ہمزہ

ہمزہ اردو د‏‏ی حروف تہجی دے پینتیسواں حرف ءکو کہندے نيں۔ جسنو‏ں بعض لوگ وکھ حرف نئيں سمجھدے مگر حقیقت وچ اوہ دو طریقے تو‏ں اردو وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ حرف دے طور اُتے تے وقف مزمار (Glottal Stop) یعنی حلق تو‏ں ہلکے تو‏ں جھٹکے دے نال ادا کیتے جانے والے لہجے دے طور پر۔ حرف دے طور اُتے 'دائرہ' جداں الفاظ وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ لہجے دے طور اُتے 'واؤ' یا 'مؤخر' جداں الفاظ وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ وکھ حرف دے طور اُتے استعمال ہو تو حروفِ ابجد دے حساب تو‏ں اس دے اعداد الف دے برابر 1 شمار ہُندے نيں۔ اسنو‏ں عیسوی سال دے نشان دے طور اُتے وی استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ تاریخی طور اُتے ایہ وی کہیا جاندا اے کہ ہمزہ اصل وچ آرامی بولی دے ابجد د‏‏ی صوتیات تو‏ں عربی وچ آیا جس وچ کہ وقف مزمار دے لئی اک حرف aleph استعمال ہُندا سی جو عربی وچ الف بنا تے چونکہ عربی وچ الف تو‏ں وقف مزمار دے نال نال طویل مصوتہ (vowel) یعنی حرف علت دے طور اُتے وی استعمال ہُندا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں وکھ شناخت دینے دے لئی یا ایہ ظاہر کرنے دے لئی مذکورہ الف محض مصوتہ نئيں بلکہ وقف مزمار اے اس دے نال ء دا اضافہ کیتا گیا۔ عربی وچ ایہ ہمزہ، الف دے اوپر وی آ سکدا اے تے نیچے د‏‏ی جانب وی جس وچ بالترتیب اس دے نال زبر تے زیر دے مصوتات (vowels) وی شامل ہوجاندے نيں۔

ہمزہ

لفظ وچ مقام:	وکھ	آخر وچ	درمیان وچ	شروع وچ
شکل:	ء	(none)	(none)	(none)

صوتیاتِ لسانیات

ابتدائیہ وچ دتے گئے حوالہ برائے وقف مزمار د‏‏ی حیثیت ہمزہ دے استعمال نو‏‏ں سمجھنے دے لئی انتہائی اہ‏م اے ؛ حقیقت تو ایہ اے کہ ہمزہ بنیادی طور اُتے دو مصوتات (vowels) نو‏‏ں وکھ کرنے دے مقام اُتے پیدا ہونے والی glottal stop د‏‏ی آواز ہی نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ہمزہ دا تعلق علم الصوتیات تو‏ں اس قدر گہرا اے کہ اردو تے فارسی متکلمین ہی نئيں بلکہ اہل بولی عرب تو‏ں وی اس دے درست استعمال وچ غلطی دا امکان مکمل رد نئيں کیتا جاسکدا۔ وقف مزمار عام طور اُتے اس وقت پیدا ہُندا اے کہ جدو‏ں دو مصوتات المختصر یعنی short vowels (جنہاں نو‏ں عربی تے اردو وچ خصوصاً اعراب کہیا جاندا اے ) اک نال آندے ہاں ؛ ایسی صورت وچ انسانی حلق د‏‏ی تشریح دے اعتبار تو‏ں لازم اے کہ صو‏‏تی طناباں (vocal cords) اپنے ارتعاش وچ تبدیلی لے ک‏ے آئیاں، جے ایسا نا ہو تو کدی وی دو مسلسل مصوتات المختصر (اعراب) اک نال ادا نئيں کیتے جاسکدے تے اوہ آپس وچ مدغم ہوکے کسی وی مصوتات الطویلہ (long vowels) د‏‏ی آواز پیدا کرن گے جو الف وی ہو سکدا اے واؤ وی تے یے بھی۔ مذکورہ بالا سطور وچ آنے والے ایسے الفاظ جنہاں وچ اعراب اک دے بعد اک آندے ہاں انہاں نو‏‏ں دوتاخیری (bimoraic) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے bi دا مطلب اے دو تے moraic بنا اے mora تو‏ں جس د‏‏ی جمع تاخرات (morae) کيتی جاندی اے، mora دا مطلب delay یا تاخیر ہُندا اے یعنی اوہ وقفہ یا تاخیر جو صو‏‏تی طناباں نو‏‏ں دو اک نال آنے والے اعراب د‏‏ی قابلِ شناخت آوازاں پیدا کرنے دے لئی درکار ہوئے۔ طویل مصوتات نو‏‏ں عام طور اُتے bimoraic ہی تسلیم کیتا جاندا ا‏‏ے۔ باالفاظ ہور کسی مقطعیہ (syllable) وچ دو مصوتات نو‏‏ں دوتاخیری کہیا جاندا ا‏‏ے۔ bimoraic د‏‏ی صورت حال پیدا ہونے نو‏‏ں bimoraicity یا دوتاخریت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح دے دوتاخیری الفاظ تن اقسام دے ہويا کردے نيں؛

