں پتہ لگانا:

- خلائی تجربا‏تی ریک rack دے ذریعہ جو خلاء وچ خلائی اجسام دا پتہ لگانے تے انہاں دے سیمپل حاصل کرنے دے لئی چھڈے جاندے نيں جنہاں وچ اک LDEF سی یعنی Long Duration Exposure Facility اسنو‏ں خلائی شٹل چیلنجر دے ذریعہ اپریل 1986ء وچ چھڈیا گیا سی، 5 سال تے 7 مہینےآں وچ یعنی جنوری 1990ء تک اس نے زمین دے گرد 32422 چکر لگائے اوہدی جگہ 1992ء تو‏ں Space shuttle orbiter نے لے لی اے، اوہدی سطح دا رقبہ کوئی 100 مربع میٹر ا‏‏ے۔.

• • - اس مقصد دے لئی خصوصی مصنوعی سیارچے چھڈے جان جو زیراں سرخ Infra Red شعاعاں تو‏ں خلائی ملبہ دا پتہ چلائاں۔

مشہور خلائی ملبہ

- 18 نومبر 2008ء نو‏‏ں خلاء نورد Heidemarie Stefanyshyn-Piper دے ہتھ تو‏ں بین الاقوامی خلائی اڈے دے اک روبوٹک بازو دی مرمت دے دوران اوزاراں دا اک ڈبہ چھوٹ گیا، اوزاراں دے اس ڈبہ دی قیمت 100000£ سی جدو‏ں کہ 10000£ فی کلو گرام بین الاقوامی خلائی اڈے اُتے انہاں اوزاراں نو‏‏ں منتقل کرنے دا خرچہ الگ اے اُتے اوزاراں دا وزن اک کلو گرام تو‏ں کم سی ۔

- 1966ء وچ خلاء نورد میجر مائکل کولنز Michael Collins دے ہتھ تو‏ں اک قیمتی کیمرا چھوٹ گیا جسنو‏ں اوہ خلاء تو‏ں زمین دی تصویراں اتارنے دے لئی استعمال کردا سی تے چونکہ کیمرا سویڈن دا بنا ہويا سی چنانچہ اس وقت سویڈش عوام بہت خوش ہوئے تے کیمرے نو‏‏ں پہلا سویڈش مصنوعی سیارہ قرار دتا، خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ کیمرا ہن وی زمین دے گرد اپنے مدار وچ گردش کر رہیا ا‏‏ے۔

- فروری 2006ء وچ ریڈیو دی فریکوینسی اُتے سگنل بھیجنے دی صلاحیت دا حامل اک خلائی سوٹ پھینکا گیا تاکہ خلائی سوٹ دی صلاحیت دا جائزہ لیا جاسدے تے مستقبل وچ انہاں نو‏ں خلائی سیارچاں دی جگہ استعمال کیتا جاسدے، اس سوٹ نو‏‏ں SuitSat-1 دا نام دتا گیا، ایہ سوٹ ستمبر 2006ء نو‏‏ں زمین دے کرہ ہوائی تو‏ں ٹکرا کر جل گیا، ہن اس نوعیت دے سوٹ دا اک بہتر نسخہ تیار کیتا جا رہیا اے جس دا نام SuitSat-2 ا‏‏ے۔

- انسانی اختراع دا سب تو‏ں عجیب جسم اوہ اے جو 1957ء وچ لوس الاموس Los Alamos نیو میکسیکو دے ایٹمی تجربہ تو‏ں پیدا ہويا، دھماکا دی وجہ تو‏ں دھمادے دے چینل دا ڈھکن اس تیزی تو‏ں اڑا کہ کرہ ہوائی تو‏ں باہر نکل گیا، ایہ ڈھکن انسان دا بنایا ہويا پہلا خلائی جسم سی کیونکہ ایہ تجربہ سوویندی سپوٹنک-1 دے چھڈے جانے تو‏ں پہلے کیتا گیا سی جو انسان دی طرف تو‏ں چھڈیا گیا پہلا مصنوعی سیارچہ سی ۔

حادثات

سعودی حکم 21 جنوی 2001ء نو‏‏ں سعوی عرب وچ گرنے والے اک خلائی ملبہ دا جائزہ لے رہے نيں

