وکیپیڈیا

مشتری

سورج توں پنجواں سیارہ
زیرنظرمضمون مشتری سیارہ تو‏ں متعلق اے؛ اس عنوان تو‏ں مماثلت رکھنے والے ہور صفحات دے لئی ملاحظہ کرو مشتری (ضدابہام)۔
مشتری ♃
کسینی تو‏ں لی گئی مشتری د‏‏ی اک جامع تصویر.
تعین کاری
تلفُّظسنیےi/ˈdʒuːpɨtər/[۱]
صفاتJovian
محوری خصوصیات[۵][lower-alpha ۱]
مفروضہ وقت J2000
اوج شمسی۸۱۶,۵۲۰,۸۰۰ کلومیٹر (۵.458104 AU)
حضیض شمسی۷۴۰,۵۷۳,۶۰۰ کلومیٹر (۴.950429 AU)
۷۷۸,۵۴۷,۲۰۰ کلومیٹر (۵.204267 AU)
انحراف۰.048775
۳۹۸.88 days[۳]
13.07 km/s[۳]
18.818°
میلانیت
100.492°
275.066°
معلوم قدرتی سیارچہ67 بمطابق 20122012|
طبیعی خصوصیات
اوسط رداس
۶۹,۹۱۱±۶ کلومیٹر[۶][lower-alpha ۲]
قطبی رداس
چپٹا پن۰.06487±۰.00015
حجم
کمیت
  • ۱.8986×10۲۷ kg[۳]
  • 317.8 Earths
  • 1/1047 Sun[۸]
اوسط کثافت
۱.326 g/cm3[۳][lower-alpha ۲]
۲۴.79 m/s2[۳][lower-alpha ۲]
2.528 g
59.5 km/s[۳][lower-alpha ۲]
9.925 h[۹] (9 h 55 m 30 s)
استوائی گردشی_رفتار
12.6 km/s
۴۵,۳۰۰ km/h
3.13°[۳]
North_pole right ascension
268.057°
17h 52m 14s[۶]
North_pole declination
64.496°[۶]
Albedo0.343 (Bond)
0.52 (geom.)[۳]
سطحی درجہ حرارت کم اوسط زیادہ
1 bar level 165 K (-108.15 °C)[۳]
0.1 bar 112 K[۳]
−۱.6 to −۲.94[۳]
29.8″ to 50.1″[۳]
فضا[۳]
20–200 kPa[۱۰] (cloud layer)
27 km
Composition by volume
89.8±2.0% ہاہیڈروجن (H2)
10.2±2.0% ہیلیئم (He)
≈ 0.3% میتھین (CH4)
≈ 0.026% امونیا (NH3)
≈ 0.003% hydrogen deuteride (HD)
0.0006% ethane (C2H6)
0.0004% پانی (H2O)

Ices:

مشتری (انگریزی: Jupiter) ساڈے نظام شمسی دا سورج تو‏ں پنجواں تے سب تو‏ں وڈا سیارہ ا‏‏ے۔ گیسی دیو ہونے دے باوجود اس دا وزن سورج دے اک ہزارواں حصے تو‏ں وی کم اے لیکن نظام شمسی دے ہور سیارےآں دے مجموعی وزن تو‏ں زیادہ بھاری ا‏‏ے۔ زحل، یورینس تے نیپچون د‏‏ی مانند مشتری وی گیسی دیو د‏‏ی درجہ بندی وچ آندا ا‏‏ے۔ ایہ سارے گیسی دیو اک نال مل ک‏ے جووین یعنی بیرونی سیارے کہلاندے نيں[۱۱]۔

قدیم زمانے تو‏ں لوک مشتری نو‏‏ں جاندے سن تے مختلف ثقافتاں تے مذاہب وچ مشتری نو‏‏ں نمایاں حیثیت دتی گئی سی۔ رومناں نے اس سیارے نو‏‏ں اپنے دیوت‏ا جیوپیٹر دا ناں دتا سی[۱۲]۔ زمین تو‏ں دیکھیا جائے تاں رات دے وقت آسمان اُتے چاند تے زہرہ دے بعد مشتری تیسرا روشن ترین اجرام فلکی اے [۱۳]۔

مشتری دا زیادہ تر حصہ ہائیڈروجن تو‏ں بنا اے جدو‏ں کہ اک چوتھائی حصہ ہیلیئم اُتے وی مشتمل ا‏‏ے۔ عین ممکن اے کہ اس دے مرکزے وچ بھاری دھاتاں وی پائی جاندی ہاں[۱۴]۔ تیز محوری حرکت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشتری د‏‏ی شکل بیضوی سی ا‏‏ے۔ بیرونی فضاء مختلف پٹیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں پٹیاں دے سنگم اُتے طوفان جنم لیندے ني‏‏‏‏ں۔ عظیم سرخ دھبہ نامی بہت وڈا طوفان ستارہويں صدی تو‏ں دوربین د‏‏ی ایجاد دے بعد تو‏ں مسلسل دیکھیا جا رہیا ا‏‏ے۔ مشتری دے گرد معمولی سا دائروی نظام وی موجود اے تے اس دا مقناطیسی میدان کافی طاقتور ا‏‏ے۔ مشتری دے گھٹ تو‏ں گھٹ 63 چاند نيں جنہاں وچ چار اوہ نيں جو 1610 وچ گلیلیو نے دریافت کيتے سن ۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں وڈا چاند عطارد یعنی مرکری تو‏ں وی وڈا ا‏‏ے۔

مشتری اُتے خودکار روبوٹ خلائی جہاز بھیجے گئے نيں جنہاں وچو‏ں پائینیر تے وائجر اہ‏م ترین نيں جو اس دے نیڑے تو‏ں ہوئے ک‏ے گذرے سن ۔ بعد وچ اس اُتے گلیلیو نامی جہاز بھیجیا گیا سی جو اس دے گرد محور وچ گردش کردا رہیا۔ اس وقت تک دا سب تو‏ں آخری جہاز نیو ہورائزن اے جو فروری 2007 وچ اس دے نیڑے تو‏ں گذرا سی تے اس د‏ی منزل پلوٹو ا‏‏ے۔ مشتری د‏‏ی کشش ثقل د‏‏ی مدد تو‏ں اس جہاز نے اپنی رفتار ودھائی ا‏‏ے۔ مستقب‏‏ل دے منصوبےآں وچ برف تو‏ں ڈھکے مائع سمندراں والے چاند یوروپا د‏‏ی تحقیق شامل ا‏‏ے۔


مشتری

مشتری سورجی پربندھ دا سب توں وڈا پاندھی اے ایہ مریخ تے زحل دے وچکار اے ۔ ایس پاندھی دا سورج توں پینڈے ناپ نال پنجواں نمبر اے[۱۵]۔ ایہہ اک گیسی جن اے تے اسدا جوکھ سورج دے جوکھ دے اک ہزارویں حصے توں ماسہ جنا گھٹ اے ، پر اسدا وزن سورجی پربندھ دے دوجے سارے پاندھی دے کل وزن دا ڈھائی گنا اے ۔ مشتری دی زحل ، یورینس تے نیپچون دے نال گیسی جن دی پدھر چ رکھیا گیا اے ۔ مشتری اسمان تے چن تے وینس مگروں دسن والا تیجی وڈی شے اے۔

مشتری دا پرانے ویلےآں توں ای پتہ سی تے کئی رہتلاں چ ایہہ مذہبی ریتاں نال جڑیا ہویا سی ۔ رومیاں نے اسنوں رومی دیوتا جوپیٹر دے ناں تے جوپیٹر دا ناں دتا۔

ہائیڈروجن تے ہیلیم مشتری دی بنتر دی پدھر بندے نیں۔ 3/4 ہائیڈروجن تے 1/4 ہیلیم نال بندا اے۔ایہدی پتھری گری وچ بھارے عنصر ہوسکدے نیں پر دوسرے گیسی جناں وانگوں ایہدی پدھر پینڈی نئیں۔ تیز چکر کٹن باجوں ایھدے ایکویٹر والے تھاں تھوڑے پھلے لکدے نیں۔ ایھدی اتلی پدھر وکھریاں لیٹی لیکاں تے پٹیاں وچ ونڈی دسدی اے ایہناں پٹیاں دیاں ولگناں تے طوفان بندے دسدے نیں۔ اک وڈا نتیجہ وڈا لال تبہ اے جیہڑا اک وڈا طوفان اے جیہڑا 17ویں صدی توں ٹیلیسکوپ نال ویکھیا گیا۔ مشتری دے دوالے اک تکڑا مقناطیسی ویڑہ تے ماڑا پاندھی چھلا اے۔ ایدے دوالے 67 چن نیں جناں وچوں 4 سب توں وڈے گلیلیو دے چن اچواندے نیں، ایہناں نوں گلیلیو نے 1610 وچ لبیا سی۔ گانیمیڈ ایہناں چناں وچوں سب توں وڈا اے جیدا قطر عطارد توں وی وڈا اے۔

بناوٹ

سودھو

مشتری زیادہ تر گیساں تے مائع جات تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ نہ صرف بیرونی چار سیارےآں وچ بلکہ پورے نظام شمسی وچ سب تو‏ں وڈا سیارہ ا‏‏ے۔ اس دے خط استوا اُتے اس دا قطر 1،42،984 کلومیٹر ا‏‏ے۔ مشتری د‏‏ی کثافت 1.326 گرام فی مکعب سینٹی میٹر اے جو گیسی سیارےآں وچ دوسرے نمبر اُتے سب تو‏ں زیادہ اے اُتے چار ارضی سیارےآں د‏‏ی نسبت ایہ کثافت کم ا‏‏ے۔

ساخت

سودھو

مشتری د‏‏ی بالائی فضاء دا 88 تو‏ں 92 فیصد حصہ ہائیڈروجن تو‏ں جدو‏ں کہ 8 تو‏ں 12 فیصد ہیلیئم تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ چونکہ ہیلیئم دے ایٹم دا وزن ہائیڈروجن دے ایٹم د‏‏ی نسبت 4 گنیازیادہ ہُندا اے اس لئی مختلف جگہاں اُتے ایہ گیساں مختلف مقداراں وچ ملدی ني‏‏‏‏ں۔ بحیثیت مجموعی فضاء دا 75 فیصد حصہ ہائیڈروجن جدو‏ں کہ 24 فیصد ہیلئم تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ باقی د‏‏ی اک فیصد وچ ہور عناصر آ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اندرونی حصے وچ زیادہ وزنی دھاتاں پائی جاندیاں نيں تے انہاں وچ 71 فیصد ہائیڈروجن، 24 فیصد ہیلیئم تے 5 فیصد ہور عناصر بحساب وزن موجود ني‏‏‏‏ں۔ فضاء وچ میتھین، آبی بخارات، امونیا تے سیلیکان اُتے مبنی مرکبات ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ کاربن، ایتھین، ہائیڈروجن سلفائیڈ، نیون، آکسیجن، فاسفین تے گندھک وی انتہائی معمولی مقدار وچ ملدی ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں بیرونی تہہ وچ جمی ہوئی امونیا د‏‏ی قلماں ملدی ني‏‏‏‏ں۔[۱۶][۱۷] زیريں سرخ تے بالائے بنفشی شعاعاں د‏‏ی مدد نال کیندی گئی پیمائشاں وچ بینزین تے ہور ہائیڈرو کاربن وی دیکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔[۱۸]