1. اوہ دوتاخیری الفاظ جنہاں وچ دونے اعراب (یا مصوتات) اک جداں ہاں تو ایسی صورت وچ انہاں نو‏‏ں وتارہ (monophthong) کہیا جاندا اے تے اوہدی جمع وتارات کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اوہدی اک آسان مثال جاپانی شہر دا نام saitama د‏‏ی اے جس نو‏‏ں جے کلمہ نویسی وچ لکھیا جائے گا تو ایہ سائیتاما بنے گا تے قابل توجہ گل ایہ اے کہ جے اسنو‏ں glottal stop یعنی ہمزہ دے بغیر لکھ دتا جائے (یعنی سایتاما) تو فیر ایہ monophthong اُتے مشتمل bimoraic لفظ نئيں بلکہ خود اک diphthong بن جائے گا۔ عربی، اردو، انگریزی یا کسی وی بولی دے monophthong لفظ نو‏‏ں جے درست تلفظ دے نال لکھیا جائے گا تو اس وچ لازمی طور اُتے glottal stop آئے گا جس دے لئی ہمزہ لگانے د‏‏ی شرط ضروری اے ورنہ اوہ تلفظ یا تو اک طویل مصوتہ بن ک‏‏‏‏ے monomoraic ہو جائے گا یا فیر diaphthong بن جائے گا۔
2. اوہ دوتاخیری الفاظ جنہاں وچ دونے اعراب (یا مصوتات) اک دوسرے تو‏ں مختلف ہاں تو ایسی صورت وچ انہاں نو‏‏ں دغامہ (diphthong) کہیا جاندا اے جس د‏‏ی جمع دغامات (diphthongs) کيتی جاندی اے، diphthong دا لفظ di بمعنی دو تے phthongos تو‏ں بنا اے جس دے معنی صوت دے ہُندے نيں یعنی دو (جدا) آوازاں؛ انہاں نو‏ں دغامہ کہنے د‏‏ی وجہ دو آوازاں دا مدغم ہونا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے انگریزی لفظ loud (لاؤڈ / لاوڈ) وچ ou د‏‏ی آوازاں۔ انہاں دغامات د‏‏ی آوازاں نو‏‏ں اردو وچ لکھنے دے لئی دونے دے درمیان آنے والے glottal stop دے مقام اُتے ہمزہ وی استعمال کیتا جاسکدا اے (لاؤڈ) تے دو مصوتات وکھ وکھ وی استعمال کیتے جاسکدے نيں (لاوڈ) کیونکہ ایسا کرنے تو‏ں تلفظ (جے معلوم ہو تو اس) اُتے کوئی اثر نئيں پیندا۔

اس دے علاوہ بعض زباناں وچ بہت کم ایسے الفاظ جنہاں وچ تن اعراب (یا مصوتات) اک روانی وچ ہاں یا ایويں کہہ لاں کہ انہاں وچ تن یکساں مصوتات د‏‏ی آوازاں اک دے بعد اک آندی ہاں تو انہاں نو‏‏ں سہ صو‏‏تی (triphthong) کہیا جاندا اے ؛ جداں انگریزی لفظ flower د‏‏ی مثال جس نو‏‏ں درست صوتیات تو‏ں سمجھنے والا جے کوئی واطن مکلم (native speaker) جے درست تلفظ تو‏ں ادا کرے تو اس وچ تن مصوتات owe آندے نيں۔ ایسے الفاظ وچ جے glottal stop آندا ہو تو ہمزہ آئے گا۔

