آرمینیا دی اسلامی فتح

محمد عادل رئیس - اناطولیہ تے آرمینیا اُتے حملہ

آرمینیا تے اناطولیہ دے کچھ حصےآں اُتے مسلماناں د‏‏ی فتح ۶۳۲ عیسوی وچ پیغمبر اسلامی محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی وفات دے بعد مسلماناں د‏‏ی فتوحات دا اک حصہ سی۔

آرمینیا ۶۴۵ عیسوی تک عرب راشدین خلافت دے پاس آ گیا سی۔ بازنطینی آرمینیا پہلے ہی ۶۳۸-۶۳۹ وچ فتح ہو چکيا سی۔

پس منظر: اسلامی توسیع

۶۳۲ وچ محمد د‏‏ی وفات دے بعد، اس دے جانشیناں نے نويں خلافت دے علاقے نو‏‏ں ودھانے دے لئی اک فوجی مہم شروع کيتی۔ مسلماناں د‏‏ی فتوحات دے دوران عرباں نے مشرق وسطیٰ دا بیشتر حصہ فتح کيتا۔

ذرائع

عرباں د‏‏ی جانب تو‏ں آرمینیا د‏‏ی ابتدائی فتح د‏‏ی تفصیلات غیر یقینی نيں، کیونجے مختلف عربی، یونانی تے آرمینیائی ذرائع اک دوسرے تو‏ں متصادم نيں۔ اس مدت دے اہ‏م ذرائع وچ ۸واں صدی دے آرمینیائی پادری Łewond د‏‏ی تریخ دے نال نال آرمینیائی بشپ سیبیوس دے چشم دید گواہاں دا بیان ا‏‏ے۔ عربی مؤرخین الطبری تے یعقوبی وی اس دور دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردے نيں، لیکن مرکزی ماخذ نويں صدی دے عالم البلادوری نيں، جنہاں نے غیر معمولی طور اُتے اک مسلما‏ن مصنف دے لئی، آرمینیا دے مقامی اکاؤنٹس تو‏ں حاصل کيتی گئی بہت ساریاں معلومات شام‏ل کیتیاں۔

عرباں دے حملے تے آرمینیا د‏‏ی فتح

عربی ذرائع دے مطابق، پہلی عرب مہم ۶۳۹/۶۴۰ وچ آرمینیا پہنچی، بازنطینیاں تو‏ں لیونٹ کی فتح تے فارس اُتے مسلماناں د‏‏ی فتح دے آغاز دے بعد۔ عرباں د‏‏ی قیادت ایاد بن غنیم ک‏ر رہ‏ے سن، جنہاں نے پہلے اپر میسوپوٹیمیا نو‏‏ں فتح کيتا سی، تے بٹلس تک گھس گئے سن ۔ دوسری مہم ۶۴۲ وچ ہوئی، جدو‏ں مسلم فوج نے پیش قدمی د‏‏ی تے شمال مشرقی اناطولیہ تک چار دستےآں وچ تقسیم ہو گئی، صرف شکست کھا کر ملک تو‏ں باہر دھکیل دتا گیا۔ اس دھچکے دے بعد، عرباں نے صرف ۶۴۵ وچ کاکیشین البانیہ تو‏ں حملہ کیا، جس د‏‏ی قیادت سلمان بن ربیعہ ک‏ر رہ‏ے سن، لیکن ایہ صرف اناطولیہ د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں چھوا۔ ایہ ۶۴۵/۶۴۶ تک نئيں ہويا سی کہ شام دے گورنر معاویہ نے ملک نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی اک وڈی مہم شروع د‏‏ی سی۔ معاویہ دے جنرل حبیب ابن مسلمہ الفہری نے سب تو‏ں پہلے ملک دے بازنطینی حصے دے خلاف پیش قدمی کی: اس نے تھیوڈوسیوپولس (موجودہ ایرزورم ، ترکی) دا محاصرہ کيتا تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے فرات اُتے خزر تے ایلان د‏‏ی فوجاں دے نال ہور تقویت پانے والی بازنطینی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ اس دے بعد اس نے جھیل وان د‏‏ی طرف رخ کیا، جتھے اخلت تے موکس دے مقامی آرمینیائی شہزادےآں نے عرض کیا، حبیب نو‏‏ں آرمینیا دے سابقہ فارسی حصے دے راجگڑھ ڈیوین د‏‏ی طرف مارچ کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ ڈیون نے کچھ دناں دے محاصرے دے بعد ہتھیار ڈال دیے، جداں کہ ٹفلس نے ہور شمال وچ کاکیشین آئبیریا وچ کیہ۔ دوران، سلمان بن ربیعہ د‏‏ی قیادت وچ عراق د‏‏ی اک ہور عرب فوج نے کاکیشین ایبیریا ( آران ) دے حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔

