اردو زبان دی ابتدا دے متعلق نظریات
اردو دی ابتدا و آغاز دے بارے وچ کئی مختلف نظریات ملدے نيں ایہ آپس وچ اس حد تک متضاد نيں کہ اک انسان چکرا کے رہ جاندا اے۔ انہاں مشہور نظریات وچ اک گل مشترک اے کہ انہاں وچ اردو دی ابتدا دی بنیاد برصغیر پاک و ہند وچ مسلمان فاتحین دی آمد اُتے رکھی گئی اے۔ تے بنیادی استدلال ایہ اے کہ اردو بولی دا آغاز مسلمان فاتحین دی ہند وچ آمد تے مقامی لوکاں توں میل جول تے مقامی بولی اُتے اثرات و تاثر توں ہويا۔ تے اک نويں بولی معرض وجود وچ آئی جو بعد وچ اردو کہلائی۔ کچھ ماہرین لسانیات نے اردو دی ابتدا دا سراغ قدیم آریائاں دے زمانے وچ لگانے دی کوشش کيتی اے۔ بہر طور اردو بولی دی ابتدا دے بارے وچ کوئی حتمی گل کہنا ذرا مشکل اے۔ اردو بولی دے محققاں اگرچہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اردو دی ابتدا مسلماناں دی آمد دے بعد ہوئی لیکن مقام تے نوعیت دے تعین تے نتائج دے استخراج وچ اختلاف پایا جاندا اے۔ اس انداز توں جے اردو دے متعلق نظریات نوں دیکھیا جائے تاں اوہ نمایاں طور اُتے چار مختلف نظریات دی شکل وچ ساڈے سامنے آندے نيں۔
دکن وچ اردو
سودھونصیر الدین ہاشمی اردو بولی دا سراغ دکن وچ لگاندے نيں۔ انہاں دا بنیادی استدلال ایہ اے کہ طلوع اسلام توں بہت پہلے عرب ہندوستان وچ مالابار دے ساحلاں اُتے بغرض تجارت آندے سن ۔ تجارت دے ضمن وچ انہاں دے تعلقات مقامی لوکاں توں یقیناً ہُندے سن روگٹھ دی گفتگو تے لین دین دے معاملات وچ یقیناً انہاں نوں بولی دا مسئلہ درپیش آندا ہوئے گا۔ ايسے میل میلاپ تے اختلاط و ارتباط دی بنیاد اُتے نصیر الدین ہاشمی نے ایہ نظریہ ترتیب دتا کہ اس قدیم زمانے وچ جو بولی عرباں تے دکن دے مقامی لوکاں دے وچکار مشترک وسیلۂ اظہار قرار پائی اوہ اردو دی ابتدائی صورت اے۔ جدید تحقیقات دی روشنی وچ ایہ نظریہ قابلِ قبول نئيں۔ ڈاکٹر غلام حسین اس نظریے دی تردید کردے ہوئے کہندے نيں :
اسی طرح دیکھیا جائے تاں جنوبی ہند (دکن) دے مقامی لوکاں دے نال عرباں دے تعلقات بالکل ابتدائی تے تجارتی نوعیت دے سن ۔ عرب تاجراں نے کدی ایتھے مستقل طور اُتے قیام نئيں کیہ ایہ لوک بغرض تجارت آندے، ایتھے توں کچھ سامان خریدتے تے واپس چلے جاندے۔ طلوعِ اسلام دے نال ایہ عرب تاجر، مالِ تجارت دی فروخت تے اشیائے ضرورت دے تبادلے دے نال نال تبلیغ اسلام وی کرنے لگے۔ اس توں تعلقات دی گہرائی تاں یقیناً پیدا ہوئی مگر تعلقات استواری تے مضبوطی دے اس مقام تک نہ پہنچ سکے جتھے اک دوسرے دا وجود ناگزیر ہوئے کے یگانگت دے مضبوط رشتاں دا باعث بندا اے۔ صاف ظاہر اے کہ ایسی صورت وچ اوہ نزدیکی تے قرب پیدا نہ ہوئے سکیا جتھے بولی وچ اجنبیت کم ہوئے کے اک دوسرے وچ مدغم ہوئے جانے دی کیفیت ظاہر ہُندی اے اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ عرباں دے ایہ تجارتی و مقامی تعلقات لسانی سطح اُتے کسی وڈے انقلاب دی بنیاد نہ بن سکے، البتہ فکری سطح اُتے انہاں دے اثرات دے نتائج توں انکار نئيں۔