ہمزہ د‏‏ی اقسام

ہمزہ د‏‏ی عربی وچ دو اقسام ہُندیاں نيں جنہاں دا خیال قرآن د‏‏ی قرائت دے دوران وی ملحوظ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔

• پہلی قسم تو اوہی اے جس دا ذکر اوپر وی آیا کہ جسنو‏ں وقف مزمار دے لئی استعمال کیتا جاندا اے، اسنو‏ں ہمزۃ القطع (cutting hamzah) کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں الف دے اوپر یا نیچے ہمزہ د‏‏ی علامت لگیا ک‏‏‏‏ے لکھیا جاندا اے یعنی جداں أ تے إ اس قسم دے ہمزہ الف دا استعمال عربی تے قرآن وچ ہی نئيں بلکہ اردو بولی وچ وی مستعمل اے مثال دے طور اُتے لفظ، قِرأت وچ ایہی ہمزۃ القطع استعمال ہُندا ا‏‏ے۔
• دوسری ہمزہ د‏‏ی قسم نو‏‏ں ہمزۃ الوصل (joining hamzah) کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں بلا کسی ء د‏‏ی علامت دے محض الف د‏‏ی مانند لکھیا جاندا اے لیکن اس الف اُتے کوئی ہور مصوتہ وی نئيں ہُندا تے نہ ہی اوہدی خود د‏‏ی آواز بطور حرف علت نکلتی ا‏‏ے۔ عربی تلفظ دے دوران ایہ کوئی دانستہ وقف مزمار نئيں ہُندا بلکہ اک بے ساختہ سی حلقی آواز ہُندی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ؛ بالکل لکھیا جائے تے پڑھنے وچ بالکل آئے تو ایسی جگہ الف د‏‏ی آواز مفقود ہو جاندی اے تے اسی الف د‏‏ی صورت نو‏‏ں ہمزۃ الوصل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسی طرح عربی سابقہ، ال (لام تعریف) وچ وی ایہی ہمزۃ الوصل آندا اے جداں اللہ۔

مجموعی جائزہ جداول

Intervocalic (between vowels)

first	second
	i	u	a	ī	ū	ā
i	ṭiʾiṭ	ṭiʾuṭ	ṭiʾaṭ	ṭiʾīṭ	ṭiʾūṭ	ṭiʾāṭ
	طِئِط	طِئُط	طِئَط	طِئِيط	طِئُوط	طِئَاط
u	ṭuʾiṭ	ṭuʾuṭ	ṭuʾaṭ	ṭuʾīṭ	ṭuʾūṭ	ṭuʾāṭ
	طُئِط	طُؤُط	طُؤَط	طُئِيط	طُءُوط	طُؤَاط
a	ṭaʾiṭ	ṭaʾuṭ	ṭaʾaṭ	ṭaʾīṭ	ṭaʾūṭ	ṭaʾāṭ
	طَئِط	طَؤُط	طَأَط	طَئِيط	طَءُوط	طَآط
ī	ṭīʾiṭ	ṭīʾuṭ	ṭīʾaṭ	ṭīʾīṭ	ṭīʾūṭ	ṭīʾāṭ
	طِيئِط	طِيئُط	طِيئَط	طِيئِيط	طِيئُوط	طِيئَاط
ū	ṭūʾiṭ	ṭūʾuṭ	ṭūʾaṭ	ṭūʾīṭ	ṭūʾūṭ	ṭūʾāṭ
	طُوءِط	طُوءُط	طُوءَط	طُوءِيط	طُوءُوط	طُوءَاط
ā	ṭāʾiṭ	ṭāʾuṭ	ṭāʾaṭ	ṭāʾīṭ	ṭāʾūṭ	ṭāʾāṭ
	طَائِط	طَاؤُط	طَاءَط	طَائِيط	طَاءُوط	طَاءَاط
ay	ṭayʾiṭ	ṭayʾuṭ	ṭayʾaṭ	ṭayʾīṭ	ṭayʾūṭ	ṭayʾāṭ
	طَيْئِط	طَيْئُط	طَيْئَط	طَيْئِيط	طَيْئُوط	طَيْئَاط
aw	ṭawʾiṭ	ṭawʾuṭ	ṭawʾaṭ	ṭawʾīṭ	ṭawʾūṭ	ṭawʾāṭ
	طَوْئِط	طَوْؤُط	طَوْأَط	طَوْئِيط	طَوْءُوط	طَوْآط
	طَوْءِط	طَوْءُط	طَوْءَط	طَوْءِيط		طَوْءَاط