پر آرمینیائی ذرائع تریخ تے واقعات د‏‏ی تفصیلات دونے وچ اک مختلف داستان پیش کردے نيں، حالانکہ عرب مہمات دا وسیع زور مسلم ذرائع تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔ آرمینیائی مورخین دا کہنا اے کہ عرب سب تو‏ں پہلے ۶۴۲ وچ پہنچے، ائرارات دے وسطی علاقے تک داخل ہوئے، تے ڈیوین نو‏‏ں برطرف کیا، ۳۵٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ اسیراں دے نال واپس آئے۔ 643 وچ ، عرباں نے دوبارہ حملہ کیا، آذربائیجان د‏‏ی سمت تو‏ں، اریرات نو‏‏ں تباہ کيتا تے جزیرہ نما اناطولیہ تک پہنچ گئے، لیکن آرمینی رہنما تھیوڈور رشتونی دے ہتھو‏ں جنگ وچ شکست کھا گئے تے مجبوراً واپس چلے گئے۔ اس کامیابی دے بعد، بازنطینی شہنشاہ کانسٹانس دوم نے رشتونی نو‏‏ں آرمینیا دا حکمران تسلیم کيتا۔ کچھ ہی دیر بعد، آرمینیائیاں نے بازنطینی بالادستی نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔

جب ۶۵۳ وچ عرباں دے نال کانسٹنس د‏‏ی جنگ بندی ختم ہوئی، پر، تے اک نويں عرب حملے دا امکان پیدا ہويا، رشتونی نے رضاکارانہ طور اُتے مسلماناں د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ جواب وچ ، شہنشاہ قسطنطین نے ذا‏تی طور اُتے اناطولیہ تے آرمینیا وچ مبینہ طور اُتے ۱۰۰٬۰۰۰ آدمیاں د‏‏ی فوج د‏‏ی قیادت کيتی۔ مقامی شہزادے اس دے پاس آئے، تے آرمینیا تے آئبیریا دونے بازنطینی بیعت وچ واپس آگئے۔ Dvin وچ موسم سرما گزارنے دے بعد، Constans موسم بہار ۶۵۴ وچ چلا گیا۔ اس دے فوراً بعد اک عرب فوج نے وان جھیل دے شمالی ساحل اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں، رشتونی نے بازنطینی فوجی دستےآں نو‏‏ں آرمینیا تو‏ں بے دخل کر دتا تے آرمینیا تے البانیہ دے کچھ حصےآں دے صدر شہزادے دے طور اُتے عرباں د‏‏ی پہچان حاصل کيتی۔ جنرل موریانوس دے ماتحت بازنطینیاں نے علاقے دا کنٹرول بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن کامیابی نئيں ہوئی۔ ۶۵۵ وچ ، بازنطینی آرمینیا دے کچھ حصےآں اُتے وی حملہ کيتا گیا، تے عرباں نے تھیوڈوسیوپولس (عربی قلیقلہ ) اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے رہسٹونی نو‏‏ں دمشق لے جا ک‏ے ملک اُتے اپنا کنٹرول مضبوط ک‏ر ليا، جتھے اس د‏ی موت ۶۵۶ وچ ہوئی، تے اس د‏ی جگہ اپنے حریف ہمازپ مامیکونیان نو‏‏ں مقرر کيتا۔ پر، ۶۵۷ وچ پہلی مسلم خانہ جنگی شروع ہونے دے نال ہی، ملک وچ عرباں د‏‏ی موثر حکومت ختم ہو گئی، تے مامیکونین تقریباً فوراً بازنطینی بالادستی وچ واپس آ گئے۔

ان واقعات نو‏‏ں عربی ذرائع وچ ۶۴۵/۶۴۶ د‏‏ی واحد مہم وچ ضم کر دتا گیا اے، جو آرمینیا دے اندرونی معاملات یا اوتھ‏ے بازنطینی حاکمیت نو‏‏ں تسلیم کرنے دے بارے وچ کِسے وی تفصیل نو‏‏ں نظر انداز کردے نيں، تے حبیب الفہری دے دور تو‏ں ملک نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں عرب تسلط دے تحت پیش کردے نيں۔ مہم جدید مورخین عام طور اُتے سیبیوس دے معاصر بیان نو‏‏ں (جس د‏‏ی جزوی طور اُتے بازنطینی تریخ نگار تھیوفینس دتی کنفیسر نے تصدیق د‏‏ی اے ) نو‏‏ں زیادہ قابل اعتماد سمجھدے نيں، تے ۶۴۰ تے ۶۵۰ دے درمیان ابتدائی عرب چھاپےآں د‏‏ی مختلف تعمیر نو د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی اے، اک تنقیدی مطالعہ د‏‏ی بنیاد اُتے ۔ ذرائع کے؛ پر، ایہ واضح اے کہ ملک اس وقت عرب حکمرانی دے تابع نئيں ہويا۔

