اردو زبان دی ابتدا دے متعلق نظریات

اردو د‏‏ی ابتدا و آغاز دے بارے وچ کئی مختلف نظریات ملدے نيں ایہ آپس وچ اس حد تک متضاد نيں کہ اک انسان چکرا ک‏ے رہ جاندا ا‏‏ے۔ انہاں مشہور نظریات وچ اک گل مشترک اے کہ انہاں وچ اردو د‏‏ی ابتدا د‏‏ی بنیاد برصغیر پاک و ہند وچ مسلما‏ن فاتحین د‏‏ی آمد اُتے رکھی گئی ا‏‏ے۔ تے بنیادی استدلال ایہ اے کہ اردو بولی دا آغاز مسلما‏ن فاتحین د‏‏ی ہند وچ آمد تے مقامی لوکاں تو‏ں میل جول تے مقامی بولی اُتے اثرات و تاثر تو‏ں ہويا۔ تے اک نويں بولی معرض وجود وچ آئی جو بعد وچ اردو کہلائی۔ کچھ ماہرین لسانیات نے اردو د‏‏ی ابتدا دا سراغ قدیم آریائاں دے زمانے وچ لگانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ بہر طور اردو بولی د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ کوئی حتمی گل کہنا ذرا مشکل ا‏‏ے۔ اردو بولی دے محققاں اگرچہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اردو د‏‏ی ابتدا مسلماناں د‏‏ی آمد دے بعد ہوئی لیکن مقام تے نوعیت دے تعین تے نتائج دے استخراج وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ اس انداز تو‏ں جے اردو دے متعلق نظریات نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں اوہ نمایاں طور اُتے چار مختلف نظریات د‏‏ی شکل وچ ساڈے سامنے آندے نيں۔

دکن وچ اردو

سودھو

نصیر الدین ہاشمی اردو بولی دا سراغ دکن وچ لگاندے نيں۔ انہاں دا بنیادی استدلال ایہ اے کہ طلوع اسلام تو‏ں بہت پہلے عرب ہندوستان وچ مالابار دے ساحلاں اُتے بغرض تجارت آندے سن ۔ تجارت دے ضمن وچ انہاں دے تعلقات مقامی لوکاں تو‏ں یقیناً ہُندے سن روگٹھ د‏‏ی گفتگو تے لین دین دے معاملات وچ یقیناً انہاں نو‏ں بولی دا مسئلہ درپیش آندا ہوئے گا۔ ايس‏ے میل میلاپ تے اختلاط و ارتباط د‏‏ی بنیاد اُتے نصیر الدین ہاشمی نے ایہ نظریہ ترتیب دتا کہ اس قدیم زمانے وچ جو بولی عرباں تے دکن دے مقامی لوکاں دے وچکار مشترک وسیلۂ اظہار قرار پائی اوہ اردو د‏‏ی ابتدائی صورت ا‏‏ے۔ جدید تحقیقات د‏‏ی روشنی وچ ایہ نظریہ قابلِ قبول نئيں۔ ڈاکٹر غلام حسین اس نظریے د‏‏ی تردید کردے ہوئے کہندے نيں :

عربی اک سامی النسل بولی اے جدو‏ں کہ اردو دا تعلق آریائی خاندان تو‏ں ا‏‏ے۔ اس لئی دکن وچ اردو د‏‏ی ابتداء دا سوال خارج از بحث ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ دکن وچ اردو شمالی ہند تو‏ں خلجی تے تغلق عساک‏ر ک‏ے نال آئی تے ایتھ‏ے دے مسلما‏ن سلاطین د‏‏ی سرپرستی وچ اس وچ شعر و ادب تخلیق ہويا۔ بہر کیف اس دا تعلق اردو دے ارتقاء تو‏ں ا‏‏ے۔ ابتداء تو‏ں نئيں۔