Other cases

condition	vowel
	i	u	a	ī	ū	ā
#_VC	ʾiṭ	ʾuṭ	ʾaṭ	ʾīṭ	ʾūṭ	ʾāṭ
	إِط	أُط	أَط	إِيط	أُوط	آط
C_VC	ṭʾiṭ	ṭʾuṭ	ṭʾaṭ	ṭʾīṭ	ṭʾūṭ	ṭʾāṭ
	طْئِط	طْؤُط	طْأَط	طْئِيط	طْءُوط	طْآط
CV_C	ṭiʾṭ	ṭuʾṭ	ṭaʾṭ	ṭīʾṭ	ṭūʾṭ	ṭāʾṭ
	طِئْط	طُؤْط	طَأْط	طِيئْط	طُوءْط	طَاءْط
CV_#	ṭiʾ	ṭuʾ	ṭaʾ	ṭīʾ	ṭūʾ	ṭāʾ
	طِئ	طُؤ	طَأ	طِيء	طُوء	طَاء
	طِء	طُء	طَء

ہمزہ د‏‏ی اشکال

عام طور اُتے عربی تے اردو دوناں وچ ہی ہمزہ دا لفظ (خواہ تنہا ہو یا حامل دے نال) اک چھوٹے تو‏ں عین دے ابتدائیییی سر د‏‏ی طرح تو‏ں لکھیا جاندا اے جداں ؤ یا ء لیکن بعض اوقات (بطور خاص اردو نستعلیق نویسہ وچ اسنو‏ں اک مائلہ چھوٹے تو‏ں انگریزی s د‏‏ی مانند وی لکھیا جاندا ا‏‏ے۔

ہمزہ دے مقامات

ہمزہ دا مقام اک تحریر دے دوران کسی متعدد اشکال وچ سامنے آندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بطور انفرادی محرف (یعنی بطور حرف) وی استعمال کیتا جاندا اے تے بسا اوقات ایہ کسی حامل (carrier) اُتے ہی رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ جے اوہ حامل کسی لفظ د‏‏ی ابتدا وچ ہو تو اوہ الف ہی ہُندا اے اس دے علاوہ ایہ ناقل و، ہ، ی تے ے وی ہو سکدا ا‏‏ے۔

• تنہا (حرف د‏‏ی مانند):
  • ء --- جداں جزء، انشاء تے ماشاء اللہ وغیرہ دے الفاظ
• حامل دے نال:
  • أ تے إ --- ایہ زبر دا اظہار وی ہو سکدا اے جداں أَساس، زیر دا وی جداں إِفَادَە تے پیش دا وی جداں أريد
  • ؤ جداں کھاؤ، گاؤ وغیرہ دے الفاظ
  • ئ جداں مسئلہ، کئی وغیرہ دے الفاظ
  • ئے جداں روئے سخن، روئے زمین تے آن لائن وغیرہ دے الفاظ
  • ۀ اردو وچ مثلِ طویل زیر یعنی بطور اضافت دو انداز وچ آندا اے
    • گول ہ برقرار: ایسی صورت وچ اسنو‏ں ہ دے اوپر لکھیا جاندا اے جداں بادۂ احمر قابل توجہ گل ایہ اے کہ ۂ زیرِ اضافت دا متبادل نئيں اے یعنی ۂ دے نیچے زیرِ اضافت دا اضافہ وی لازم اے (بادۂِ احمر) جو عام طور اُتے (بطور خاص دست نویسی وچ ) لکھیا نئيں جاندا۔ بعض اردو لغات وچ دو رنگی وی ملد‏ی اے کہ انہاں وچ ہمزہ نو‏‏ں ہ سامنے وی (بادہء احمر) دتا جاسکدا اے ، لیکن اس صورت وچ وی زیرِ اضافت لازم ا‏‏ے۔
    • گول ہ کھلی: ایسا عموماً اس وقت ہُندا اے جدو‏ں ۂ تو‏ں قبل کوئی ساکن آئے جداں معاملۂ گذر تے اس صورت وچ وی زیرِ اضافت آندا اے یعنی معاملۂِ گذر، جو عموماً نئيں وی لکھیا جاسکدا۔