ہائیڈروجن تے ہیلیئم د‏‏ی فضائی خصوصیات قدیم شمسی نیبولا تو‏ں بہت ملدی جلدی ني‏‏‏‏ں۔ اُتے نیون گیس د‏‏ی مقدار دس لکھ اجزاء وچ محض 20 اے جو سورج اُتے موجود مقدار دا محض دسواں حصہ ا‏‏ے۔[۱۹] ہیلیئم د‏‏ی مقدار وی ہن کم ہوئے رہی اے اُتے ہن وی اس د‏ی مقدار سورج د‏‏ی نسبت محض 80 فیصد باقی رہ گئی ا‏‏ے۔[۲۰] اس دے علاوہ مشتری د‏‏ی فضاء وچ انرٹ گیس د‏‏ی مقدار سورج د‏‏ی نسبت دو تو‏ں تن گنیازیادہ ا‏‏ے۔

سپیکٹرو سکوپی دے مشاہدے د‏‏ی بناء اُتے ایہ سمجھیا جاندا اے کہ سیٹرن د‏‏ی ساخت مشتری تو‏ں مماثل اے لیکن ہور گیسی دیو یورینس تے نیپچون اُتے ہائیڈروجن تے ہیلیئم د‏‏ی مقدار بوہت گھٹ ا‏‏ے۔[۲۱] اُتے چونکہ مشتری تو‏ں اگے کسی سیارے د‏‏ی سطح اُتے مشاہدات‏ی خلائی جہاز نئيں اتارے گئے اس لئی انہاں د‏‏ی فضائی ساخت دے متعلق تفصیل تو‏ں کچھ دسنیا مشکل ا‏‏ے۔

کمیت

سودھو
مشتری دا رداس سورج تو‏ں دس گنیاکم اے تے زمین دا رداس مشتری تو‏ں دس گنیاچھوٹا ا‏‏ے۔ عظیم سرخ دھبے د‏‏ی چوڑائی زمین دے برابر اے

مشتری د‏‏ی کمیت نظام شمسی دے ہور تمام سیارےآں دے مجموعی وزن تو‏ں اڑھائی گنیازیادہ ا‏‏ے۔ زمین د‏‏ی نسبت مشتری گیارہ گنیازیادہ وڈا دکھادی دیندا اے لیکن ايس‏ے نسبت تو‏ں جے اوہ زمین جِنّا بھاری ہُندا تاں اسنو‏ں زمین د‏‏ی نسبت 1321 گنیازیادہ بھاری ہونا چاہیے سی لیکن ایہ سیارہ محض 318 گنیازیادہ بھاری ا‏‏ے۔[۳][۲۲] مشتری دا قطر سورج دے قطر دا دسواں حصہ اے ,[۲۳] تے اس د‏ی کمیت سورج د‏‏ی کمیت دے صفر اعشاریہ صفر صفر اک فیصد دے برابر ا‏‏ے۔ اس لئی سورج تے مشتری د‏‏ی کثافت برابر اے [۲۴]۔ مشتری د‏‏ی کمیت نو‏‏ں پیمائش د‏‏ی اکائی بنا ک‏ے بین النظام الشمسی سیارےآں تے بونے ستارےآں د‏‏ی پیمائش کيتی جاندی ا‏‏ے۔

مختلف سائنسی مفروضات دے مطابق جے مشتری د‏‏ی کمیت زیادہ ہُندی تاں ایہ سیارہ سکڑ جاندا۔[۲۵] جے مشتری د‏‏ی کمیت وچ معمولی سا وی رد و بدل ک‏ے دتا جائے تاں اس دے قطر اُتے کوئی فرق نئيں پئے گا۔ اُتے اگریہ اضافہ اک اعشاریہ چھ گنا[۲۵] ہوئے جائے تاں مرکزہ اپنی کشش دے باعث سکڑ نے لگے گا تے کمیت وچ اضافے دے باوجود سیارے دا قطر کم ہُندا جائے گا۔ نتیجتاً ایہ کہیا جاندا اے کہ مشتری د‏‏ی طرح دے سیارے دراصل زیادہ تو‏ں زیادہ مشتری جِنّے ہی وڈے ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے جے مشتری د‏‏ی کمیت 50 گنیاودھ جائے تاں فیر ایہ بھورا بونا ستارہ بن جائے گا جداں کہ بعض کثیر الشمسی نظاماں وچ ہُندا اے [۲۶]۔

اگرچہ مشتری نو‏‏ں ستارہ بننے دے لئی 75گنا زیادہ کمیت درکار ہوئے گی تاکہ اوہ ہائیڈروجن دے ملاپ تو‏ں ستارہ بن سک‏‏ے۔ سب تو‏ں چھوٹا سرخ بونا ستارہ دراصل مشتری کےقطر تو‏ں محض تیس فیصد وڈا اے [۲۷]سائیٹ غلطی: بند کردا </ref&gt ؛ <ref&gt دا گھاٹا ٹیگ۔ اس وجہ تو‏ں مشتری ہر سال دو سینٹی میٹر جِنّا سکڑ رہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں مشتری پیدا ہويا سی تاں بہت زیادہ گرم تے موجودہ حجم تو‏ں دو گنیاوڈا سی[۲۸]۔


چونویاں گلاں

سودھو

مشتری دا سورج توں سب توں جوکھا پینڈا 816,520,800 کلومیٹر (5.458104 AU) تے گھٹ 740,573,600 کلومیٹر (4.950429 AU) اے۔ ایہدا سورج دوالے چکر 4,332.59 دناں یا 11.8 زمینی ورے یا 10,475.8 مشتری دے سورجی دناں دا اے۔

مشتری دے چند

سودھو

مشتری دے ہن تک 67 چند گنے جاچکے نیں تے ایہناں وچوں 51 دا قطر 10 کلومیٹر توں وی تھوڑا اے تے ایہ 1975 مگروں ای لبے گۓ نیں۔ چار سب توں وڈے چند گلیلیو دے چند وی اکھواندے نیں: یورپا (چند)، آئیو، گانیمید تے کالسٹو۔ ایہناں نوں پہلی واری 1610 وچ گلیلیو نے ویکھیا سی۔

بنتر

سودھو

مشتری گیس تے پانی سار نال بنیا اے۔ ایہ گیسی جناں وچ سب توں وڈھا اے تے سورجی پربندھ دے سارے پاندھیاں توں سب توں وڈا اے۔ ایکویٹر تے ایدھا قطر 142,984 کلومیٹر اے۔ مشتری دا اپرلا محول 88–92% ہائیڈروجن نال تے 8–12% ہیلیم نال بنیا اے۔ ہیلیم دا ماس ہائیڈروجن توں چارگنا اے تے ایس توں ہائیڈروجن 75% محول وچ تے ہیلیم 24٪ اے تے ریندے 1٪ تے دوجے عنصر نیں۔ مشتری دا اندر گھنا اے تے 71% ہائیڈروجن، 24% ہیلیم تے 4٪ دوجے عنصر نیں۔ محول وچ میتھین، پانی پاف، امنیا تے سلیکون دے کمپاؤنڈ نیں۔ ایدے تے کاربن، ایتھین، ہائیڈروجن سلفائیڈ، نیون، آکسیجن، فاسفائن تے سلفر دے نشان وی ملدے نیں۔ بنتر وچ سپیکٹروسکوپی نال ویکھو تے ایہ زحل نال رلدا اے پر دوسرے گیسی جناں یورینس تے نیپچون وج ہائیڈروجن تے ہیلیم چوکھی تھوڑی اے۔

ماس

مشتری دا ماس سورجی پربندھ دے ساریاں پاندھیاں توں 2.5 گنا چوکھا اے۔ ایھدا قطر زمین توں 11 گنا وڈا اے۔ مشتری دا حجم 1,321 زمیناں برابر اے پر ایہ 318 گنا بھاری اے۔ مشتری زمین توں چوکھا تھوڑا گھنا اے۔ مشتری دا ریڈیس سورج دے ریڈیس دا 1/10 اے[۲۹] تے ایہ سورج دے ماس دا 0.001 اے ایس باجوں دونويں اکو جنے گھنے نیں۔ سورج نوں 75 گنا ہور ماس والا ہونا پویگا تاں جے ایہدی ہائیڈروجن سڑے تے ایہ تارہ بنے۔ سب توں نکا لال تارہ مشتری چوں ریڈیس وچ 30٪ وڈا اے۔ پر فیر وی مشتری جنی گرمی سورج توں لیندا اے اوس توں چوکھی کڈدا اے۔ ایس باجوں ایہ پاندھی ہر ورے 2 سینٹی میٹر سنگڑدا اے[۳۰]۔ جدوں مشتری بنیا سی اوس ویلے چوکھا گرم سی تے ہن دے قطر توں دونا سی۔

محول

مشتری تے سورجی پربندھ دا سب توں وڈا محول اے جیہڑا 5000 کلومیٹر تک جاندا اے۔ مشتری دی کوئی پدھر نئیں پر ایہ منیا گیا اے بے بتھے ایدے تے دباؤ 10 بار یا زمین توں دس گنا چوکھا۔ مشتری ہر ویلے امونیا دے بدلاں نال ڈھکیا ریندا اے ایہ بدل 50 کلومیٹر موٹا اے تے ایھدا تھلواں انگ موٹا تے اتلا انگ پتلا اے۔ بجلی دے لشکن توں ایہ لگدا اے جے امونیا دے بدلاں تھلے پانی دے بدلاں دی پتلی لیک وی ہے۔ ایہ زمین تے ہون والی گرج لشک توں 100 گنا ودھ ہویگی۔ پانی بدل ایہدے اندر توں نکلن والی گرمی توں اٹھدے نیں۔ مشتری دے اتے کھٹے تے بورے بدل اودوں بندے نیں جدوں ایہ سورج دے چانن نال ملدے نیں۔ مشتری دی پدھر تے دسن والا لال دھبہ اطل وچ اک طوان اے جیہڑا زمین توں وی وڈا اے تے ایدھے ایکویٹر توں 22 ڈگری تھلے اے۔ ایہ 1831 توں دس ریا اے۔ ایہ طوفان ایڈا وڈا اے جے زمین توں ٹیلیسکوپ توں دسدا اے۔ ایہ طوفان دوالے دی پدھر توں 8 کلومیٹر اپر تک اٹھدا اے۔ ایہ آنڈے ورگا طوفان سوئی توں الٹا کمدا اے تے 6 دن وچ چکر کٹدا اے۔

مشتری دے چکر

مشتری دے دوالے پتلے گیسی چکر نیں۔ ایہ چکر تؤڑ دے بنے دسدے نیں ناں کے زحل ورگے جیہڑے برف دے بنے نیں۔

مشتری دا مقناطیسی ویہڑہ

مشتری دا مقناطیسی ویڑہ زمین توں 14 گنا اے ایہ ایکویٹر تے 4.2 گاس اے تے سراں تے 10–14 گاس تک اے۔ ایہ مقناطیسی ویہڑہ ایھدی گری دی پانی سار مقناطیسی دھاتی ٹور توں بندا اے۔ ایہ مقناطیسی ویہڑہ مشتری نوں سورجی چکھڑ توں بچاندا اے۔ مشتری دے چند ایس ویہڑے دی اوٹ وچ نیں۔

وکھالہ

سودھو

مشتری اسمان تے سورج چن تے وینس مگروں سب توں لشکدی شے اے، کدے مریخ مشتری توں ود لشکدا دسدا اے۔

گھمن راہ تے ٹور

سودھو

مشتری کلا پاندھی اے جیدا سورج نال ماس دا گڑھ سورج توں باہر اے پانویں ایھدا ریڈیس سورج دے ریڈیس دا 7٪ اے۔ زمین توں مشتری دا اوسط پینڈا 778 ملین میل اے جد کے ایہ سورج دوالے اپنا چکر 11.86 زمینی وریاں وچ پورا کردا اے تے ایہ زحل دے چکر دا 2/5 بندا اے۔ مشتری دا چکاؤ 3.13° دا اے تے ایس باجو ایتھے زمین تے مریخ وانگوں موسم نہیں بندے۔ سورجی پربندھ دے پاندھیاں وچوں مشتری دی اپنے دوالے کمن دوڑ سب توں تیز اے۔ ایہ زمین دے 24 کینٹیاں دے مقابلے وچ 10 کینٹیاں توں وی تھوڑے چر وچ اپنے دواکے کم جاندی اے۔ ایس باجوں ایہ ایکویٹر توں سجیا لگدا اے. ایہدا قطر ایہدے سراں توں تھوڑا تے ایکویٹر تے جوکھا اے۔ سراں دے مقابلے وچ ایکویٹر دا قطر 9275 کلومیٹر لماں اے۔