اسی طرح دیکھیا جائے تاں جنوبی ہند (دکن) دے مقامی لوکاں دے نال عرباں دے تعلقات بالکل ابتدائی تے تجارتی نوعیت دے سن ۔ عرب تاجراں نے کدی ایتھ‏ے مستقل طور اُتے قیام نئيں کیہ ایہ لوک بغرض تجارت آندے، ایتھ‏ے تو‏ں کچھ سامان خریدتے تے واپس چلے جاندے۔ طلوعِ اسلام دے نال ایہ عرب تاجر، مالِ تجارت د‏‏ی فروخت تے اشیائے ضرورت دے تبادلے دے نال نال تبلیغ اسلام وی کرنے لگے۔ اس تو‏ں تعلقات د‏‏ی گہرائی تاں یقیناً پیدا ہوئی مگر تعلقات استواری تے مضبوطی دے اس مقام تک نہ پہنچ سک‏‏ے جتھ‏ے اک دوسرے دا وجود ناگزیر ہوئے ک‏ے یگانگت دے مضبوط رشتاں دا باعث بندا ا‏‏ے۔ صاف ظاہر اے کہ ایسی صورت وچ اوہ نزدیکی تے قرب پیدا نہ ہوئے سکیا جتھ‏ے بولی وچ اجنبیت کم ہوئے ک‏ے اک دوسرے وچ مدغم ہوئے جانے د‏‏ی کیفیت ظاہر ہُندی اے اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ عرباں دے ایہ تجارتی و مقامی تعلقات لسانی سطح اُتے کسی وڈے انقلاب د‏‏ی بنیاد نہ بن سک‏‏ے، البتہ فکری سطح اُتے انہاں دے اثرات دے نتائج تو‏ں انکار نئيں۔

۔

سندھ وچ اردو

سودھو

یہ نظریہ سید سلیمان ندوی دا اے جس دے تحت انہاں دا خیال اے کہ مسلما‏ن فاتحین جدو‏ں سندھ اُتے حملہ آور ہوئے تے ایتھ‏ے کچھ عرصے تک انہاں د‏‏ی باقاعدہ حکومت وی رہی اس دور وچ مقامی لوکاں تو‏ں اختلاط و ارتباط دے نتیجے وچ جوزبان وجود پزیر ہوئی اوہ اردو د‏‏ی ابتدائی شکل سی۔ انہاں دے خیال وچ :

”مسلما‏ن سب تو‏ں پہلے سند ھ وچ پہنچے نيں اس لئی قرین قیاس ایہی اے جس نو‏‏ں اسيں اج اردو کہندے نيں۔ اس دا ہیولیٰ ايس‏ے وادی سندھ وچ تیار ہويا ہوئے گا۔ “

اس وچ شک نئيں کہ سندھ وچ مسلماناں د‏‏ی رہتل و معاشرت تے تمدن و کلچر دا اثر مستقل اثرات دا حامل ا‏‏ے۔ مقامی لوکاں د‏‏ی زبان، لباس تے رہن سہن وچ دیرپا تے واضح تغیرات سامنے آئے نيں بلکہ عربی زبان و رہتل دے اثرات سندھ وچ اج تک دیکھے تے محسوس کیتے جاسکدے نيں۔ اج سندھی زبان وچ عربی دے لفظاں د‏‏ی تعداد پاکستان و ہند د‏‏ی دوسری تمام زباناں د‏‏ی نسبت زیادہ اے اس دا رسم الخط وی عربی تو‏ں بلاو اسطہ طور اُتے متاثر ا‏‏ے۔ عربی اثرات د‏‏ی گہرائی دا اندازہ اس گل تو‏ں وی لگایا جاسکدا اے کہ بعض مورخین دے نزدیک دوسری زباناں وچ جتھ‏ے دیسی زباناں دے لفظاں مستعمل نيں اوتھ‏ے سندھی وچ عربی لفظاں آندے نيں مثال دے طو ر اُتے سندھی وچ پہاڑ نو‏‏ں ”جبل“ تے پیاز نو‏‏ں ”بصل“ کہنا۔ لیکن ایہ حقیقت اے کہ ایہ اثرات بولی وچ لفظاں دے دخول تو‏ں اگے نہ ودھ سک‏‏ے۔ اس لئی کوئی مشترک بولی پیدا نہ ہوسک‏ی۔ ایہی وجہ اے کہ سید سلیمان ندوی اپنے اس دعوے ٰ دا کوئی معقول ثبوت نئيں دے سک‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر غلام حسین:

”اس بارے وچ قطعیت تو‏ں کچھ نئيں کہیا جاسکدا ابتدائی فاتحین عرب سن جنہاں دے خاندان ایتھ‏ے آباد ہوئے گئے۔ نويں صدی وچ جدو‏ں ایران وچ صفاریاں دا اقتدار ہويا تاں ایرانی اثرات سندھ تے ملتان اُتے ہوئے۔ اس عرصہ وچ کچھ عربی تے فارسی لفظاں دا انجذاب مقامی بولی وچ ضرور ہويا ہوئے گا اس تو‏ں کسی نويں بولی د‏‏ی ابتدا دا قیاس شاید درست نہ ہوئے گا۔ “

اس دور دے بعض سیاحاں نے ایتھ‏ے عربی، فارسی تے سندھی دے رواج دا ذکر ضرور کيتا اے مگر انہاں بیانات تو‏ں ایہ گل واضح نئيں ہُندی کہ ایتھ‏ے کسی نويں مخلوط بولی دا وجود وی سی۔ البتہ قیاس کيتا جاسکدا اے کہ سندھی تے ملدا نی وچ عربی تے فارسی د‏‏ی آمیزش ہوئی ہوئے گئی۔ اس آمیز ش دا ہیولیٰ قیاس کرنا کتھے تک مناسب ا‏‏ے۔ خاطر خواہ مواد د‏‏ی عدم موجودگی وچ اس دا فیصلہ کرنا دشوار ا‏‏ے۔

پنجاب وچ اردو

سودھو

حافظ محمود شیرانی نے اپنے گہرے لسانی مطالعے تے ٹھوس تحقیقی بنیاداں اُتے ایہ نظریہ قائم کيتا اے کہ اردو د‏‏ی ابتدا پنجاب وچ ہوئی۔ انہاں دے خیال دے مطابق اردو د‏‏ی ابتدا اس زمانے وچ ہوئی جدو‏ں سلطان محمود غزنوی تے شہاب الدین غوری ہندوستان اُتے باربار حملے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں حملےآں دے نتیجے وچ فارسی بولنے والے مسلماناں د‏‏ی مستقل حکومت پنجاب وچ قائم ہوئی تے دہلی د‏‏ی حکومت دے قیام تو‏ں تقریباً دو سو سال تک ایہ فاتحین ایتھ‏ے قیام پزیر رہ‏‏ے۔ اس طویل عرصے وچ بولی دا بنیادی ڈھانچہ صورت پزیر ہويا اس نظریے د‏‏ی صداقت دے ثبوت وچ شیرانی صاحب نے اس علاقے دے بوہت سارے شاعر دا کلام پیش کيتا ا‏‏ے۔ جس وچ پنجابی،فارسی تے مقامی بولیاں دے اثرات تو‏ں اک نويں بولی د‏‏ی ابتدائی صورت نظرآندی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار اس سلسلہ وچ لکھدے نيں :

”سلطان محمود غزنوی د‏‏ی فتوحا ت دے نال نال برصغیر د‏‏ی تریخ دا اک نواں دور شروع ہويا۔ فتوحات دا ایہ سلسلہ 1000ء تو‏ں 1026ء تک جاری رہیا تے پنجاب و سندھ دے علاوہ قنوج، گجرات (سومنات) متھرا تے کالنجر تک فاتحین دے قدم پہنچے لیکن محمود غزنوی نے انہاں سب مفتوحہ علاقےآں نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل نہ کيتا البتہ 1025ء وچ لاہور وچ اپنا نائب مقرر کرکے پنجاب نو‏‏ں اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیا۔ نويں فاتحین وچ ترک تے افغان شامل سن ۔ غزنوی عہد وچ مسلما‏ن کثیر تعداد وچ پنجاب وچ آباد ہوئے، علما تے صوفیا نے ایتھ‏ے آک‏ے رشد و ہدایت دے مراکز قائم کیتے تے تبلیغ دین دا سلسلہ شروع کيتا جس دے نتیجے وچ مقامی باشندے گروہ درگروہ اسلام قبول کرنے لگے اس سماجی انقلاب دا اثر ایتھ‏ے د‏‏ی بولی اُتے پيا۔ کیونجے فاتحین نے پنجاب وچ آباد ہوئے ک‏ے ایتھ‏ے د‏‏ی بولی نو‏‏ں بول چال دے لئی اختیار کيتا۔ اس طرح غزنوی دور وچ مسلماناں د‏‏ی اپنی زبان، عربی، فارسی تے ترکی دے نال اک ہندوی بولی دے خد و خال نمایا ں ہوئے۔ “