جداں کہ ذکر آیا کہ گول ہ برقرار تے گول ہ کھلی؛ دونے وچ ہی زیر اپنی جگہ لازم اے یعنی ہمزہ برائے اضافت نئيں آندا، فیر سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ ہمزہ دا کیتا مقصد اے ؟ اس دا جواب لسانی صوتیات دے فہم دے بغیر سمجھنا ممکن نئيں۔ ایتھ‏ے ہمزہ اصل وچ دوالفاظ جوڑنے دے لئی زیرِ اضافت دا متبادل نئيں بلکہ ایتھ‏ے ہمزہ د‏‏ی ضرورت وقف مزمار نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی تے دو وتارات (monophthongs) د‏‏ی انفرادیت قائم کرنے تے انہاں وچ وکھ وکھ تمیز کرنے دے لئی آندا اے، جو عام بول چال وچ استعمال نئيں وی ہو تب وی علم صوتیات تے درست تلفظ دے لحاظ تو‏ں ضروری ا‏‏ے۔

مذکورہ بالا بیان وچ الفاظ أَساس تے إِفَادَە وچ گو کہ بالترتیب الف ہمزہ دے نال زبر تے زیر لگائے گئے نيں لیکن بسا اوقات انہاں حرکات نو‏‏ں تحریر تو‏ں موقوف ک‏‏‏‏ے کہ صرف الف اُتے اوپر یا نیچے ہمزہ دتا جانا ہی کافی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ایہ گل قابل غور اے کہ اردو وچ انہاں ہی عربی الفاظ اُتے تو‏ں اس ہمزہ نو‏‏ں وی موقوف ک‏‏‏‏ے دتا جاندا اے تے بلا ہمزہ و حرکات صرف اساس تے افادہ ہی لکھ دتا جاندا ا‏‏ے۔ جے تلفظ وچ دشواری ہونے دا اندیشہ ہو تے انہاں دا استعمال کیتا وی جائے تو عام طور اُتے زبر تے زیر نو‏‏ں لگیا ک‏‏‏‏ے تلفظ وچ آسانی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اردو وچ الف ہمزہ (بطور ابتدائیییی حامل) دے نال نہایت ہی کمیاب تے صرف مذہبی تے قرآنی الفاظ وچ ہی ملدا ا‏‏ے۔ فارسی وچ ہمزہ طویل مصوتات یا حروف علت جداں ا، و تے ی دے ساتھی ہی آندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اردو وچ بکثرت عربی قواعد موجود ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمزہ دا استعمال عربی تو‏ں نہایت ملدا جلدا ا‏‏ے۔

مفصلۂ ہمزہ (نُکلک)

• تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہمزہ
  مفصلہ (articulator)

اس مقام دا تعین کہ جتھ‏ے تو‏ں کوئی وی لسانی آواز نکلتی اے اسنو‏ں مفصل (articulation) کہیا جاندا اے اسنو‏ں بعض اوقات نطق وی کہندے نيں۔ جدو‏ں کہ منہ، حلق تے ناک دا اوہ حصہ (حصے) جو اس آواز نو‏‏ں پیدا کردے نيں انہاں نو‏ں مفصلہ (جمع:مفصلات) کہندے نيں۔ ہمزہ دے مفصلہ دا موجودہ عام مقام گو مزمار (glottis) نو‏‏ں منیا جاندا اے لیکن اس وچ ایہ گل ماہرین نحو وچ تاریخی طور اُتے متنازع اے کہ مزمار دے کس مقام تو‏ں ہمزہ د‏‏ی تشکیل ہُندی ا‏‏ے۔

1. خلیل بن احمد (718ء تا 793ء) نے اپنی تصنیف کتاب العین (جسنو‏ں عربی د‏‏ی پہلی لغت تسلیم کیتا جاندا اے ) وچ ہمزہ کو—ہوا—کہیا اے تے اسنو‏ں و تے ی د‏‏ی مانند آواز نو‏‏ں کھینچنے والا قرار دتا اے تے اس دا کوئی مفصلہ نئيں بیان کیتا۔
2. جدو‏ں کہ خلیل بن احمد ہی دے شاگرد تے عربی دے سب تو‏ں نمایاں ماہر نحو، سیبویہ (760ء تا 796ء) نے اپنی کتاب، الکتاب وچ ہمزہ دے مختلف قواعد دسدے ہوئے اسنو‏ں حلق دے اس حصے تو‏ں نکلنے والی آواز قرار دتا اے جو مزمار کہلایا جاندا ا‏‏ے۔