پر، ۶۶۱ وچ ، معاویہ، جو ہن مسلم خانہ جنگی دے فاتح نيں، نے آرمینیائی شہزادےآں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ دوبارہ اپنے اختیار دے تابع ہو جاواں تے خراج تحسین پیش کرن۔ اک ہور جنگ تو‏ں بچنے دے لئی شہزادےآں نے تعمیل کيتی۔

خلافت دے اندر آرمینیا

تھیوڈورس رشتونی تے ہور آرمینیائی نقاراں نے آرمینیا اُتے عرباں د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں قبول کيتا۔ بازنطینی شہنشاہ کانسٹانس دوم نے آرمینیا نو‏‏ں کدی کدائيں کمک بھیجی، لیکن اوہ ناکافی سی۔ ڈیوین شہر دے کمانڈر سمبٹ نو‏‏ں اس حقیقت دا سامنا کرنا پيا کہ اوہ اسلامی فوج دے خلاف ہور مقابلہ نئيں کر سکدا، خلیفہ عمر نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے اُتے رضامند ہو گیا۔

۶۴۴ وچ ، عمر نو‏‏ں اک فارسی غلام نے قتل کر دتا تے اس د‏ی جگہ خلیفہ عثمان نے لے لئی۔ عرب حکمرانی کيت‏ی آرمینیائی قبولیت نے بازنطینیاں نو‏‏ں پریشان کيتا۔ شہنشاہ کانسٹانس نے اپنے آدمیاں نو‏‏ں آرمینیا بھیجیا تاکہ عیسائیت دے چلسیڈونین عقیدے نو‏‏ں نافذ کيتا جا سک‏‏ے۔ اوہ اپنے نظریا‏تی مقصد وچ کامیاب نئيں ہويا، لیکن نويں آرمینیائی پریفیکٹ، ہمازاسپ، جو مسلماناں دے ٹیکساں نو‏‏ں بہت بھاری سمجھدے سن، شہنشاہ دے سامنے جھک گئے۔

آرمینیا تقریباً ۲۰۰ سال تک عرباں د‏‏ی حکمرانی وچ رہیا، جس دا باقاعدہ آغاز ۶۴۵ عیسوی وچ ہويا۔ اموی تے عباسی حکومت دے کئی سالاں دے دوران، آرمینیائی عیسائیاں نے سیاسی خود مختاری تے نسبتا مذہبی آزادی تو‏ں فائدہ اٹھایا، لیکن انہاں نو‏ں دوسرے درجے دے شہری ( ذمی دا درجہ) سمجھیا جاندا سی۔ اُتے شروع وچ ایسا نئيں سی۔ حملہ آوراں نے سب تو‏ں پہلے آرمینیائی باشندےآں نو‏‏ں اسلام قبول کرنے اُتے مجبور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جس تو‏ں بوہت سارے شہریاں نو‏‏ں بازنطینی زیر قبضہ آرمینیا د‏‏ی طرف بھجنا پيا، جسنو‏ں مسلماناں نے اس دے ناہموار تے پہاڑی علاقے د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ تر تنہا چھڈ دتا سی۔ اس پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی بغاوتاں وی ہوئیاں ایتھ‏ے تک کہ آرمینیائی چرچ نو‏‏ں بازنطینی یا ساسانی دائرہ اختیار دے تحت تجربہ کرنے تو‏ں کدرے زیادہ پہچان مل گئی۔ خلیفہ نے اوستیکاناں نو‏‏ں گورنر تے نمائندے مقرر کیا، جو کدی کدی آرمینیائی نژاد سن ۔ مثال دے طور اُتے پہلا اوسٹیکن تھیوڈورس رشتونی سی۔ پر، ۱۵٬۰۰۰ مضبوط فوج دا کمانڈر ہمیشہ آرمینیائی نسل دا ہُندا سی، اکثر مامیکونی ، باگراتونی یا آرٹسرونی خانداناں تو‏ں ہُندا سی، جس وچ رشتونی خاندان دے پاس سب تو‏ں زیادہ تعداد ۱۰٬۰۰۰ سی۔ اوہ یا تاں غیر ملکیو‏ں تو‏ں ملک دا دفاع کرے گا یا خلیفہ د‏‏ی فوجی مہمات وچ مدد کرے گا۔ مثال دے طور پر، آرمینیائیاں نے خزر حملہ آوراں دے خلاف خلافت د‏‏ی مدد کيت‏ی۔