۔
سندھ وچ اردو
سودھویہ نظریہ سید سلیمان ندوی دا اے جس دے تحت انہاں دا خیال اے کہ مسلمان فاتحین جدوں سندھ اُتے حملہ آور ہوئے تے ایتھے کچھ عرصے تک انہاں دی باقاعدہ حکومت وی رہی اس دور وچ مقامی لوکاں توں اختلاط و ارتباط دے نتیجے وچ جوزبان وجود پزیر ہوئی اوہ اردو دی ابتدائی شکل سی۔ انہاں دے خیال وچ :
- ”مسلمان سب توں پہلے سند ھ وچ پہنچے نيں اس لئی قرین قیاس ایہی اے جس نوں اسيں اج اردو کہندے نيں۔ اس دا ہیولیٰ ايسے وادی سندھ وچ تیار ہويا ہوئے گا۔ “
اس وچ شک نئيں کہ سندھ وچ مسلماناں دی رہتل و معاشرت تے تمدن و کلچر دا اثر مستقل اثرات دا حامل اے۔ مقامی لوکاں دی زبان، لباس تے رہن سہن وچ دیرپا تے واضح تغیرات سامنے آئے نيں بلکہ عربی زبان و رہتل دے اثرات سندھ وچ اج تک دیکھے تے محسوس کیتے جاسکدے نيں۔ اج سندھی زبان وچ عربی دے لفظاں دی تعداد پاکستان و ہند دی دوسری تمام زباناں دی نسبت زیادہ اے اس دا رسم الخط وی عربی توں بلاو اسطہ طور اُتے متاثر اے۔ عربی اثرات دی گہرائی دا اندازہ اس گل توں وی لگایا جاسکدا اے کہ بعض مورخین دے نزدیک دوسری زباناں وچ جتھے دیسی زباناں دے لفظاں مستعمل نيں اوتھے سندھی وچ عربی لفظاں آندے نيں مثال دے طو ر اُتے سندھی وچ پہاڑ نوں ”جبل“ تے پیاز نوں ”بصل“ کہنا۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ ایہ اثرات بولی وچ لفظاں دے دخول توں اگے نہ ودھ سکے۔ اس لئی کوئی مشترک بولی پیدا نہ ہوسکی۔ ایہی وجہ اے کہ سید سلیمان ندوی اپنے اس دعوے ٰ دا کوئی معقول ثبوت نئيں دے سکے۔ بقول ڈاکٹر غلام حسین:
- ”اس بارے وچ قطعیت توں کچھ نئيں کہیا جاسکدا ابتدائی فاتحین عرب سن جنہاں دے خاندان ایتھے آباد ہوئے گئے۔ نويں صدی وچ جدوں ایران وچ صفاریاں دا اقتدار ہويا تاں ایرانی اثرات سندھ تے ملتان اُتے ہوئے۔ اس عرصہ وچ کچھ عربی تے فارسی لفظاں دا انجذاب مقامی بولی وچ ضرور ہويا ہوئے گا اس توں کسی نويں بولی دی ابتدا دا قیاس شاید درست نہ ہوئے گا۔ “
اس دور دے بعض سیاحاں نے ایتھے عربی، فارسی تے سندھی دے رواج دا ذکر ضرور کيتا اے مگر انہاں بیانات توں ایہ گل واضح نئيں ہُندی کہ ایتھے کسی نويں مخلوط بولی دا وجود وی سی۔ البتہ قیاس کيتا جاسکدا اے کہ سندھی تے ملدا نی وچ عربی تے فارسی دی آمیزش ہوئی ہوئے گئی۔ اس آمیز ش دا ہیولیٰ قیاس کرنا کتھے تک مناسب اے۔ خاطر خواہ مواد دی عدم موجودگی وچ اس دا فیصلہ کرنا دشوار اے۔
پنجاب وچ اردو