ہمزہ دے قواعد

عربی بولی وچ بنیادی طور اُتے طے اے کہ ہمزہ د‏‏ی خود کوئی آواز نئيں ہُندی تے ایہ صرف اپنے اردگرد موجود مصوتات تے حروف علت د‏‏ی آوازاں دے لئی استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے قواعد عربی بولی وچ خاصے پیچیدہ نيں تے بعض اوقات اوہ افراد وی اس دے استعمال وچ غلطی دا ارتکاب ک‏‏‏‏ے جاندے نيں کہ جنہاں د‏‏ی مادری بولی عربی اے تے اوہ عربی قواعد د‏‏ی نزاکتےآں تو‏ں مکمل آگاہ نا ہون۔ لیکن اردو وچ ایسے الفاظ کافی تعداد وچ ملدے نيں جنہاں وچ ہمزہ علاحدہ تو‏ں بطور حرف استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ جے اردو دے نقطۂ نظر نو‏‏ں ملحوظ خاطر رکھدے ہوئے ہمزہ دے قواعد ذکر کیتے جان تو انہاں نو‏ں آسان انداز وچ ایويں لکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

1. ہمزہ دے لئی مفترض (default) مقام (کرسی) الف ہی ہُندا اے جدو‏ں کہ لیکن جے لفظ د‏‏ی تشکیل وچ ضرورت ہو تو ی تے و وی آسکدے نيں، جدو‏ں کہ اردو وچ ے بھی۔
2. جے اس تو‏ں قبل حرف علت آندا ہاں، جداں الف تے جے ایہ حرف دے اختتام اُتے ہو تو بلا کرسی (یعنی تنہا) وی آ سکدا اے ؛ مثال، ماشاء اللہ، جزء وغیرہ۔
3. بعض اوقات (بطور خاص جے لفظ د‏‏ی ابتدا وچ ہو تو) اسنو‏ں تحریر وچ نئيں لیایا جاندا تے صرف اس اُتے موجود اعرب لکھ دتا جاندا ا‏‏ے۔ جداں أَساس د‏‏ی بجائے صرف اَساس۔

اردو وچ ہمزہ بطور حرف

اردو وچ ایسے الفاظ کافی تعداد وچ ملدے نيں جنہاں وچ ہمزہ علاحدہ تو‏ں بطور حرف استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اردو د‏‏ی پرانی کتاباں وچ ہمزہ نو‏‏ں علاحدہ حرف سمجھیا جاندا سی ۔ ہمزہ تو‏ں انحراف د‏‏ی اک وجہ کمپیوٹر اُتے استعمال د‏‏ی خودساختہ مشکل ا‏‏ے۔ ایسے حرف جنہاں وچ ہمزہ علاحدہ حرف دے طور اُتے استعمال ہُندا اے انہاں د‏‏ی کچھ مثالاں درج ذیل نيں:
دائرہ، مشائخ، ایشیا، ماشاء اللہ، جائزہ، فائدہ، نوزائیدہ، آئینہ، رائتہ، جزائر، مسئلہ، بچائی، ہوئی، تحائف، طوائف، طوائف الملوکی، لطائف، خائف، فہمائش، فرمائش، آسائش، نمائش، ستائش، پیدائش،آرائش، رہائش، ستائیس، اٹھائیس، زائچہ، پائمال، صائب، نائب، سائل، مائل، گھائل، شمائل، وسائل، مسائل، رسائل، ملائم، دکھائاں، سنائاں، آئے، جائے، پائے، سوائے، آئیے، جائیے، پائیے، سمجھائیے، شائستہ، کمائی، نائی،قصائی، حلوائی، مٹھائی، دھلائی، سلائی، شہنائی، کڑھائی، بھائی، تائی، ڈھائی، بجھائی، روئی، کھوئی، گویائی، گہرائی، اونچائی، اترائی، جمائی، آرائی (ستم آرائی، انجمن آرائی، ہنگامہ آرائی)، لڑائی، اڑائی، دلجوئی،
کچھ نام جو اردو وچ مستعمل نيں: عائشہ، سائرہ، مائدہ، نائمہ، فائزہ، نائلہ،
موجودہ زمانے وچ ایسے الفاظ جنہاں دے آخر وچ ہمزہ بطور علاحدہ حرف دے آندا اے ہن عموماً انٹیرنیٹ اُتے ہمزہ دے بغیر لکھے جاندے نيں مگر ہمزہ حالے وی بعض لہجاں وچ محسوس ہُندا اے مثلاً غرباء، فقراء، صلحاء، اثناء وغیرہ۔
ایسے الفاظ بے شمار نيں جنہاں وچ ہمزہ کسی لفظ اُتے استعمال ہويا ہو مگر بولدے ہوئے صاف علاحدہ تو‏ں محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے جرأت نو‏‏ں بغیر ہمزہ بول ک‏‏‏‏ے دیکھیا جائے تو بالکل مختلف لفظ ہوئے گا۔ چند ہور مثالاں: مآرب، مآخذ، تأثر، مآل، تأسف، تأمل، بِئس، بأس، شأن؛ وغیرہم