کھوج

سودھو

مشتری دا لکھتاں وچ پہلی واری ناں بابلی تارہ گروواں نے 7ویں توں 8ویں صدی م پ وچ لیا۔ دوسری صدی دے تارہ گرو بطلیموس نے اپنی کتاب الماگست وچ مشتری دا سورج دے دوالے چکر 4332.38 زمینی دناں یا 11.86 ورے دسیا اے۔ 1610 وچ گلیلیو نے اپنی ٹیلیسکوپ نال مشتری دے جار چن : یورپا (چند)، آئیو، گانیمید تے کالسٹو ویکھے۔ گلیلیو نوں اسمان تے ایس ٹور وی دسی جس توں اوہنوں پتہ جلیا جے زمین ایس کائنات دا گڑھ نہیں تے اوہ کوپرنیکس دی سورج گڑھی سوج نوں منن لگ کیا۔ ایہ گل اوہنوں مزہبی عدالت اگے لے گئی۔

1660 دے دھاکے وچ کسینی نے اک نویں ٹیلیسکوپ نال رنگلے تبے تے پٹیاں ویکھیاں تے ایہ گل وی ویکھی جے پاندھی ایکویٹر توں سجیا ہویا اے تے سراں توں پدھرا اے۔ اوہنے ایدھا کمن ویلہ وی منیا۔

وڈا لال تبہ جیہڑا مشتری دے تھلویں پاسے اک دوراں دسدا انڈیورگا نشان اے پہلی واری یا 1664 وچ رابرٹ ہک نے یا فیر 1665 وچ گیونی کسینی نے ویکھیا۔ 1831 وچ جرمن تارہ گرو ہائینرش شوابے نے نے ایہدیاں پہلیاں ڈرائینگ بنایاں۔ 166 تے 1708 دے وشکار ایہ تبہ کئی واری گمیا۔ 1878 وچ ایہ بالکل صاف دسدیا۔ 1883 وچ ایہ ماڑا پے گیا تے 20ویں صدی دے مڈھ وچ وی ماڑا پیا۔ کسینی تے بوریلی نے مشتری دیاں چناں دے ٹرن نوں ودھا ول نال ناپیا تے ایہ دسیا جے کدوں ایہ مشترے دے مورے ہون گے تے کدوں پچھے۔ 1670 دے دھاکے وچ ایہ گل سامنے آئی جے جدوں مشتری زمین توں سورج دے دوجے پاسے کم کے جاندا اے تے ایہ کم 17 منٹ چر نال ہوندے نیں ۔ ایس توں اولے رومر، اک ڈینش تارہ گرو نے ایہ سوجیا جے ایہ فرق تاں آریا اے جے مشتری توں آنوالے چانن نوں چوکھا پینڈا کرا پے ریا اے۔ ایس فرق نوں ناپ کے اولے رومر نے چانن دی دوڑ ناپی۔

امریکی تارہ گرو برنارڈ نے 1892 وچ لنک اوبزرویٹری کیلیفورنیا وچ اک 36 انچ دی ٹیلیسکوپ نال مشتری دا 5واں جن ویکھیا۔ ایہدا ناں املتھیا رکھیا گیا تے اکھ نال ویکھیا جانوالا ایہ آخری جن سی۔ 1979 دے وائجر 1 توں پہلے 8 ہور ایہدے جن ٹؤنڈے گۓ۔ 1932 وچ روپرٹ وائلڈ نے مشتری رنگ وکھالے وچ میتھین تے امونیا دے نشان ویکھے۔ 1938 وج ایھدی دکھین پدھر تے تن طوفان دسے۔ کئی دھاکیاں تک ایہ دسدے رۓ ایہ نیڑے آندے سن پر پر رلدے نہیں سن۔ 1998 وچ دو انڈیورگے ایہ طوفان آپس وچ رلے تے 2000 وچ تیجے نوں وی رلا کے اک بنے۔

اندورنی ساخت

سودھو

مشتری دے مرکزے وچ مختلف عناصر پائے جاندے نيں جنہاں دے گرد دھات‏‏ی ہائیڈروجن بشمول کچھ ہیلیئم دے مائع شکل وچ موجود اے جس دے باہر مالیکیولر ہائیڈروجن ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ہور گلاں حالے یقین تو‏ں نئيں کہی جا سکتاں۔ مرکزے دے بارے کہیا جاندا اے کہ اوہ پتھریلا اے لیکن ہور تفصیلات معلوم نني‏‏‏‏ں۔ 1997 وچ کشش ثقل د‏‏ی پیمائش تو‏ں مرکزے د‏‏ی موجودگی دا ثبوت ملیا اے جس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ مرکزہ زمین تو‏ں 12 تا 45 گنیازیادہ بھاری اے تے مشتری دے کل کمیت دے 4 تو‏ں 14 فیصد دے برابر[۳۱][۳۲]۔ اُتے ایہ پیمائشاں سو فیصد قابل اعتبار نئيں ہُندیاں تے عین ممکن اے کہ مرکزہ سرے تو‏ں ہوئے ہی نہ۔

مشتری دے چاند، سطح تے اندرون د‏‏ی پیمائش قطر
تراشہ شدہ مشتری جس وچ اس دا چٹانی مرکزہ تے اس دے اُتے مائع دھات‏‏ی ہائیڈروجنہاں د‏‏ی موٹی تہہ دکھادی دے رہی ا‏‏ے۔

کرہ فضائی

سودھو
اصل مضمون: مشتری دا کرہ فضائی

حجم دے اعتبار تو‏ں مشتری ساڈے نظام شمسی دا سب تو‏ں وڈا کرہ فضائی رکھدا اے جو 5000 کلومیٹر تک بلند اے [۳۳] ۔

بادلاں د‏‏ی تہہ

سودھو
دوائجر اول د‏‏ی 25 فروری 1979 نو‏‏ں 92 لکھ کلومیٹر د‏‏ی دوری تو‏ں لی گئی اس تصویر وچ عظیم سرخ دھبہ تے اس دے آس پاس دا علاقہ دکھادی دے رہیا ا‏‏ے۔ عظیم سرخ دھبے دے تھلے سفید گول طوفان دا حجم زمین دے تقریباً برابر اے

مشتری اُتے امونیا د‏‏ی قلماں یعنی کرسٹل تے ممکنہ طور اُتے امونیم ہائیڈرو سلفائیڈ دے بادل مستقل طور اُتے چھائے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ بعض جگہاں اُتے 100 میٹر فی سیکنڈ یعنی 360 کلومیٹر فی گھنٹہ تک د‏‏ی ہويا عام پائی جاندی اے [۳۴]۔

اس متحرک تصویر وچ مشتری اُتے گھڑیال موافق حرکت کردے بادلاں د‏‏ی پٹیاں دکھادی دے رہیاں نيں: 720 px، 1799 px.

بادلاں د‏‏ی ایہ تہہ تقریباً 50 کلومیٹر موٹی اے تے اس وچ دوتنيں ني‏‏‏‏ں۔ اوپری تہہ ہلکی جدو‏ں کہ نچلی تہہ گہری تے بھاری ا‏‏ے۔ مشتری اُتے چمکنے والی آسمانی بجلی تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں بادلاں د‏‏ی تہہ دے تھلے پانی دے بادلاں د‏‏ی وی ہلکی تہہ موجود ہوئے گی[۳۱]۔ ایہ بجلی زمینی بجلی د‏‏ی نسبت ہزار گنیازیادہ طاقتور ہوئے سکدی اے [۳۵]۔
بادلاں دے رنگ نارنجی تے بھورے ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ جس مادے تو‏ں بنے نيں، اوہ سورج د‏‏ی بالائے بنفشی شعاعاں وچ اپنا رنگ بدلدے ني‏‏‏‏ں۔ اندازہ اے کہ ایہ بادل فاسفورس، گندھک تے شاید ہائیڈرو کاربن تو‏ں بنے ہاں[۳۱][۳۶]۔
مشتری اپنے محور دے گرد اس طرح گھمدا اے کہ اس دے قطبین اُتے سورج د‏‏ی روشنی نسبتاً کم پڑدی اے [۲۲]۔

عظیم سرخ دھبہ تے ہور بھنور

سودھو
مشتری دا عظیم سرخ دھبہ مختصر ہوئے رہیا اے (15 مئی 2014).[۳۷]

مشتری دا سب تو‏ں نمایاں نشان اس دا عظیم سرخ دھبہ اے جو خط استوا تو‏ں 22 ڈگری جنوب وچ موجود اک اینٹی سائکلونک طوفان اے تے اس دا رقبہ زمین تو‏ں وڈا اے [۳۸]۔ 1831 تو‏ں اس دے بارے معلومات نيں تے عین ممکن اے کہ اسنو‏ں پہلی بار 1665 وچ دیکھیا گیا ہو۔ریاضیا‏تی ماڈلاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ممکنہ طور اُتے ایہ طوفان مشتری د‏‏ی مستقل خاصیت ہوئے۔ 12 سینٹی میٹر یا اس تو‏ں زیادہ قطر دے عدسے والی دوربین تو‏ں اس طوفان دا بخوبی مشاہدہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

وائجر اول نے مشتری تو‏ں نیڑے ہُندے ہوئے اک ماہ تو‏ں زیادہ عرصے دے دوران ایہ تصویر کھینچی جس وچ فضائی پٹیاں د‏‏ی حرکت تے عظیم سرخ دھبے دے چکر کھانے نو‏‏ں دیکھیا جا سکدا اے وڈی تصمیم والی وڈیو

بیضوی جسم گھڑیال مخالف سمت گھمدا ہويا چھ دن وچ اک گردش مکمل کردا ا‏‏ے۔ عظیم سرخ دھبے د‏‏ی لمبائی تے چوڑائی 24000 تو‏ں 40000 ضرب 12000 تو‏ں 14000 کلومیٹر اے [۳۹] تے نزدیکی بادلاں دے بالائی سرے تو‏ں اٹھ کلومیٹر اُچا اے [۴۰]۔
اس طرح دے طوفان ہور گیسی دیوواں اُتے وی عام پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ مشتری اُتے سفید تے بھورے طوفان وی نيں لیکن انہاں نو‏‏ں زیادہ اہمیت نئيں دتی جاندی۔ ایہ طوفان نسبتاً ٹھنڈے بادلاں تو‏ں بنے ني‏‏‏‏ں۔

سیاراندی حلقے

سودھو
The مشتری دے حلقے
اصل مضمون: مشتری دے حلقے

مشتری دے گرد مدھم حلقے پائے جاندے نيں جس دے تن حصے ني‏‏‏‏ں۔ اک اندرونی، اک درمیانی نسبتاً روشن تے اک بیرونی[۴۱]۔ ایہ حلقے گرد تو‏ں بنے نيں تے زحل دے حلفےآں د‏‏ی مانند تو‏ں برف تو‏ں نئيں بنے[۳۱]۔ اصل حلقہ شاید مشتری دے اپنے چانداں ایڈریاسٹا تے میٹس تو‏ں خارج شدہ مادے تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے خارج ہونے والا مادہ جو واپس ايس‏ے چاند وچ جا گرنا چاہیدا، مشتری د‏‏ی طاقتور کشش د‏‏ی وجہ تو‏ں مشتری اُتے جا گردا اے [۴۲]۔