سودھوحافظ محمود شیرانی نے اپنے گہرے لسانی مطالعے تے ٹھوس تحقیقی بنیاداں اُتے ایہ نظریہ قائم کيتا اے کہ اردو دی ابتدا پنجاب وچ ہوئی۔ انہاں دے خیال دے مطابق اردو دی ابتدا اس زمانے وچ ہوئی جدوں سلطان محمود غزنوی تے شہاب الدین غوری ہندوستان اُتے باربار حملے کر رہے سن ۔ انہاں حملےآں دے نتیجے وچ فارسی بولنے والے مسلماناں دی مستقل حکومت پنجاب وچ قائم ہوئی تے دہلی دی حکومت دے قیام توں تقریباً دو سو سال تک ایہ فاتحین ایتھے قیام پزیر رہے۔ اس طویل عرصے وچ بولی دا بنیادی ڈھانچہ صورت پزیر ہويا اس نظریے دی صداقت دے ثبوت وچ شیرانی صاحب نے اس علاقے دے بوہت سارے شاعر دا کلام پیش کيتا اے۔ جس وچ پنجابی،فارسی تے مقامی بولیاں دے اثرات توں اک نويں بولی دی ابتدائی صورت نظرآندی اے۔ ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار اس سلسلہ وچ لکھدے نيں :
- ”سلطان محمود غزنوی دی فتوحا ت دے نال نال برصغیر دی تریخ دا اک نواں دور شروع ہويا۔ فتوحات دا ایہ سلسلہ 1000ء توں 1026ء تک جاری رہیا تے پنجاب و سندھ دے علاوہ قنوج، گجرات (سومنات) متھرا تے کالنجر تک فاتحین دے قدم پہنچے لیکن محمود غزنوی نے انہاں سب مفتوحہ علاقےآں نوں اپنی سلطنت وچ شامل نہ کيتا البتہ 1025ء وچ لاہور وچ اپنا نائب مقرر کرکے پنجاب نوں اپنی قلم رو وچ شامل کے لیا۔ نويں فاتحین وچ ترک تے افغان شامل سن ۔ غزنوی عہد وچ مسلمان کثیر تعداد وچ پنجاب وچ آباد ہوئے، علما تے صوفیا نے ایتھے آکے رشد و ہدایت دے مراکز قائم کیتے تے تبلیغ دین دا سلسلہ شروع کيتا جس دے نتیجے وچ مقامی باشندے گروہ درگروہ اسلام قبول کرنے لگے اس سماجی انقلاب دا اثر ایتھے دی بولی اُتے پيا۔ کیونجے فاتحین نے پنجاب وچ آباد ہوئے کے ایتھے دی بولی نوں بول چال دے لئی اختیار کيتا۔ اس طرح غزنوی دور وچ مسلماناں دی اپنی زبان، عربی، فارسی تے ترکی دے نال اک ہندوی بولی دے خد و خال نمایا ں ہوئے۔ “
مسلمان تقریباً پونے دو سو سال تک پنجاب، جس وچ موجودہ سرحدی صوبہ تے سندھ شامل سن حکمران رہے۔ 1193ء وچ قطب الدین ایبک دے لشکراں دے نال مسلماناں نے دہلی دی طرف پیش قدمی دی تے چند سالاں دے بعد ہی سارے شمالی ہندوستان اُتے مسلمان قابض ہوئے گئے۔ ہن لاہور دی بجائے دہلی نوں دار الخلافہ دی حیثیت حاصل ہوئے گئی تاں لازماً مسلماناں دے نال ایہ بولی جو اس وقت تک بول چال دی بولی دا درجہ حاصل کر چکيتی سی، انہاں دے نال ہی دہلی دی طر ف سفر کر گئی۔
تاریخی تے سیاسی واقعات و شواہد دے علاوہ پرفیسر محمود خان شیرانی، اردو تے پنجابی دی لسانی شہادتاں تے مماثلتاں توں دونے زباناں دے قریبی روابط و تعلق نوں واضح کرکے اپنے اس نظرے دی صداقت اُتے زور دیندے نيں کہ اردو دا آغاز پنجاب وچ ہويا۔ فرماندے نيں : ”اردو اپنی صرف و نحو وچ پنجابی و ملتانی دے بہت نیڑے اے۔ دونے وچ اسماء و افعال دے خاتمے وچ الف آندا اے تے دونے وچ جمع دا طریقہ مشترک اے ایتھے تک کہ دونے وچ جمع دے جملےآں وچ نہ صرف جملےآں دے اہم اجزاء بلکہ انہاں دے توابعات و ملحقات اُتے وی اک باقاعدہ جاری اے۔ دناں زباناں تذکیر و تانیث دے قواعد، افعال مرکبہ و توبع وچ متحد نيں پنجابی تے اردو وچ سٹھ فی صدی توں زیادہ لفظاں مشترک نيں۔ “