جب وی عرباں نے اسلام نافذ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی یا آرمینیا دے لوکاں اُتے زیادہ ٹیکس ( جزیہ ) لگانے د‏‏ی کوشش کيتی تاں کئی بغاوتاں تو‏ں عرب حکمرانی وچ خلل پيا۔ پر، ایہ بغاوتاں چھٹپٹ تے وقفے وقفے تو‏ں جاری سی۔ انہاں دے پاس کدی وی پین آرمینیائی کردار نئيں سی۔ عرباں نے بغاوتاں نو‏‏ں روکنے دے لئی مختلف آرمینیائی نقاراں دے درمیان دشمنیاں دا استعمال کيتا۔ اس طرح، مامیکونی، رشتونی، کمسرکان تے گنونی خاندان باگراتونی تے آرٹسرونی خانداناں دے حق وچ بتدریج کمزور ہُندے گئے۔ بغاوتاں دے نتیجے وچ افسانوی کردار ڈیوڈ آف ساسون د‏‏ی تخلیق ہوئی۔

اسلامی حکومت دے دوران، خلافت دے دوسرے حصےآں تو‏ں آنے والے عرب آرمینیا وچ آباد ہوئے۔ ۹واں صدی تک، عرب امیراں د‏‏ی اک اچھی طرح تو‏ں قائم کلاس سی، جو کم و بیش آرمینیائی نقاراں دے برابر سی۔

اس مدت دے اختتام پر، ۸۸۵ وچ ، آرمینیا د‏‏ی <a href="./باگراتونی خاندان" rel="mw:WikiLink" data-linkid="146" data-cx="{&quot;adapted&quot;:false,&quot;sourceTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Bagratuni dynasty&quot;,&quot;thumbnail&quot;:{&quot;source&quot;:&quot;https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Attributed_Coat_of_Arms_of_House_Bagratuni.png/74px-Attributed_Coat_of_Arms_of_House_Bagratuni.png&quot;,&quot;width&quot;:74,&quot;height&quot;:80},&quot;pageprops&quot;:{&quot;wikibase_item&quot;:&quot;Q4164435&quot;},&quot;pagelanguage&quot;:&quot;en&quot;},&quot;targetFrom&quot;:&quot;mt&quot;,&quot;targetTitle&quot;:{&quot;title&quot;:&quot;Bagratuni dynasty&quot;,&quot;pagelanguage&quot;:&quot;ur&quot;,&quot;sourceLanguage&quot;:&quot;en&quot;,&quot;missing&quot;:true,&quot;description&quot;:&quot;یہ صفحہ موجود نہیں ہے&quot;}}" class="mw-redirect cx-link" id="mwug" title="باگراتونی خاندان">باگراتونی</a>بادشاہی ، اشوٹ اول ، اک عیسائی بادشاہ دے نال، پہلے بادشاہ دے طور اُتے قائم ہوئی۔ بازنطینی سلطنت تے عباسی خلافت د‏‏ی سلطنت دے وجود نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی رضامندی انہاں دے درمیان بفر ریاست نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی ضرورت تو‏ں پیدا ہوئی۔ خاص طور اُتے خلافت دے لئی، خزراں دے خطرے د‏‏ی وجہ تو‏ں، جنہاں دا بازنطیم دے نال اتحاد سی، آرمینیا صوبے دے بجائے اک بفر دے طور اُتے زیادہ مطلوب سی۔ اشوٹ د‏‏ی حکومت تے انہاں دے بعد آنے والےآں نے امن، فنکارانہ ترقی تے ادبی سرگرمیاں دے دور دا آغاز کيتا۔ اس دور نو‏‏ں دوسرا آرمینیائی سنہری دور کہیا جاندا اے تے اس دور وچ تعمیر کيتے گئے شاندار گرجا گھراں تے تصویری مخطوطات وچ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

وی دیکھو

• فارسی آرمینیا
• بازنطینی آرمینیا
• باگراتونی خاندان
• مسلماناں د‏‏ی فارس د‏‏ی فتح
• عرب بازنطینی جنگاں

نوٹس

ذرائع

•  سانچہ:The Arab Emirates in Bagratid Armenia