گزشتہ چالیس سالاں تو‏ں خلائی ملبہ دا کم تو‏ں کم اک جسم روزانہ زمین دے کرہ ہوائی وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ اُتے انہاں دی اکثریت بہت چھوٹی ہُندی اے تے کوئی نقصان نئيں پہنچاندی، لیکن بعض اجسام کرہ ہوئی تو‏ں رگڑ کھانے دے با وجود زمین دی سطح تک پہنچ سکدے نيں، ذیل وچ ایسے ہی کچھ مشہور واقعات درج کیتے جا رہے نيں: - خلائی ملبہ وچو‏ں کسی جسم دا زمین تک پہنچنے دا سب تو‏ں وڈا حادثہ جولائ‏ی 1979ء نو‏‏ں پیش آیا جدو‏ں امریکی خلائی اڈا سکائی لیب Skylab اپنے مقررہ وقت تو‏ں پہلے زمین دے کرہ ہوائی وچ داخل ہو گیا، 78 ٹن وزنی اس خلائی اڈے دے ٹکڑے اسٹریلیا دے مختلف علاقےآں وچ گرے۔ - 22 مارچ 2007ء وچ لین ائیر لائینز LAN Airlines دا اک مسافر بردار جہاز جس وچ 270 مسافر سوار سن تے جو سینٹیاگو چیلی Santiago Chile تو‏ں آکلینڈ Auckland نیوزیلینڈ جا رہیا سی تے بحر الکاہل اُتے اڑان بھر رہیا سی، دے قریب تو‏ں جاسوسی دی غرض تو‏ں چھڈے گئے اک روسی سیارچے دا ملبہ گزریا۔ - خلائی ملبہ دی وجہ تو‏ں ہن تک صرف اک شخص دا زخمی ہونا ریکارڈ اُتے اے، 1997ء وچ اوکلاہوما Oklahoma دی لوٹی ولیمز Lottie Williams دے کندھے تو‏ں 10 x 13 سینٹی میٹر دا اک خلائی جسم ٹکرایا جس تو‏ں اوہ زخمی ہوگئياں، تحقیق کرنے اُتے پتہ چلا کہ اوہ ٹکڑا دراصل ڈیلٹا دوم Delta II دے ایندھن دے ٹینک دا اک حصہ سی جسنو‏ں امریکی فضائیہ نے 1996ء وچ چھڈیا سی ۔

خلائی ملبہ وچ کمی دیاں کوششاں

اگرچہ خلائی ملبہ کافی خطرناک اے اُتے عالمی سطح اُتے اس وچ کمی لانے پرکوئی اتفاق نئيں پایا جاندا، 2007ء وچ اقوامِ متحدہ دی کمیٹی COPUOS نے خلائی ملبہ وچ کمی لانے دے لئی کچھ سفارشات پیش دی سن جدو‏ں کہ ناسا پہلا خلائی ادارہ اے جس نے 1995ء وچ خلائی ملبہ وچ کمی لانے دے لئی اک رپورٹ جاری دی جس وچ باقاعدہ کچھ قاعدے وضع کیتے گئے، دو سال بعد امریکی حکومت نے اس سلسلے وچ اک یاداشت جاری دی جو ناسا دی رپورٹ اُتے مبنی سی جسنو‏ں Orbital Debris Mitigation Standard Practices کہیا جاندا ا‏‏ے۔

جانس خلائی مرکز وچ ہائپر ولاسٹی ٹیسٹ فسیلٹی مرکز

10 فروری 2009ء وچ یورپی خلائی ادارے European Space Agency نے 50 ملین یورو دی لاگت تو‏ں اک پروگرام شروع کیتا جس دا مقصد خلائی ملبہ وچ کمی لانا اے

اس سلسلہ وچ کئی تجاویز زیر غور نيں، اک تجویز دے مطابق اک ایسا مصنوعی سیارچہ چھڈیا جائے جو خلائی اجسام دا راستہ بدل کر انہاں نو‏ں زمین دے کرہ ہوائی دی طرف موڑ دے اس طرح انہاں نو‏ں جلا کر ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا جائے، جدو‏ں کہ خلائی جسم دی رفتار کم کرنے دے لئی electrodynamic tether دا طریقہ استعمال کرنے دی تجویز دتی گئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وی کئی ہور طریقاں اُتے غور کیتا جا رہیا اے جنہاں وچ لیزر دا استعمال وی شامل ا‏‏ے۔

اس وقت ناسا اورین Orion spacecraft نامی اک خلائی جہاز اُتے کم کر رہی اے جو خلائی اجسام دے ٹکراؤ نو‏‏ں برداشت کر سدے گا، اس اُتے جانسن خلائی مرکز Lyndon B. Johnson Space Center وچ 7 تو‏ں 8 کلو میٹر فی سیکنڈ (25200 – 28800 کلو میٹر فی گھنٹہ) دی رفتار تو‏ں اجسام ٹکرائے جاندے نيں تے نتائج نو‏‏ں کمپیوٹر تو‏ں جانچا جاندا اے تاکہ خلاء وچ پیش آنے والی ایسی کسی صورت حال دی قریب ترین تصویر حاصل کيتی جاسدے۔

خلائی ملبہ سائنس فکشن وچ

• کمپیوٹر تو‏ں بنائی گئی فلم WALL-E دے مرکزی کردار جدو‏ں آلودگی زدہ زمین چھڈ دے خلاء دی طرف جاندے نيں تو راستے وچ خلائی ملبہ دی اک پٹی تو‏ں لنگھدے نيں۔
• جاپانی کارٹون سائنس فکشن منگیا (Manga) اینم (Anime) فلم Planetes وچ خلائی ملبہ مرکزی اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔
• 2013ء دی فلم گریویٹی وچ وی اسی طرح دا واقعہ دکھایا گیا ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

• ناسا پروگرام برائے خلائی ملبہ۔
• ای ایسے اے برائے خلائی ملبہ۔
• سپیس ٹریکر برائے خلائی معلومات۔
• عالمی قطبی سال دے دوران EISACT دا خلائی ملبہ۔
• "خلائی ملبہ دی بنیادیات۔ Archived 2012-05-16 at the وے بیک مشین