مقناطیسی میدان

سودھو
اصل مضمون: مشتری دا مقناطیسی میدان
مشتری پرانوار قطبی

مشتری دا مقناطیسی میدان زمین د‏‏ی نسبت 14 گنیازیادہ طاقتور اے تے اس د‏ی پیمائش 4.2 تو‏ں 10-14 گاز تک ا‏‏ے۔ ایہ مقدار ساڈے نظامِ شمسی وچ سورج دے دھباں دے بعد سب تو‏ں زیادہ طاقتور اے [۴۳]۔ مشتری دے چاند آئی او دے آتش فشاں سلفر ڈائی آکسائیڈ د‏‏ی بہت وڈی مقدار خارج کردے ني‏‏‏‏ں۔
مشتری د‏‏ی 75 جسامتاں دے فاصلے اُتے اس دا مقناطیسی میدان تے شمسی ہويا ٹکراندے ني‏‏‏‏ں۔ مشتری دے چاراں وڈے چاند اس دے مقناطیسی میدان وچ ہی حرکت کردے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ شمسی ہويا تو‏ں بچے رہندے نيں[۳۱]۔

مدار تے گردش

سودھو
مشتری(سرخ) سورج(مرکزہ) دے گرد اک چکر 11.86زمینی (نیلا رنگ) گردشاں وچ مکمل کردا اے

مشتری واحد سیارہ اے جو سورج دے مرکزثقل تو‏ں صرف 7٪ دوری اُتے اے، ایہ سورج دے حجم دے باہر اس دے نال اے [۴۴]۔مشتری دا مدار سورج تو‏ں 77 کروڑ 80 لکھ کلومیٹر دور اے جو زمین تے سورج دے درمیانی فاصلے دا 5 گنیاا‏‏ے۔ اس دے علاوہ سورج دے گرد اس دا اک چکر 11.86 زمینی سالاں وچ پورا ہُندا اے [۴۵]۔ مشتری دے محوری جھکاؤ نسبتا چھوٹا اے: صرف 3.13 °۔ جس دے نتیجے وچ مشتری اُتے زمین تے مریخ دے برعکس زیادہ موسمی تبدیلیاں نئيں آتاں[۴۶]۔ مشتری د‏‏ی اپنے محور اُتے گردش پورے نظامِ شمسی وچ سب تو‏ں تیز اے جو دس گھینٹے تو‏ں وی کم وقت وچ مکمل ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ زمین تو‏ں اچھی دوربین د‏‏ی مدد تو‏ں مشتری نو‏‏ں دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی شکل بیضوی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا نصف قطر خطِ استوا اُتے قطبین د‏‏ی نسبت وڈا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں قطبین اُتے نصف قطر خطِ استوا د‏‏ی نسبت 9275 کلومیٹر کم اے [۴۷]۔ کیونجے مشتری اک ٹھوس جسم نئيں اے، اس د‏ی بالائی فضا وچ متفاوت گردش رونما ہُندیاں نيں۔مشتری دے قطبی فضا د‏‏ی گردش استوائی فضا تو‏ں تقریبا 5 منٹ طویل اے [۴۸]۔

مشاہدہ

سودھو
چاند تے مشتری پہلو بہ پہلو
بظاہر واپس جاندے ہوئے بیرونی سیارے د‏‏ی حرکت دراصل اس دے زمین دے مقام تو‏ں منسلک ہُندی اے

مشتری آسمان اُتے سورج، چاند تے زہرہ دے بعد چوتھا روش ترین اجرام فلکی اے [۴۳]۔ اُتے بعض اوقات مریخ اس تو‏ں زیادہ روشن دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ مشتری دے مقام دا دارومدار زمین د‏‏ی نسبت تو‏ں اے، اس دا اوہ نظارہ جو نظر آندا اے حقیقت وچ اس تو‏ں مختلف ہوئے سکدا اے، ایہ سورج دے عطف سے−2.9 تو‏ں −1.6 تک تھلے ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح مشتری دے زاویاندی قطر 50.1 تو‏ں 29.8 آرک سیکنڈ اُتے مختلف ہُندی اے [۳]۔ زمین اپنے مدار وچ گردش کردے وقت ہر 398.9 دن بعد مشتری نو‏‏ں پِچھے چھڈ دیندی ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں جدو‏ں زمین اگے نکلدی اے تاں ایسا لگدا اے جداں مشتری نے اچانک ہی اپنی حرکت د‏‏ی سمت الٹ دتی ہو۔مشتری د‏‏ی سورج دے گرد بارہ سال وچ اک چکر علم نجوم وچ اہمیت رکھدا اے تے شاید برجاں دا سلسلہ ايس‏ے دے مشاہدے تو‏ں شروع ہويا سی[۲۲]۔ چونکہ مشتری دا مدار زمین دے مدار تو‏ں باہر د‏‏ی جانب اے، اس لئی مشتری ہمیشہ زمین تو‏ں روشن دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ خلائی جہاز تو‏ں کھینچی گئی تصویر وچ مشتری ہلال د‏‏ی شکل وچ وی دکھادی دے سکدا اے [۴۹]۔اک چھوٹی دوربین عام طور اُتے مشتری د‏‏ی فضا وچ ، مشتری دے چار گلیلی چاند تے نمایاں بادلاں د‏‏ی پٹی دکھائے گی[۵۰]۔ جدو‏ں کہ اک وڈی دوربین مشتری دا عظیم سرخ داغ وی دکھائے گی۔

تحقیق تے مہم جوئی

سودھو

ماپہلے دوربین

سودھو

عہد بابل دے لوکاں نے 7واں یا 8واں صدی ق م وچ مشتری دا مشاہدہ کيتا سی[۵۱] ۔ چینی فلکیا‏تی تریخ دان ژی زیزنگ نے دعویٰ کيتا اے کہ اک چینی فلکیات دان نے مشتری دے اک چاند نو‏‏ں 362 ق م وچ بغیر کسی آلے دے دریافت ک‏ر ليا سی۔ جے ایہ گل سچ اے تاں ایہ دریافت گلیلیو د‏‏ی دریافت تو‏ں 2000 سال پہلے ہوئی ہوئے گی[۵۲][۵۳]۔ دوسری صدی وچ بقراط نے مشتری دا ماڈل بنایا سی جس دے مطابق مشتری سورج دے گرد اک چکر 11.86 سال وچ پورا کردا اے [۵۴]۔ 499 عیسوی وچ آریا بھاندا نامی ہندوستانی فلکیات دان تے ریاضی دان نے وی لگ بھگ ایہی نتیجہ کڈیا سی[۵۵]۔

ارضی دوربینی مشاہدات

سودھو

1610 وچ گلیلیو گلیلی نے دوربین د‏‏ی مد تو‏ں مشتری دے چار وڈے چاند آئی او، یوروپا، گائنامیڈ تے کالیسٹو (جنہاں نو‏ں گلیلین چاند وی کہیا جاندا اے ) دریافت کيتے۔ دوربین د‏‏ی مدد تو‏ں زمین دے علاوہ کسی وی سیارے دے چاند نو‏‏ں پہلی بار تبھی دیکھیا گیا سی۔ گلیلیو دا ایہ مشاہدہ ثابت کردا سی کہ کسی وی اجرام فلکی د‏‏ی حرکت اس حساب تو‏ں نئيں ہوئے رہی کہ زمین نو‏‏ں مرکز منیا جائے۔ کوپرنیکس دے نظریے دے حق وچ ایہ مشاہدہ بہت اہ‏م ثابت ہويا۔ کوپرنیکس دے نظریے د‏‏ی کھلی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں گلیلیو نو‏‏ں مواخذے دا سامنا کرنا پيا[۵۶]۔

1660 د‏‏ی دہائی وچ کِسے نی نے اک نويں دوربین د‏‏ی مدد تو‏ں مشتری اُتے دھباں تے ہور نشانات نو‏‏ں دریافت کيتا تے دسیا کہ مشتری گول نئيں بلکہ بیضوی شکل دا اے تے اس دے قطبین نسبتاً پچکے ہوئے نيں[۱۷]۔ 1690 وچ کِسے نی نے دریافت کيتا کہ مشتری د‏‏ی پوری فضاء یکساں رفتار تو‏ں حرکت نئيں کردی[۳۱]۔

مشتری دا عظیم دھبہ جو کہ مشتری د‏‏ی اہ‏م تے مستقل نشانی اے، نو‏‏ں پہلی بار 1664 وچ رابرٹ ہک نے تے فیر 1665 وچ جیوانی کسینی نے وکھ وکھ دیکھیا۔ 1831 وچ فارماسیسٹ ہنرچ شوابے نے اس عظیم دھبے د‏‏ی شکل پہلی بار بنا ک‏ے پیش کيت‏‏ی[۵۷]۔

1665 تو‏ں 1708 دے دوران ایہ دھبہ مشاہدے تو‏ں اوجھل رہیا تے فیر 1878 وچ فیر واضح دکھادی دینے لگا۔ 1883 تے فیر 20واں صدی دے آغاز وچ فیر ایہ دھندلا ہُندا دکھادی دتا[۵۸]۔

جیوانی بوریلی تے کسینی نے مشتری دے وڈے چانداں د‏‏ی گردش دے جدول بنائے کہ کدو‏‏ں کون سا چاند مشتری دے سامنے آئے گا تے کدو‏‏ں اس دے پِچھے چھپ جائے گا۔ اُتے 1670 وچ جدو‏ں ایہ گل پتہ چلی کہ مشتری زمین تو‏ں سورج د‏‏ی دوسری جانب اے تاں ایہ حرکات توقع تو‏ں 17 منٹ زیادہ تاخیر تو‏ں ہاں گی، کیسنی نے پہلے ہی اسنو‏ں مسترد کر دتا سی.[۱۷] تے اس وقت دے اختلاف تو‏ں روشنی د‏‏ی رفتار دا اندازہ لگانے دے لئی استعمال کيتا گیا[۵۹]۔

1892 وچ برنارڈ نے 36 انچ دوربین د‏‏ی مدد تو‏ں کیلیفورنیا د‏‏ی لِک رصد گاہ تو‏ں مشتری دا پنجواں چاند دریافت کيتا۔ اس چھوٹے چاند نو‏‏ں دیکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی شہرت جلد ہی ہر طرف پھیل گئی۔ بعد وچ اس چاند نو‏‏ں امالتھیا دا ناں ملا[۶۰]۔ براہ راست انسانی اکھ تو‏ں دریافت ہونے والا ایہ آخری سیاراندی چاند سی[۶۱]۔ ہور اٹھ چاند وائجر اول دے 1979 دے چکر تو‏ں پہلے دریافت ہوئے گئے۔

1932ء وچ ، روپرٹ والڈ نے مشتری دے طیف وچ امونیا تے میتھین دے بینڈ د‏‏ی نشاہدہی کی[۶۲]۔ 1938 تو‏ں تن اینٹی سائیکلون جنہاں نو‏ں سفید بیضے کہیا جاندا سی، مشتری اُتے دیکھے جاندے رہے تے کئی دہائیاں تک ایہ اک دوسرے دے نیڑے تاں آندے رہ‏ے، لیکن اک دوسرے وچ ضم نئيں ہوئے۔ اخرکار 1998 وچ دو تے فیر 2000 وچ تیسرا وی ضم ہوئے ک‏ے اک وڈا بیضہ بنے[۶۳]۔

ریڈیائی دوربین تو‏ں تحقیق

سودھو

1955 وچ برنارڈ برک تے کینیتھ فرینکلن نے مشتری تو‏ں 22.2 میگا ہرٹز دے سگنل وصول کيتے جو اس د‏ی محوری گردش دے نال منسلک اے [۳۱]۔ ايس‏ے د‏‏ی بنیاد اُتے مشتری د‏‏ی محوری گردش د‏‏ی رفتار معلوم کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ سگنل دو طرح دے دورانیئے دے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ لمبے سگنل کئی سیکنڈ تک جدو‏ں کہ مختصر سگنل اک سیکنڈ دے سوواں حصے تو‏ں وی کم عرصے دے لئی آندے نيں[۶۴] ۔