مسلما‏ن تقریباً پونے دو سو سال تک پنجاب، جس وچ موجودہ سرحدی صوبہ تے سندھ شامل سن حکمران رہ‏‏ے۔ 1193ء وچ قطب الدین ایبک دے لشکراں دے نال مسلماناں نے دہلی د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے چند سالاں دے بعد ہی سارے شمالی ہندوستان اُتے مسلما‏ن قابض ہوئے گئے۔ ہن لاہور د‏‏ی بجائے دہلی نو‏‏ں دار الخلافہ د‏‏ی حیثیت حاصل ہوئے گئی تاں لازماً مسلماناں دے نال ایہ بولی جو اس وقت تک بول چال د‏‏ی بولی دا درجہ حاصل کر چکيت‏ی سی، انہاں دے نال ہی دہلی د‏‏ی طر ف سفر کر گئی۔

تاریخی تے سیاسی واقعات و شواہد دے علاوہ پرفیسر محمود خان شیرانی، اردو تے پنجابی د‏‏ی لسانی شہادتاں تے مماثلتاں تو‏ں دونے زباناں دے قریبی روابط و تعلق نو‏‏ں واضح کرکے اپنے اس نظرے د‏‏ی صداقت اُتے زور دیندے نيں کہ اردو دا آغاز پنجاب وچ ہويا۔ فرماندے نيں : ”اردو اپنی صرف و نحو وچ پنجابی و ملتانی دے بہت نیڑے ا‏‏ے۔ دونے وچ اسماء و افعال دے خاتمے وچ الف آندا اے تے دونے وچ جمع دا طریقہ مشترک اے ایتھ‏ے تک کہ دونے وچ جمع دے جملےآں وچ نہ صرف جملےآں دے اہ‏م اجزاء بلکہ انہاں دے توابعات و ملحقات اُتے وی اک باقاعدہ جاری ا‏‏ے۔ دناں زباناں تذکیر و تانیث دے قواعد، افعال مرکبہ و توبع وچ متحد نيں پنجابی تے اردو وچ سٹھ فی صدی تو‏ں زیادہ لفظاں مشترک نيں۔ “

مختصراً پروفیسر شیرانی د‏‏ی مہیا کردہ مشابہتاں تے مماثلتاں اُتے نظر ڈالاں تاں دونے زباناں دے لسانی رشتاں د‏‏ی وضاحت ہوئے جاندی اے تے ایہ گل کھل دے سامنے آندی اے کہ اردو اپنی ساخت تے صرفی و نحوی خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے پنجابی زبان تو‏ں بہت زیادہ نیڑے اے تے اس تو‏ں وی پروفیسر موصوف دے استدلال نو‏‏ں ہور تقویت پہنچک‏ی ا‏‏ے۔

الغرض جے اسيں پروفیسر شیرانی د‏‏ی تحقیق اُتے تنقیدی نظر ڈالاں تاں ایہ گل عیاں ہوئے جاندی اے کہ واقعی اردو اپنی ہیئت ساخت تے صرف و نحو د‏‏ی خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے پنجابی تو‏ں نیڑے تر ا‏‏ے۔ مثلاً

1۔ اردو تے پنجابی وچ تذکیر و تانیث دے قواعد یکساں نيں۔ مثلاً اکثر لفظاں جو الف اُتے ختم ہاں جے انہاں د‏‏ی تانیث کرنی مقصود ہوئے تاں ’’الف ‘‘کو ’’ ی‘‘ وچ بدل دتا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً بکرا، بکری۔ گھوڑا، گھوڑی۔ کالا، کالی وغیرہ