مختصراً پروفیسر شیرانی دی مہیا کردہ مشابہتاں تے مماثلتاں اُتے نظر ڈالاں تاں دونے زباناں دے لسانی رشتاں دی وضاحت ہوئے جاندی اے تے ایہ گل کھل دے سامنے آندی اے کہ اردو اپنی ساخت تے صرفی و نحوی خصوصیات دی بنا اُتے پنجابی زبان توں بہت زیادہ نیڑے اے تے اس توں وی پروفیسر موصوف دے استدلال نوں ہور تقویت پہنچکی اے۔
الغرض جے اسيں پروفیسر شیرانی دی تحقیق اُتے تنقیدی نظر ڈالاں تاں ایہ گل عیاں ہوئے جاندی اے کہ واقعی اردو اپنی ہیئت ساخت تے صرف و نحو دی خصوصیات دی بنا اُتے پنجابی توں نیڑے تر اے۔ مثلاً
1۔ اردو تے پنجابی وچ تذکیر و تانیث دے قواعد یکساں نيں۔ مثلاً اکثر لفظاں جو الف اُتے ختم ہاں جے انہاں دی تانیث کرنی مقصود ہوئے تاں ’’الف ‘‘کو ’’ ی‘‘ وچ بدل دتا جاندا اے۔ مثلاً بکرا، بکری۔ گھوڑا، گھوڑی۔ کالا، کالی وغیرہ
2۔ مصدر دا قاعدہ وی دونے زباناں وچ یکساں اے۔ یعنی فعل امر دے آخر وچ ’’نا‘‘ دے اضافے توں مصدر بنایا جاتااے۔
3۔ فعل تذکیر و تانیث دونے وچ اپنے فاعل دی حالت دے مطابق آندا اے۔ مثلاً گھوڑی آئی (اردو) کوڑی آئی (پنجابی) لڑکا آیا (اردو) منڈا آیا( پنجابی)
4۔ فعل لازم توں فعل متعدی بنانے دے قاعدے وی دونے زباناں وچ یکساں نيں جداں سیکھنا توں سکھانا (اردو)، سکھنا توں سکھانا (پنجابی) بیٹھنا توں بٹھانا (اردو) تے بہنا توں بہانا (پنجابی) اس دے علاوہ ماضی مطلق، ماضی احتمالی شکیّہ، مضارع، مستقبل دے اصول، مضارع، امر دے قاعدے، معروف و مجہول، دعائیہ، ندائیہ دے اصول و ضوابط دونے زباناں وچ یکساں نيں۔
یاد رہے کہ ’’پنجاب وچ اردو‘‘ دی اشاعت توں پہلے مولانا محمد حسین آزاد دے پیش کردہ نظریے نوں ہی قبولیت عام حاصل سی مگر حافظ صاحب دی کتاب نے تحقیق دے تمام تر دروازے پنجاب دی سرزمین دی طرف وا کر دتے۔ خود حضرت علامہ محمد اقبال نوں جدوں نصیر الدین ہاشمی نے اپنی تصنیف ’’دکن وچ اردو‘‘ پیش کيتی تاں انہاں نے کہیا: ’’ غالباً پنجاب وچ وی کچھ پرانا مسالا موجود اے۔ جے اس دے جمع کرنے وچ کِسے نوں کامیابی ہوئے گی تاں مورخ اردو دے لئی نويں سوالات پیدا ہون گے ‘‘۔
پروفیسر سینٹی کمار چیٹر جی نے وی پنجاب وچ مسلمان فاتحین دے معاشرتی تے نسلی اختلاط دا ذکر کيتا اے تے ڈاکٹر زور دے نقطہ نظر دی تائید کيتی اے۔ انہاں دے خیال وچ قدرتی طور اُتے مسلماناں نے جو بولی ابتداً اختیار کيتی اوہ اوہی ہوئے گی جو اس وقت پنجاب وچ بولی جاندی سی اوہ کہندے نيں کہ موجودہ زمانے وچ پنجابی بولی خاص طور اُتے مشرقی پنجاب تے یو پی دے مغربی ضلعے دی بولیاں وچ کچھ زیادہ اختلاف نئيں تے ایہ فرق اٹھ، نوسو سال پہلے تاں تے وی زیادہ کم ہوئے گا۔ اس گل دا وی امکان اے کہ وسطی و مشرقی پنجاب تے مغربی یوپی وچ اس وقت قریباً ملدی جلدی بولی رائج ہوئے۔ ہور براں پروفیسر موصوف حافظ محمود شیرانی دی اس رائے توں وی متفق دکھادی دیندے نيں کہ پنجاب دے لسانی اثرات دا سلسلہ بعد وچ وی جاری رہیا۔