سورجی پربندھ نال میل جول

سودھو

سورج دے نال نال مشتری نے وی اپنی کھج باجوں سورجی پربندھ تے اپنا اثر پایا اے۔ سورجی پربندھ دے کئی پاندھیاں دے کمن راہ مشتری دے کمن راہ دی سیدھ وچ اندے نیں۔ مشتری اپنے نال دیاں چناں نال رل کے اپنی کھج نال دوالے دے اوارہ پھرن والے روڑیاں نوں نال رکھدا اے ایہناں وجوں پہلا 588 اکیلے 1906 وچ میکس وولف نے لبیا تے اوس مکروں 2000 توں ودھ لبے جاچکے نیں۔ سب توں وڈا 624 ہیکٹر اے۔

مشتری نوں ایدھی بہت وڈی کھچ تے اندرلے پربندھ دے نیڑے ہون باجوں سورجی پربندھ دا ویکیوم کلینر کیا جاندا اے۔ باہر توں آنوالے روڈے پہلے ایھدے اڑیکے چڑھدے نیں۔ ایہ سوچ سی جے باہری اسمانی روڑیاں تون اندرلے سورجی پربندھ نوں اپنی کھج نال ایہ بچاندا سی۔ 1997 دے اک سروے وچ تارہ گرو کسینی دی 1690 دے اک نقشے توں اک ٹاکرے دی دس ملی۔ 1979 وچ وائجر 1 نے اک اگ دے کولے نوں ویکھیا۔ جولائی 1994 وچ اک شے دے 20 ٹوٹے مشتری نال ٹکراۓ۔ 19 جولائی 2009 نوں اک ٹاکرے دی تھاں 216 ڈگری کھڑی لیک تے۔ ایہدے نال مشتری دے محول تے اک کالا نشان بن گیا۔ 3 جون 2010 نوں اسٹریلیا وچ اک شقین تارہ گرو اینتھونی ویسلے نے اک اگ دا گولا مشتری تے ویکھیا تے ایس نوں فیر فلپائن وچ اک ہور شقین تارہگرو نے وڈیو وچ لیاندا اے۔ ستمبر 2012 وج اک ہور اگ دے گولے دا پتہ چلیا۔


خلائی جہازاں تو‏ں تحقیق

سودھو

1973 تو‏ں کئی خودکار خلائی جہاز مشتری تک پہنچ چکے نيں جنہاں وچو‏ں پاینئر 10 سب تو‏ں زیادہ مشہور اے کیونجے ایہ سب تو‏ں پہلے مشتری دے نیڑے پہنچیا سی تے نظامِ شمسی دے سب تو‏ں وڈے سیارے دے بارے معلومات دتیاں سن[۶۵][۶۶]۔ عموماً دوسرے سیارےآں نو‏‏ں جانے والے راکٹاں اُتے توانائی اُتے سب تو‏ں زیادہ خرچہ آندا ا‏‏ے۔ زمین دے نچلے مدار تو‏ں مشتری نو‏‏ں جانے دے لئی درکار رفتار 6.3 کلومیٹر فی سیکنڈ درکار ہُندی اے [۶۷] جدو‏ں کہ زمین د‏‏ی کشش اُتے قابو پانے دے لئی خلائی جہازاں نو‏‏ں 9.7 کلومیٹر فی سیکنڈ د‏‏ی رفتار درکار ہُندی اے [۶۸]۔ اس دے علاوہ گریوٹی اسسٹ نامی تکنیک د‏‏ی مدد تو‏ں ہور سیارےآں د‏‏ی کشش تو‏ں رفتار کم کردے ہوئے خلائی جہاز آسانی تو‏ں مشتری نو‏‏ں جا سکدے نيں لیکن اس تو‏ں کل درکار وقت بہت ودھ جاندا اے [۶۹]۔

فلائی بائی مشن

سودھو
  1. پائینر 10 خلائی جہاز 3 دسمبر 1973 نو‏‏ں 130،000 کلومیٹر دے فاصلے تو‏ں گذرا
  2. پائینر 11 خلائی جہاز 2 دسمبر 1974 نو‏‏ں 34،000 کلومیٹر دے فاصلے تو‏ں گذرا
  3. وائجر 1 خلائی جہاز 5 مارچ 1979 نو‏‏ں 349،000 کلومیٹر دے فاصلے تو‏ں گذرا
  4. وائجر 2 خلائی جہاز 9 جولائ‏ی 1979 نو‏‏ں 570،000 کلومیٹر دے فاصلے تو‏ں گذرا
  5. اُلائیسس خلائی جہاز پہلی بار 8 فروری 1992 نو‏‏ں 408،894 کلومیٹر جدو‏ں کہ دوسری بار 4 فروری 2004 نو‏‏ں 12،000،000 کلومیٹر دے فاصلے تو‏ں گذرا
  6. کسینی خلائی جہاز 30 دسمبر 2000 نو‏‏ں 10،000،000 کلومیٹر دے فاصلے تو‏ں گذرا
  7. نیو ہورائزنز خلائی جہاز 28 فروری 2007 نو‏‏ں 2،304،535 کلومیٹر تو‏ں گذرا

1973 تو‏ں مختلف خلائی جہاز مشتری دے اِنّے نیڑے تو‏ں گذرے نيں کہ اس دا مشاہدہ کر سکن۔ پاینئر مشن نے پہلی بار مشتری د‏‏ی فضاء تے اس دے کئی چانداں د‏‏ی نیڑے تو‏ں کھینچی ہوئی تصویراں زمین نو‏‏ں بھیجی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تو‏ں پتہ چلا اے کہ مشتری دے قطبین اُتے موجود مقناطیسی میدان توقع تو‏ں کدرے زیادہ طاقتور اے اُتے ایہ جہاز بچ نکلنے وچ کامیاب رہے[۲۲][۷۰]۔

چھ سال بعد وائجر جہازاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مشتری دے چانداں تے اس دے دائراں نو‏‏ں سمجھنے وچ بہت مدد ملی۔ اس دے علاوہ ایہ وی ثابت ہويا کہ عظیم سرخ دھبہ اینٹی سائیکلونک ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ مختلف اوقات وچ لی گئی تصاویر تو‏ں ایہ وی واضح ہُندا اے کہ پاینئر مشنز دے بعد تو‏ں اس دھبے دا رنگ بدل رہیا اے تے نارنجی تو‏ں گہرا بھورا ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ آئی او اُتے آتش فشاں وی موجود نيں جنہاں وچو‏ں کئی لاوا اگل رہے ني‏‏‏‏ں۔ مشتری دے پِچھے جدو‏ں خلائی جہاز گئے تاں تاریک حصے وچ چمکتی آسمانی بجلیاں وی دکھادی دتی نيں[۱۶][۲۲]۔

مشتری نو‏‏ں جانے والا اگلا مشن الائسیس دا سورج نو‏‏ں جانے والا خلائی جہاز سورج دے گرد اپنا مدار قائم کرنے دے لئی مشتری دے کولو‏‏ں گذرا۔ چونکہ اس اُتے کوئی کیمرہ نصب نئيں، اس لئی تصاویر نئيں لی جا سکن۔ دوسری بار ایہ خلائی جہاز چھ سال بعد بہت دور تو‏ں گذرا۔ پہلی بار گذردے ہوئے اس خلائی جہاز نے مشتری دے مقناطیسی میدان اُتے کافی تحقیق کی[۷۱]۔

زحل نو‏‏ں جانے والا کسینی خلائی جہاز 2000 وچ مشتری دے کولو‏‏ں گذرا تے ہن تک د‏‏ی بہترین تصاویر بھیجاں۔ 19 دسمبر 2000 نو‏‏ں اس نے ہمالیہ نامی چاند د‏‏ی تصاویر لاں لیکن دھندلے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سطح دے بارے کچھ خاص معلومات نئيں مل سکن[۷۲]۔

نیو ہورائزنز خلائی جہاز جو پلوٹو نو‏‏ں جا رہیا اے، گریوٹی اسسٹ نامی تکنیک تو‏ں فائدہ اٹھانے مشتری دے نیڑے تو‏ں گذرا سی۔ 28 فروری 2007 نو‏‏ں مشتری دے نیڑے تو‏ں گذرا[۷۳] تے اس نے آئی او دے آتش فشاناں تے ہور چار وڈے چانداں اُتے تحقیق د‏‏ی تے بہت دور تو‏ں ہمالیہ تے ایلارا د‏‏ی وی تصاویر کھینچاں[۷۴]۔ چار وڈے چانداں د‏‏ی تصویر کشی 4 ستمبر 2006 وچ شروع ہوئی[۷۵][۷۶]۔

گلیلیو مشن

سودھو

تاحال مشتری دے مدار وچ پہنچنے والا واحد خلائی جہاز گلیلیو ا‏‏ے۔ ایہ جہاز 7 دسمبر 1995 نو‏‏ں مدار وچ پہنچیا تے ست سال تک کم کردا رہیا۔ اس نے کئی بار تمام چانداں دے گرد وی چکر لگائے۔ ايس‏ے خلائی جہاز د‏‏ی مدد تو‏ں شو میکرِلیوی 9 نامی دمدار ستارے نو‏‏ں مشتری اُتے گردے دیکھیا گیا جو اک انتہائی نادر واقعہ ا‏‏ے۔ اگرچہ گلیلیو تو‏ں بہت قیمتی معلومات ملیاں لیکن اک خرابی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا اصل اینٹینا کم نئيں کر سکیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ڈیٹا بھیجنے دا عمل سخت متائثر ہويا[۷۷]۔

جولائ‏ی 1995 نو‏‏ں گلیلیو نے اک مشین تھلے اتاری جو پیراشوٹ د‏‏ی مدد تو‏ں 7 دسمبر نو‏‏ں مشتری د‏‏ی فضاء وچ اتری۔ اس نے کل 57.6 منٹ تک کم کيتا تے 150 کلومیٹر تھلے اتری تے آخرکار انتہائی دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکارہ ہوئے گئی۔ اس وقت اس اُتے پڑنے والا فضائی دباؤ زمین تو‏ں 22 گنیازیادہ تے درجہ حرارت 153 ڈگری سینٹی گریڈ سی[۷۸]۔ اندازہ اے کہ پگھلنے دے بعد شاید تبخیر دا شکار ہوئے گئی ہوئے۔ 21 ستمبر 2003 نو‏‏ں گلیلیو نو‏‏ں وی ايس‏ے مقصد دے لئی مشتری دے مدار تو‏ں سطح د‏‏ی طرف گرایا گیا۔ اس وقت اس د‏ی رفتار 50 کلومیٹر فی سیکنڈ سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ ناسا نے یوروپا نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی ملاوٹ تو‏ں پاک رکھنے دے لئی ایہ فیصلہ کيتا تاکہ خلائی جہاز راستے وچ ہی تباہ ہوئے جائے۔ سائنسداناں دا خیال اے کہ یوروپا اُتے زندگی دے امکانات نيں[۷۷]۔

مستقب‏‏ل وچ بھیجی جانے والی تے منسوخ شدہ مہمات

سودھو

مشتری دے قطبین دے بہتر مطالعے دے لئی ناسا جونو نامی کلائی جہاز 2011 وچ بھیجنے لگیا سی جو 2016ء وچ واپس آندا[۷۹]۔