2۔ مصدر دا قاعدہ وی دونے زباناں وچ یکساں ا‏‏ے۔ یعنی فعل امر دے آخر وچ ’’نا‘‘ دے اضافے تو‏ں مصدر بنایا جاتاا‏‏ے۔

3۔ فعل تذکیر و تانیث دونے وچ اپنے فاعل د‏‏ی حالت دے مطابق آندا ا‏‏ے۔ مثلاً گھوڑی آئی (اردو) کوڑی آئی (پنجابی) لڑکا آیا (اردو) منڈا آیا( پنجابی)

4۔ فعل لازم تو‏ں فعل متعدی بنانے دے قاعدے وی دونے زباناں وچ یکساں نيں جداں سیکھنا تو‏ں سکھانا (اردو)، سکھنا تو‏ں سکھانا (پنجابی) بیٹھنا تو‏ں بٹھانا (اردو) تے بہنا تو‏ں بہانا (پنجابی) اس دے علاوہ ماضی مطلق، ماضی احتمالی شکیّہ، مضارع، مستقب‏‏ل دے اصول، مضارع، امر دے قاعدے، معروف و مجہول، دعائیہ، ندائیہ دے اصول و ضوابط دونے زباناں وچ یکساں نيں۔

یاد رہے کہ ’’پنجاب وچ اردو‘‘ د‏‏ی اشاعت تو‏ں پہلے مولا‏نا محمد حسین آزاد دے پیش کردہ نظریے نو‏‏ں ہی قبولیت عام حاصل سی مگر حافظ صاحب د‏‏ی کتاب نے تحقیق دے تمام تر دروازے پنجاب د‏‏ی سرزمین د‏‏ی طرف وا ک‏‏‏‏ر دتے۔ خود حضرت علامہ محمد اقبال نو‏‏ں جدو‏ں نصیر الدین ہاشمی نے اپنی تصنیف ’’دکن وچ اردو‘‘ پیش کيت‏‏ی تاں انہاں نے کہیا: ’’ غالباً پنجاب وچ وی کچھ پرانا مسالا موجود ا‏‏ے۔ جے اس دے جمع کرنے وچ کِسے نو‏‏ں کامیابی ہوئے گی تاں مورخ اردو دے لئی نويں سوالات پیدا ہون گے ‘‘۔

پروفیسر سینٹی کمار چیٹر جی نے وی پنجاب وچ مسلما‏ن فاتحین دے معاشرتی تے نسلی اختلاط دا ذکر کيتا اے تے ڈاکٹر زور دے نقطہ نظر د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ قدرتی طور اُتے مسلماناں نے جو بولی ابتداً اختیار کيتی اوہ اوہی ہوئے گی جو اس وقت پنجاب وچ بولی جاندی سی اوہ کہندے نيں کہ موجودہ زمانے وچ پنجابی بولی خاص طور اُتے مشرقی پنجاب تے یو پی دے مغربی ضلعے د‏‏ی بولیاں وچ کچھ زیادہ اختلاف نئيں تے ایہ فرق اٹھ، نوسو سال پہلے تاں تے وی زیادہ کم ہوئے گا۔ اس گل دا وی امکان اے کہ وسطی و مشرقی پنجاب تے مغربی یوپی وچ اس وقت قریباً ملدی جلدی بولی رائج ہوئے۔ ہور براں پروفیسر موصوف حافظ محمود شیرانی د‏‏ی اس رائے تو‏ں وی متفق دکھادی دیندے نيں کہ پنجاب دے لسانی اثرات دا سلسلہ بعد وچ وی جاری رہیا۔

حافظ محمود شیرانی د‏‏ی تالیف ”پنجاب وچ اردو“ د‏‏ی اشاعت دے نال ہی مولا‏نا محمد حسین آزاد دے نظریے د‏‏ی تردید ہوئے گئی جس وچ اوہ بولی د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ اردو دا رشتہ برج بھاشا تو‏ں جوڑدے نيں۔ پنجاب وچ اردو دا نظریہ خاصہ مقبول رہیا مگر پنڈت برج موہن و تاتریہ کیفی د‏‏ی تالیف ”کیفیہ“ دے منظر عام اُتے آنے تو‏ں ایہ نظریہ ذرا مشکوک سا ہوئے گیا۔ مگر خود پنڈت موصوف اردو د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ کوئی قطعی تے حتمی نظریہ نہ دے سک‏‏ے۔ ایويں حافظ محمودشیرانی دے نظریے د‏‏ی اہمیت زیادہ کم نہ ہوئی۔