حافظ محمود شیرانی دی تالیف ”پنجاب وچ اردو“ دی اشاعت دے نال ہی مولانا محمد حسین آزاد دے نظریے دی تردید ہوئے گئی جس وچ اوہ بولی دی ابتدا دے بارے وچ اردو دا رشتہ برج بھاشا توں جوڑدے نيں۔ پنجاب وچ اردو دا نظریہ خاصہ مقبول رہیا مگر پنڈت برج موہن و تاتریہ کیفی دی تالیف ”کیفیہ“ دے منظر عام اُتے آنے توں ایہ نظریہ ذرا مشکوک سا ہوئے گیا۔ مگر خود پنڈت موصوف اردو دی ابتدا دے بارے وچ کوئی قطعی تے حتمی نظریہ نہ دے سکے۔ ایويں حافظ محمودشیرانی دے نظریے دی اہمیت زیادہ کم نہ ہوئی۔
دہلی وچ اردو
سودھواس نظریے دے حامل محققاں اگرچہ لسانیات دے اصولاں توں باخبر نيں مگر اردو دی پیدائش دے بارے وچ پنجاب نوں نظر انداز کرکے دہلی تے اس دے نواح نوں مرکزی حیثیت دیندے نيں۔ لیکن دہلی تے اس دے نواح دی مرکزیت اردو بولی دی نشو و نما تے ارتقا وچ تاں منی جا سکدی اے ابتدا تے آغاز وچ نئيں۔ البتہ انہاں علاقےآں نوں اردو دے ارتقا وچ یقینا نمایاں اہمیت حاصل اے۔ دہلی تے اس دے نواح نوں اردو دا مولد و مسکن قرار دینے والےآں وچ ڈاکٹر مسعود حسین تے ڈاکٹر شوکت سبزواری نمایاں نيں۔ اوہ اس بارے وچ لکھدے نيں کہ:
- ”یہ سمجھ وچ نئيں آندا کہ ارد و دی ابتدا دا مسلماناں توں یا سرزمین ہند وچ انہاں دے سیاسی اقتدار دے قیام تے استحکام توں کيتا تعلق اے۔ اردو میرٹھ تے دہلی دی بولی اے اس دے لئی کسی ثبوت دی ضرورت نئيں سانوں اچھی طرح معلوم اے کہ اردو اپنے ہار سنگھار دے نال دہلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ بولی جاندی اے لیکن سانوں ایہ معلوم نئيں کہ اس بولی دا آغاز انہاں ضلعے وچ ہويا یا کسی تے مقام وچ جتھے توں اسنوں دہلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ لیایا گیا۔ “
ان نظریات دے علاوہ میر امن، سرسید تے محمد حسین آزاد نے وی کچھ نظریات اپنی لکھتاں وچ پیش کیتے لیکن ایہ نظریات متفقہ طور اُتے حقیقت توں دور نيں تے جنہاں دے پیش کنندگان فقدان تحقیق دا شکار نيں۔
مجموعی جائزہ
سودھواردو دی ابتدا دے بارے پروفیسر محمود شیرانی دا ایہ استدال وڈا وزن رکھدا اے کہ کہ غزنوی دور وچ جو اک سو ستر سال تک حاوی اے ایسی بین الاقوامی بولی ظہور پزیر ہوئے سکدی اے۔ اردو چونکہ پنجاب وچ بنی اس لئی ضروری اے کہ اوہ یا تاں موجودہ پنجابی دے مماثل ہوئے یا اس دے قریبی رشتہ دار ہوئے۔ بہرحال قطب الدین ایبک دے فوجی تے ہور متوسلین پنجاب توں کوئی ایسی بولی ہمراہ لے کے روانہ ہوئے جس وچ خود مسلمان قوماں اک دوسرے توں تکلم کر سکن تے نال ہی ہندو اقوام وی اسنوں سمجھ سکن تے جس نوں قیام پنجاب دے زمانے وچ اوہ بولدے رہے نيں۔ ایويں محققاں دی انہاں آراء دے بعد ایہ امر واضح ہوئے جاندا اے کہ قدیم اردو دا آغاز جدید ہند آریائی زباناں دے طلوع دے نال 1000ء دے لگ بھگ اس زمانے وچ ہوئے گیا جدوں مسلم فاتحین مغربی ہند (موجودہ مغربی پاکستان) دے علاقےآں وچ آباد ہوئے تے ایتھے اسلامی اثرات وڈی سرعت دے نال پھیلنے لگے۔