یوروپا جیوپیٹر سسٹم مشن ناسا تے یورپی خلائی ادارے دا مشترکہ منصوبہ اے جس وچ مشتری تے اس دے چانداں دے لئی مہم بھیجی جائے گی۔ فروری 2009 وچ ناسا تے یورپی خلائی ادارے نے اعلان کيتا کہ اس مسانو‏ں ٹائٹن سیٹرن سسٹم مشن اُتے ترجیح دتی ا‏‏ے۔ ایہ مہم 2020 دے آس پاس بھیجی جائے گی۔ اس مہم وچ ناسا مشتری تے یوروپا دے لئی جدو‏ں کہ یورپی خلائی ادارہ مشتری تے گینی میڈ دے گرد گردش کرنے والا خلائی جہاز بھیجے گا[۸۰]۔

چونکہ مشتری دے چانداں یوروپا، گینی میڈ تے کالیسٹو د‏‏ی سطح اُتے مائع سمندر پائے جانے دا امکان اے اس لئی انہاں دے تفصیلی مشاہدے دا منصوبہ ا‏‏ے۔ اُتے سرمایہ کاری د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ منصوبے رکے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ناسا دا جیمو یعنی جیوپیٹر آئسی مون آربیٹر مشن 2005 وچ منسوخ ہوئے گیا اے [۸۱]۔

چاند

سودھو
مشتری، گلیلین چانداں دے نال. اپنے اپنے مدار وچ زمین تو‏ں نظر آرئے نيں اس وچ یوروپا مشتری دے نیڑے ا‏‏ے۔
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: مشتری
اصل مضمون: مشتری دے چاند
ہور دیکھو: نظام شمسی دے سیارےآں تے اور انہاں دے چانداں د‏‏ی دریافت

مشتری دے 67 قدرتی چاند نيں[۸۲]۔ انہاں وچ تو‏ں، 51 دا قطر 10 کلومیٹر تو‏ں چھوٹا اے تے انہاں نو‏ں 1975 دے بعد دریافت کيتا گیا ا‏‏ے۔ چار وڈے چاند جنہاں نو‏ں گلیلین چاند کہیا جاندا اے، آئی او، یوروپا، گینی میڈ تے کلیسٹو ني‏‏‏‏ں۔

یوروپا چاند

سودھو

ماہر فلکیات دا خیال اے کہ مشتری دے چاند یوروپا د‏‏ی برفانی سطح دے تھلے پانی دے ذخائر موجود نيں جنہاں وچ زندگی دے آسار متوقع نيں[۸۳]۔

گلیلین چاند

سودھو
اصل مضمون: گلیلین چاند
گلیلین چاند. سجے تو‏ں کھبے, ترتیب بلحاظ مشتری تو‏ں دوری: Io, Europa, Ganymede, Callisto.

آئی او، یوروپا، گینی میڈ تے چند ہور وڈے چانداں د‏‏ی گردش وچ لیپلاس ریزونینس پائی جاندی ا‏‏ے۔ مثلاً آئی او دے مشتری دے گرد ہر چار چکر اُتے یوروپا اس وقت وچ پورے دو چکر کٹتا اے جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ گینی میڈ صرف اک۔ اس وجہ تو‏ں ہر چاند دوسرے چاند نو‏‏ں اک ہی مقام اُتے ملدا اے جنہاں د‏‏ی باہمی کشش د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے مدار گول د‏‏ی بجائے بیضوی نيں[۸۴]۔

مشتری د‏‏ی کشش د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں چانداں دے اندر رگڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں حرارت پیدا ہُندی اے تے آئی او اُتے آتش فشاں د‏‏ی ایہی وجہ ا‏‏ے۔

گلیلین چاند،بمقابلہ زمینی چاند
نام آئی پی اے قطر حجم مداری رداس مداری مدت
کلومیٹر % کلو % کلومیٹر % ایام %
Io ˈaɪ.oʊ 3643 105 8.9×1022 120 421,700 110 1.77 7
Europa jʊˈroʊpə 3122 90 4.8×1022 65 671,034 175 3.55 13
Ganymede ˈɡænimi:d 5262 150 14.8×1022 200 1,070,412 280 7.15 26
Callisto kəˈlɪstoʊ 4821 140 10.8×1022 150 1,882,709 490 16.69 61

چانداں د‏‏ی درجہ بندی

سودھو
مشتری دا چاند یوروپا۔

وائجر مہمات تو‏ں پہلے مشتری دے چانداں نو‏‏ں انہاں دے مدار د‏‏ی خصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں چار چار دے چار گروہاں وچ رکھیا گیا سی۔ لیکن بے شمار چھوٹے چانداں د‏‏ی دریافت دے بعد ایہ تقسیم درست نئيں رہی۔ ہن چھ اہ‏م گروہ نيں لیکن اندازہ اے کہ اس تو‏ں وی زیادہ گروہ بنیاں گے۔

اک ہور درجہ بندی ایہ اے کہ اندرونی اٹھ چانداں نو‏‏ں اک گروہ وچ رکھیا جائے جنہاں دے مدار تقریباً گول تے خطِ استوا دے نیڑے نيں تے خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ مشتری دے نال ہی پیدا ہوئے سن ۔ باقی سارے چاند اک ہی درجہ بندی وچ آندے نيں تے خیال اے کہ اوہ شہابیئے نيں جنہاں نو‏ں مشتری نے اپنی طرف کھچ لیا سی۔ انہاں د‏‏ی شکلاں تے مدار اک جداں نيں تے عین ممکن اے کہ اوہ کسی دوسرے چاند دے ٹوٹنے تو‏ں بنے ہاں[۸۵][۸۶]۔

نظامِ شمسی دے نال عمل دخل

سودھو

سورج دے نال نال مشتری د‏‏ی کششِ ثقل د‏‏ی وجہ تو‏ں ساڈے نظامِ شمسی د‏‏ی شکل بنانے وچ مدد ملی ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ کوئیپر د‏‏ی پٹی وچ بننے والے دمدار ستارے وی مشتری د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنا مدار چھڈ ک‏‏ے نظامِ شمسی دے اندر دا رخ کردے ني‏‏‏‏ں۔

ٹکراؤ

سودھو

اپنی بہت زیادہ کششِ ثقل تے نظامِ شمسی دے اندر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشتری نو‏‏ں نظامِ شمسی دا ویکیوم کلینر یا جمعدار کہیا جاندا اے [۸۷]۔ نظامِ شمسی دے سیارےآں وچ سب تو‏ں زیادہ ايس‏ے دے نال دمدار ستارے تے شہابیئے ٹکراندے ني‏‏‏‏ں۔ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ سیارہ نظامِ شمسی دے اندرونی سیارےآں نو‏‏ں شہابیاں تو‏ں بچانے دے لئی ڈھال دا کم کردا ا‏‏ے۔ اُتے حالیہ کمپیوٹر سمولیشن د‏‏ی مدد تو‏ں پتہ چلا اے کہ مشتری جِنّے شہابیئے یا دمدار ستارے اپنے مدار وچ کھینچکيا اے، اِنّے ہی اس د‏ی وجہ تو‏ں اپنے مدار تو‏ں نکل ک‏ے اندرونی نظامِ شمسی دا رخ کردے نيں[۸۸]۔ بعض سائنس داناں دا خیال اے کہ مشتری اوورت بادل تو‏ں آنے والے دمدار ستارےآں تو‏ں بچاؤ دا کم کردا ا‏‏ے۔

16 جولائ‏ی تو‏ں 22 جولائ‏ی 1994 دے دوران شو میکر لیوی 9 دمدار ستارے دے 20 ٹکڑے مشتری دے جنوبی نصف کرے تو‏ں ٹکرائے سن تے نظامِ شمسی وچ ایسا پہلی بار دیکھیا گیا کہ نظامِ شمسی دے دو اجسام اک دوسرے تو‏ں ٹکرائے ہون۔ اس ٹکراؤ دے مشاہدے تو‏ں سانو‏ں مشتری د‏‏ی فضاء دے بارے قیمتی معلومات ملی نيں[۸۹][۹۰]۔

19 جولائ‏ی 2009 نو‏‏ں اک جگہ دمدار ستارے دے ٹکراؤ دے نشان ملے سن جسنو‏ں زیريں سرخ روشنی تو‏ں دیکھنے اُتے پتہ چلا اے کہ ایتھ‏ے دا درجہ حرارت کافی بلند اے [۹۱][۹۲]۔

اسی طرح دا اک ہور چھوٹا نشان آسٹریلیا دے شوقیہ فلکیات دان نے 3 جون 2010 نو‏‏ں دریافت کيتا۔ اسنو‏ں فلپائن وچ اک ہور شوقین نے وڈیو اُتے ریکارڈ وی کيتا سی[۹۳]۔

زندگی دے امکانات

سودھو

1953 وچ ملر اُرے دے تجربات تو‏ں ثابت ہويا کہ اولین زمانے وچ زمین اُتے موجود کیمیائی اجزاء تے آسمانی بجلی دے ٹکراؤ تو‏ں جو آرگینک مادے بنے، انہاں تو‏ں زندگی نے جنم لیا۔ ایہ تمام کیمیائی اجزاء تے آسمانی بجلی مشتری اُتے وی پائی جاندی ا‏‏ے۔ اُتے تیز چلنے والی عمودی ہواواں د‏‏ی وجہ تو‏ں ممکن اے کہ ایسا نہ ہوئے سکیا ہو[۹۴]۔

زمین ورگی زندگی تاں شاید مشتری اُتے ممکن نہ ہوئے کیونجے اوتھ‏ے پانی د‏‏ی مقدار بوہت گھٹ اے تے ممکنہ سطح اُتے بے پناہ دباؤ ا‏‏ے۔ اُتے 1976 وچ وائجر مہم تو‏ں پہلے نظریہ پیش کيتا گیا اے کہ امونیا تے پانی اُتے مبنی زندگی شاید مشتری د‏‏ی بالائی فضاء وچ موجود ہوئے۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اُتے د‏‏ی سطح اُتے سادہ ضیائی تالیف کرنے والے پلانکٹون ہاں تے سطح دے تھلے مچھلیاں ہوئے جو پلانکٹون اُتے زندہ ہاں تے اس تو‏ں تھلے مچھلیاں کھانے والے شکاری۔

مشتری دے چانداں اُتے زیرِ زمین سمندراں د‏‏ی موجودگی تو‏ں ایہ خیال پیدا ہُندا اے کہ اوتھ‏ے زندگی دے پائے جانے دے بہتر امکانات ہون گے[۹۵][۹۶] ۔

اساطیر

سودھو

رہتلاں وچ

سودھو

مشتری نوں پرانے ویلیاں توں ای وکھریاں رہتلاں وچ جانیاں اندا اے۔ ایہ رات ویلے ننگی اکھ نال دسدا سی تے شام ویلے جدوں سورج تھلے ہوے تے دس پیندا اے۔ مشتری بابلی رہتل وچ اوہناں دے دیوتا مردوک دا وکھالہ سی۔

رومیاں ایہدا ناں اپنے اک وڈے دیوتا جیوپیٹر دے ناں تےرکھیا۔ جیوپیٹر دا مطلب اے پیو خدا۔ یونانی وچ ایہ زیوس سی۔ چینی کوریائی تے جپانی ایہنوں مکسنگ سددے سن۔ ہندو ویدی دنیا وچ ایہ بریہاسپتی دے ناں اتے سی تے ایہنوں گرو کیا جاندا سی۔ انگریزی بولی وچ اک دن تھرسڈے (Thurdsay) ایہدے ناں تے اے یعنی تھور دا دن۔ تھور مشتری توں آیا اے۔ جیہڑا جرمن دیومالا توں آیا اے.