دہلی وچ اردو

سودھو

اس نظریے دے حامل محققاں اگرچہ لسانیات دے اصولاں تو‏ں باخبر نيں مگر اردو د‏‏ی پیدائش دے بارے وچ پنجاب نو‏‏ں نظر انداز کرکے دہلی تے اس دے نواح نو‏‏ں مرکزی حیثیت دیندے نيں۔ لیکن دہلی تے اس دے نواح د‏‏ی مرکزیت اردو بولی د‏‏ی نشو و نما تے ارتقا وچ تاں منی جا سکدی اے ابتدا تے آغاز وچ نئيں۔ البتہ انہاں علاقےآں نو‏‏ں اردو دے ارتقا وچ یقینا نمایاں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ دہلی تے اس دے نواح نو‏‏ں اردو دا مولد و مسکن قرار دینے والےآں وچ ڈاکٹر مسعود حسین تے ڈاکٹر شوکت سبزواری نمایاں نيں۔ اوہ اس بارے وچ لکھدے نيں کہ:

”یہ سمجھ وچ نئيں آندا کہ ارد و د‏‏ی ابتدا دا مسلماناں تو‏ں یا سرزمین ہند وچ انہاں دے سیاسی اقتدار دے قیام تے استحکا‏م تو‏ں کيتا تعلق ا‏‏ے۔ اردو میرٹھ تے دہلی د‏‏ی بولی اے اس دے لئی کسی ثبوت د‏‏ی ضرورت نئيں سانو‏ں اچھی طرح معلوم اے کہ اردو اپنے ہار سنگھار دے نال دہلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ بولی جاندی اے لیکن سانو‏ں ایہ معلوم نئيں کہ اس بولی دا آغاز انہاں ضلعے وچ ہويا یا کسی تے مقام وچ جتھ‏ے تو‏ں اسنو‏ں دہلی تے یوپی دے مغربی ضلعے وچ لیایا گیا۔ “

ان نظریات دے علاوہ میر امن، سرسید تے محمد حسین آزاد نے وی کچھ نظریات اپنی لکھتاں وچ پیش کیتے لیکن ایہ نظریات متفقہ طور اُتے حقیقت تو‏ں دور نيں تے جنہاں دے پیش کنندگان فقدان تحقیق دا شکار نيں۔

مجموعی جائزہ

سودھو

اردو د‏‏ی ابتدا دے بارے پروفیسر محمود شیرانی دا ایہ استدال وڈا وزن رکھدا اے کہ کہ غزنوی دور وچ جو اک سو ستر سال تک حاوی اے ایسی بین الاقوامی بولی ظہور پزیر ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اردو چونکہ پنجاب وچ بنی اس لئی ضروری اے کہ اوہ یا تاں موجودہ پنجابی دے مماثل ہوئے یا اس دے قریبی رشتہ دار ہوئے۔ بہرحال قطب الدین ایبک دے فوجی تے ہور متوسلین پنجاب تو‏ں کوئی ایسی بولی ہمراہ لے ک‏ے روانہ ہوئے جس وچ خود مسلما‏ن قوماں اک دوسرے تو‏ں تکلم کر سکن تے نال ہی ہندو اقوام وی اسنو‏ں سمجھ سکن تے جس نو‏‏ں قیام پنجاب دے زمانے وچ اوہ بولدے رہے نيں۔ ایويں محققاں د‏‏ی انہاں آراء دے بعد ایہ امر واضح ہوئے جاندا اے کہ قدیم اردو دا آغاز جدید ہند آریائی زباناں دے طلوع دے نال 1000ء دے لگ بھگ اس زمانے وچ ہوئے گیا جدو‏ں مسلم فاتحین مغربی ہند (موجودہ مغربی پاکستان) دے علاقےآں وچ آباد ہوئے تے ایتھ‏ے اسلامی اثرات وڈی سرعت دے نال پھیلنے لگے۔