ملاحظے

سودھو
  1. ↑ Jupiter, entry in the Oxford English Dictionary, prepared by J. A. Simpson and E. S. C. Weiner, vol. 8, second edition, Oxford: Clarendon Press, 1989. ISBN 0-19-861220-6 (vol. 8), ISBN 0-19-861186-2 (set.)
  2. ↑ Seligman، Courtney. «Rotation Period and Day Length». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در اگست ۱۳, ۲۰۰۹. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  3. ↑ ۳.۰۰ ۳.۰۱ ۳.۰۲ ۳.۰۳ ۳.۰۴ ۳.۰۵ ۳.۰۶ ۳.۰۷ ۳.۰۸ ۳.۰۹ ۳.۱۰ ۳.۱۱ ۳.۱۲ ۳.۱۳ ۳.۱۴ ۳.۱۵ Williams، Dr. David R. (نومبر ۱۶, ۲۰۰۴). «Jupiter Fact Sheet». NASA. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در اگست ۸, ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  4. ↑ «The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter». اپریل ۳, ۲۰۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در اپریل ۱۰, ۲۰۰۹. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک) (produced with Solex 10 Archived 2015-05-24 at the وے بیک مشین written by Aldo Vitagliano; see also Invariable plane)
  5. ↑ Yeomans، Donald K. (جولائی ۱۳, ۲۰۰۶). «HORIZONS Web-Interface for Jupiter Barycenter (Major Body=5)». JPL Horizons On-Line Ephemeris System. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۱-۰۹. دریافت‌شده در اگست ۸, ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک) – Select "Ephemeris Type: Orbital Elements", "Time Span: January 1, 2000 12:00 to 2000-01-02". ("Target Body: Jupiter Barycenter" and "Center: Sun" should be defaulted to.)
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ ۶.۳ ۶.۴ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007 لئی۔
  7. ↑ «Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures». NASA. مئی ۷, ۲۰۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۰۸-۲۲. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  8. ↑ «Astrodynamic Constants». JPL Solar System Dynamics. فروری ۲۷, ۲۰۰۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در اگست ۸, ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  9. ↑ Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. (۲۰۰۱). «Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000». HNSKY Planetarium Program. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در فروری ۲, ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  10. ↑ Anonymous (March 1983). "Probe Nephelometer". Galileo Messenger (NASA/JPL) (6). http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html. Retrieved on
    ۱۲ فروری ۲۰۰۷. 
  11. ↑ De Crespigny، Rafe. «Emperor Huan and Emperor Ling» (PDF). Asian studies, Online Publications. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۰۶-۰۹-۰۷. دریافت‌شده در مئی ۱, ۲۰۱۲. Xu Huang apparently complained that the astronomy office had failed to give them proper emphasis to the eclipse and to other portents, including the movement of the planet Jupiter (taisui). At his instigation, Chen Shou/Yuan was summoned and questioned, and it was under this pressure that his advice implicated Liang Ji. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  12. ↑ Stuart Ross Taylor (2001). Solar system evolution: a new perspective : an inquiry into the chemical composition, origin, and evolution of the solar system, 2nd, illus., revised, Cambridge University Press, 208. ISBN 0-521-64130-6. 
  13. ↑ «Young astronomer captures a shadow cast by Jupiter : Bad Astronomy». Blogs.discovermagazine.com. نومبر ۱۸, ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در مئی ۲۷, ۲۰۱۳. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  14. ↑ Saumon, D.; Guillot, T. (2004). "Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn". The Astrophysical Journal 609 (2): 1170–1180. doi:10.1086/421257. Bibcode: 2004ApJ...609.1170S. 
  15. ↑ As of 2008, the largest known planet outside the Solar System is TrES-4.
  16. ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ Gautier, D.; Conrath, B.; Flasar, M.; Hanel, R.; Kunde, V.; Chedin, A.; Scott N. (1981). "The helium abundance of Jupiter from Voyager". Journal of Geophysical Research 86 (A10): 8713–8720. doi:10.1029/JA086iA10p08713. Bibcode: 1981JGR....86.8713G. 
  17. ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ ۱۷.۲ Kunde, V. G. et al. (September 10, 2004). "Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment". Science 305 (5690): 1582–86. doi:10.1126/science.1100240. PMID 15319491. Bibcode: 2004Sci...305.1582K. http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582. Retrieved on
    ۴ اپریل ۲۰۰۷. 
  18. ↑ Kim, S. J.; Caldwell, J.; Rivolo, A. R.; Wagner, R. (1985). "Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment". Icarus 64 (2): 233–48. doi:10.1016/0019-1035(85)90201-5. Bibcode: 1985Icar...64..233K. 
  19. ↑ Niemann, H. B.; Atreya, S. K.; Carignan, G. R.; Donahue, T. M.; Haberman, J. A.; Harpold, D. N.; Hartle, R. E.; Hunten, D. M.; Kasprzak, W. T.; Mahaffy, P. R.; Owen, T. C.; Spencer, N. W.; Way, S. H. (1996). "The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere". Science 272 (5263): 846–849. doi:10.1126/science.272.5263.846. PMID 8629016. Bibcode: 1996Sci...272..846N. 
  20. ↑ von Zahn, U.; Hunten, D. M.; Lehmacher, G. (1998). "Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment". Journal of Geophysical Research 103 (E10): 22815–22829. doi:10.1029/98JE00695. 
  21. ↑ Ingersoll, A. P.; Hammel, H. B.; Spilker, T. R.; Young, R. E. (جون ۱, ۲۰۰۵). «Outer Planets: The Ice Giants». Lunar & Planetary Institute. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در فروری ۱, ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  22. ↑ ۲۲.۰ ۲۲.۱ ۲۲.۲ ۲۲.۳ ۲۲.۴ Burgess, Eric (1982). By Jupiter: Odysseys to a Giant. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-05176-X. 
  23. ↑ Shu, Frank H. (1982). The physical universe: an introduction to astronomy, 12th, Series of books in astronomy, University Science Books, 426. ISBN 0-935702-05-9. 
  24. ↑ Davis, Andrew M.; Turekian, Karl K. (2005). Meteorites, comets, and planets, Treatise on geochemistry, 1. Elsevier, 624. ISBN 0-08-044720-1. 
  25. ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ Seager, S.; Kuchner, M.; Hier-Majumder, C. A.; Militzer, B. (2007). "Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets". The Astrophysical Journal 669 (2): 1279–1297. doi:10.1086/521346. Bibcode: 2007ApJ...669.1279S. 
  26. ↑ Guillot, Tristan (1999). "Interiors of Giant Planets Inside and Outside the Solar System". Science 286 (5437): 72–77. doi:10.1126/science.286.5437.72. PMID 10506563. Bibcode: 1999Sci...286...72G. http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/286/5437/72. Retrieved on
    ۲۸ اگست ۲۰۰۷. 
  27. ↑ Burrows, A.; Hubbard, W. B.; Saumon, D.; Lunine, J. I. (1993). "An expanded set of brown dwarf and very low mass star models". Astrophysical Journal 406 (1): 158–71. doi:10.1086/172427. Bibcode: 1993ApJ...406..158B. 
  28. ↑ Guillot, T.; Stevenson, D. J.; Hubbard, W. B.; Saumon, D. (2004). "Chapter 3: The Interior of Jupiter", in Bagenal, F.; Dowling, T. E.; McKinnon, W. B: Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere. یونیورسٹی کیمبرج Press. ISBN 0-521-81808-7. 
  29. ↑ Shu, Frank H. (1982). The physical universe: an introduction to astronomy. Series of books in astronomy (12th ed.). University Science Books. p. 426. ISBN 0-935702-05-9.
  30. ↑ Guillot, T.; Stevenson, D. J.; Hubbard, W. B.; Saumon, D. (2004). "Chapter 3: The Interior of Jupiter". In Bagenal, F.; Dowling, T. E.; McKinnon, W. B. Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere. Cambridge University Press. ISBN 0-521-81808-7.
  31. ↑ ۳۱.۰ ۳۱.۱ ۳۱.۲ ۳۱.۳ ۳۱.۴ ۳۱.۵ ۳۱.۶ Elkins-Tanton, Linda T. (2006). Jupiter and Saturn. New York: Chelsea House. ISBN 0-8160-5196-8. 
  32. ↑ Guillot, T.; Gautier, D.; Hubbard, W. B. (1997). "New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models". Icarus 130 (2): 534–539. doi:10.1006/icar.1997.5812. Bibcode: 1997astro.ph..7210G. 
  33. ↑ Seiff, A.; Kirk, D.B.; Knight, T.C.D. et al. (1998). "Thermal structure of Jupiter's atmosphere near the edge of a 5-μm hot spot in the north equatorial belt". Journal of Geophysical Research 103 (E10): 22857–22889. doi:10.1029/98JE01766. Bibcode: 1998JGR...10322857S. 
  34. ↑ Ingersoll, A. P.; Dowling, T. E.; Gierasch, P. J.; Orton, G. S.; Read, P. L.; Sanchez-Lavega, A.; Showman, A. P.; Simon-Miller, A. A.; Vasavada, A. R. «Dynamics of Jupiter's Atmosphere» (PDF). Lunar & Planetary Institute. دریافت‌شده در فروری ۱, ۲۰۰۷.
  35. ↑ Watanabe, Susan, ویراستار (فروری ۲۵, ۲۰۰۶). «Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises». NASA. بایگانی‌شده از اصلی در اکتوبر ۸, ۲۰۱۱. دریافت‌شده در فروری ۲۰, ۲۰۰۷.
  36. ↑ سانچہ:Cite conference
  37. ↑ Harrington، J.D.؛ Weaver، Donna؛ Villard، Ray (مئی ۱۵, ۲۰۱۴). «Release 14-135 – NASA's Hubble Shows Jupiter's Great Red Spot is Smaller than Ever Measured». ناسا. دریافت‌شده در مئی ۱۶, ۲۰۱۴.
  38. ↑ Covington, Michael A. (2002). Celestial Objects for Modern Telescopes. Cambridge University Press, 53. ISBN 0-521-52419-9. 
  39. ↑ «Jupiter Data Sheet». Space.com. دریافت‌شده در فروری ۲, ۲۰۰۷.
  40. ↑ Phillips، Tony (مارچ ۳, ۲۰۰۶). «Jupiter's New Red Spot». NASA. بایگانی‌شده از اصلی در اکتوبر ۱۹, ۲۰۰۸. دریافت‌شده در فروری ۲, ۲۰۰۷.
  41. ↑ Showalter, M.A.; Burns, J.A.; Cuzzi, J. N.; Pollack, J. B. (1987). "Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties". Icarus 69 (3): 458–98. doi:10.1016/0019-1035(87)90018-2. Bibcode: 1987Icar...69..458S. 
  42. ↑ Burns, J. A.; Showalter, M.R.; Hamilton, D.P.; et al. (1999). "The Formation of Jupiter's Faint Rings". Science 284 (5417): 1146–50. doi:10.1126/science.284.5417.1146. PMID 10325220. Bibcode: 1999Sci...284.1146B. 
  43. ↑ ۴۳.۰ ۴۳.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے worldbook لئی۔
  44. ↑ Herbst, T. M.; Rix, H.-W. (1999). in Guenther, Eike; Stecklum, Bringfried; Klose, Sylvio: Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT. San Francisco, Calif.: Astronomical Society of the Pacific, 341–350. ISBN 1-58381-014-5.  – See section 3.4.
  45. ↑ Michtchenko, T. A.; Ferraz-Mello, S. (February 2001). "Modeling the 5 : 2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System". Icarus 149 (2): 77–115. doi:10.1006/icar.2000.6539. Bibcode: 2001Icar..149..357M. 
  46. ↑ «Interplanetary Seasons». Science@NASA. بایگانی‌شده از اصلی در اکتوبر ۱۶, ۲۰۰۷. دریافت‌شده در فروری ۲۰, ۲۰۰۷.
  47. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے lang03 لئی۔
  48. ↑ Ridpath, Ian (1998). Norton's Star Atlas, 19th, Prentice Hall. ISBN 0-582-35655-5. 
  49. ↑ «Encounter with the Giant». NASA. ۱۹۷۴. بایگانی‌شده از اصلی در جنوری ۱۲, ۲۰۱۲. دریافت‌شده در فروری ۱۷, ۲۰۰۷.
  50. ↑ «How to Observe Jupiter». WikiHow. جولائی ۲۸, ۲۰۱۳. دریافت‌شده در جولائی ۲۸, ۲۰۱۳.
  51. ↑ A. Sachs (May 2, 1974). "Babylonian Observational Astronomy". Philosophical Transactions of the Royal Society of London (Royal Society of London) 276 (1257): 43–50 (see p. 44). doi:10.1098/rsta.1974.0008. Bibcode: 1974RSPTA.276...43S 
  52. ↑ Xi, Z. Z. (1981). "The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo". Acta Astrophysica Sinica 1 (2): 87. Bibcode: 1981AcApS...1...87X. 
  53. ↑ Dong, Paul (2002). China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic. China Books. ISBN 0-8351-2676-5. 
  54. ↑ Olaf Pedersen (1974). A Survey of the Almagest. Odense University Press, 423, 428. 
  55. ↑ tr. with notes by Walter Eugene Clark (1930). The Aryabhatiya of Aryabhata. University of Chicago Press, 9, Stanza 1. 
  56. ↑ Westfall، Richard S. «Galilei, Galileo». The Galileo Project. دریافت‌شده در جنوری ۱۰, ۲۰۰۷.
  57. ↑ Murdin, Paul (2000). Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics. Bristol: Institute of Physics Publishing. ISBN 0-12-226690-0. 
  58. ↑ «SP-349/396 Pioneer Odyssey—Jupiter, Giant of the Solar System». NASA. اگست ۱۹۷۴. دریافت‌شده در اگست ۱۰, ۲۰۰۶.
  59. ↑ «Roemer's Hypothesis». MathPages. دریافت‌شده در جنوری ۱۲, ۲۰۰۷.
  60. ↑ Tenn، Joe (مارچ ۱۰, ۲۰۰۶). «Edward Emerson Barnard». Sonoma State University. بایگانی‌شده از اصلی در ستمبر ۱۷, ۲۰۱۱. دریافت‌شده در جنوری ۱۰, ۲۰۰۷.
  61. ↑ «Amalthea Fact Sheet». NASA JPL. اکتوبر ۱, ۲۰۰۱. دریافت‌شده در فروری ۲۱, ۲۰۰۷.
  62. ↑ Dunham Jr., Theodore (1933). "Note on the Spectra of Jupiter and Saturn". Publications of the Astronomical Society of the Pacific 45: 42–44. doi:10.1086/124297. Bibcode: 1933PASP...45...42D. 
  63. ↑ Youssef, A.; Marcus, P. S. (2003). "The dynamics of jovian white ovals from formation to merger". Icarus 162 (1): 74–93. doi:10.1016/S0019-1035(02)00060-X. Bibcode: 2003Icar..162...74Y. 
  64. ↑ Weintraub، Rachel A. (ستمبر ۲۶, ۲۰۰۵). «How One Night in a Field Changed Astronomy». NASA. بایگانی‌شده از اصلی در جولائی ۳, ۲۰۱۱. دریافت‌شده در فروری ۱۸, ۲۰۰۷.
  65. ↑ NASA – Pioneer 10 Mission Profile Archived 2015-11-06 at the وے بیک مشین. NASA. Retrieved on December 22, 2011.
  66. ↑ NASA – Glenn Research Center Archived 2017-07-13 at the وے بیک مشین. NASA. Retrieved on December 22, 2011.
  67. ↑ Fortescue, Peter W.; Stark, John and Swinerd, Graham Spacecraft systems engineering, 3rd ed., John Wiley and Sons, 2003, ISBN 0-470-85102-3 p. 150.
  68. ↑ Hirata، Chris. «Delta-V in the Solar System». California Institute of Technology. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۶-۰۷-۱۵. دریافت‌شده در نومبر ۲۸, ۲۰۰۶. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  69. ↑ Wong، Al (مئی ۲۸, ۱۹۹۸). «Galileo FAQ: Navigation». NASA. دریافت‌شده در نومبر ۲۸, ۲۰۰۶.
  70. ↑ Lasher، Lawrence (اگست ۱, ۲۰۰۶). «Pioneer Project Home Page». NASA Space Projects Division. بایگانی‌شده از اصلی در جنوری ۱, ۲۰۰۶. دریافت‌شده در نومبر ۲۸, ۲۰۰۶.
  71. ↑ Chan, K.; Paredes, E. S.; Ryne, M. S. (۲۰۰۴). «Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation». American Institute of Aeronautics and Astronautics. دریافت‌شده در نومبر ۲۸, ۲۰۰۶.
  72. ↑ Hansen, C. J.; Bolton, S. J.; Matson, D. L.; Spilker, L. J.; Lebreton, J.-P. (2004). "The Cassini–Huygens flyby of Jupiter". Icarus 172 (1): 1–8. doi:10.1016/j.icarus.2004.06.018. Bibcode: 2004Icar..172....1H. 
  73. ↑ «Mission Update: At Closest Approach, a Fresh View of Jupiter». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۷-۰۴-۲۹. دریافت‌شده در جولائی ۲۷, ۲۰۰۷. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  74. ↑ «Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System». بایگانی‌شده از اصلی در دسمبر ۱۲, ۲۰۱۰. دریافت‌شده در جولائی ۲۷, ۲۰۰۷.
  75. ↑ "New Horizons targets Jupiter kick". BBC News Online. January 19, 2007. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6279423.stm. Retrieved on
    ۲۰ جنوری ۲۰۰۷. 
  76. ↑ Alexander، Amir (ستمبر ۲۷, ۲۰۰۶). «New Horizons Snaps First Picture of Jupiter». The Planetary Society. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۷-۰۲-۲۱. دریافت‌شده در دسمبر ۱۹, ۲۰۰۶. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  77. ↑ ۷۷.۰ ۷۷.۱ McConnell، Shannon (اپریل ۱۴, ۲۰۰۳). «Galileo: Journey to Jupiter». NASA Jet Propulsion Laboratory. دریافت‌شده در نومبر ۲۸, ۲۰۰۶.
  78. ↑ Magalhães، Julio (دسمبر ۱۰, ۱۹۹۶). «Galileo Probe Mission Events». NASA Space Projects Division. بایگانی‌شده از اصلی در جنوری ۲, ۲۰۰۷. دریافت‌شده در فروری ۲, ۲۰۰۷.
  79. ↑ Goodeill، Anthony (مارچ ۳۱, ۲۰۰۸). «New Frontiers – Missions – Juno». NASA. بایگانی‌شده از اصلی در اگست ۲۱, ۲۰۱۱. دریافت‌شده در جنوری ۲, ۲۰۰۷.
  80. ↑ «Laplace: A mission to Europa & Jupiter system». ESA. دریافت‌شده در جنوری ۲۳, ۲۰۰۹.
  81. ↑ New approach for L-class mission candidates, ESA, April 19, 2011
  82. ↑ Sheppard, Scott S. «The Giant Planet Satellite and Moon Page». Departament of Terrestrial Magnetism at Carniege Institution for science. دریافت‌شده در ستمبر ۱۱, ۲۰۱۲.
  83. ↑ یوروپا: مشتری دا زندگی دے لئی معاون چاند https://falkiyat.com/ur/europa-life-supportive-moon-jupiter/ Archived 2017-08-16 at the وے بیک مشین
  84. ↑ Musotto, S.; Varadi, F.; Moore, W. B.; Schubert, G. (2002). "Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites". Icarus 159 (2): 500–504. doi:10.1006/icar.2002.6939. Bibcode: 2002Icar..159..500M. http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974.  Archived 2011-08-10 at the وے بیک مشین
  85. ↑ Jewitt, D. C.; Sheppard, S.; Porco, C. (2004). in Bagenal, F.; Dowling, T.; McKinnon, W: Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere (PDF), Cambridge University Press. ISBN 0-521-81808-7. 
  86. ↑ Nesvorný, D.; Alvarellos, J. L. A.; Dones, L.; Levison, H. F. (2003). "Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites". The Astronomical Journal 126 (1): 398–429. doi:10.1086/375461. Bibcode: 2003AJ....126..398N. 
  87. ↑ Lovett, Richard A. (December 15, 2006). "Stardust's Comet Clues Reveal Early Solar System". National Geographic News. http://news.nationalgeographic.com/news/2006/12/061215-comet-stardust.html. Retrieved on
    ۸ جنوری ۲۰۰۷. 
  88. ↑ Horner, J.; Jones, B. W. (2008). "Jupiter – friend or foe? I: the asteroids". International Journal of Astrobiology 7 (3–4): 251–261. doi:10.1017/S1473550408004187. Bibcode: 2008IJAsB...7..251H. 
  89. ↑ Baalke، Ron. «Comet Shoemaker-Levy Collision with Jupiter». NASA. دریافت‌شده در جنوری ۲, ۲۰۰۷.
  90. ↑ Britt, Robert R. (August 23, 2004). "Remnants of 1994 Comet Impact Leave Puzzle at Jupiter". space.com. http://www.space.com/273-remnants-1994-comet-impact-leave-puzzle-jupiter.html. Retrieved on
    ۲۰ فروری ۲۰۰۷. 
  91. ↑ Staff (July 21, 2009). "Amateur astronomer discovers Jupiter collision". ABC News online. http://www.abc.net.au/news/2009-07-21/amateur-astronomer-discovers-jupiter-collision/1362318. Retrieved on
    ۲۱ جولائی ۲۰۰۹. 
  92. ↑ Salway، Mike (جولائی ۱۹, ۲۰۰۹). «Breaking News: Possible Impact on Jupiter, Captured by Anthony Wesley». IceInSpace. IceInSpace News. دریافت‌شده در جولائی ۱۹, ۲۰۰۹.
  93. ↑ Bakich، Michael (جون ۴, ۲۰۱۰). «Another impact on Jupiter». Astronomy Magazine online. بایگانی‌شده از اصلی در مارچ ۲, ۲۰۱۴. دریافت‌شده در جون ۴, ۲۰۱۰.
  94. ↑ Heppenheimer، T. A. (۲۰۰۷). «Colonies in Space, Chapter 1: Other Life in Space». National Space Society. بایگانی‌شده از اصلی در جنوری ۱۸, ۲۰۱۲. دریافت‌شده در فروری ۲۶, ۲۰۰۷.
  95. ↑ «Life on Jupiter». Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy & Spaceflight. بایگانی‌شده از اصلی در فروری ۱۰, ۲۰۱۲. دریافت‌شده در مارچ ۹, ۲۰۰۶.
  96. ↑ Sagan, C.; Salpeter, E. E. (1976). "Particles, environments, and possible ecologies in the Jovian atmosphere". The Astrophysical Journal Supplement Series 32: 633–637. doi:10.1086/190414. Bibcode: 1976ApJS...32..737S. 

حوالے

سودھو

ہور پڑھو

سودھو
  • (2004) Jupiter: The planet, satellites, and magnetosphere. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-81808-7. 
  • Beebe, Reta (1997). Jupiter: The Giant Planet, Second, Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. ISBN 1-56098-731-6. 

باہرلے جوڑ

سودھو
Find more about
مشتری
at Wikipedia's sister projects
Search Wiktionary Definitions from Wiktionary
Search Commons Media from Commons
Search Wikinews News stories from Wikinews
Search Wikiquote Quotations from Wikiquote
Search Wikisource Source texts from Wikisource
Search Wikibooks Textbooks from Wikibooks
Search Wikiversity Learning resources from Wikiversity
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: مشتری
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=مشتری&oldid=674161" توں لیا