مستند کیہ اے ؟

مستند لغات تے انہاں پرانی کتاباں وچ کہ جو اردو دے الفاظ دا ماخذ عربی زبانہاں د‏‏ی صوتیات نو‏‏ں سمجھنے والےآں نے لکھی نيں انہاں وچ ہر اس مقام اُتے ہمزہ آندا اے جتھ‏ے قواعد د‏‏ی رو تو‏ں وقف مزمار پیدا ہو تے ضروری نئيں کہ اس وقف مزمار دا احساس عام بول چال وچ اججے ہُندا ہو کیونکہ اردو وچ تلفظ د‏‏ی ادائیگی اس طرح قواعدی صوتیات دے مطابق عام بولنے والے نئيں کردے۔ ایسی درست ادائیگی عموماً قرآن د‏‏ی قرات یا فیر کسی بہت اہ‏م محفل یا تقریر وچ ہی دیکھنے وچ آندی ا‏‏ے۔ عربی زبانہاں د‏‏ی صوتیات دا خیال رکھ ک‏‏‏‏ے لکھی جانے والی بیشتر کتاباں اسلامی موضوعات اُتے ہی نيں کیونکہ اسلامی کتاباں لکھنے والے علما یقینی طور اُتے بولی صوتیات دا خیال رکھدے نيں۔ متعدد لغات جو آن لائن دستیاب نيں اوہ عمومی لغات نيں، یعنی اوہ صوتیات یا کسی تے سائنس اُتے پیشہ ورانہ لحاظ تو‏ں نئيں بلکہ جو الفاظ ہور اردو کتاباں وچ جس طرح آئے نيں انہاں نو‏‏ں اسی طرح درج ک‏‏‏‏ے دیندی نيں تے اکثر اس کتاب دا حوالہ وی دے دتا جاندا اے ۔ ایسی لغت نو‏‏ں کسی وی طور اُتے صوتیات دے معاملات وچ بطور حوالہ تسلیم نئيں کیتا جاسکدا خواہ اوہ لغت کسی حکومت یا کسی ادارے د‏‏ی سرپرستی وچ ہی تیار کيتی گئی ہو؛ اس گل تو‏ں مقصد اس لغت اُتے اعتراض یا اوہدی توہین ہرگز نئيں کیونکہ اوہ لغت علم صوتیات د‏‏ی پیشہ ورانہ لغت نئيں تے صرف ہور کتاباں وچ آنے والے انہاں الفاظ نو‏‏ں حوالے دے نال بیان ک‏‏‏‏ے رہی اے جو اردو وچ مستعمل نيں، یعنی صرف اس دا ہدف جدا ا‏‏ے۔ جداں کہ ابتدا وچ مذکور ہويا کہ ہمزہ دے درست استعمال وچ اہل بولی عرب تو‏ں وی غلطی دا احتمال ناممکنات وچو‏ں نئيں اے، اسی وجہ تو‏ں کوئی اردو دان عالم اس دے استعمال وچ غلطی ک‏‏‏‏ے سکدا ا‏‏ے۔ اک مثال دے طور اُتے بابائے اردو مولوی عبدالحق دا بیان، ہمزہ دے بارے وچ درج کیتا جا رہیا ا‏‏ے۔

”

ہمزہ نو‏‏ں غلطی تو‏ں حروف وچ شامِل کرلیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ درحقیقت ی تے واؤ دے نال اوہی کم کردا اے جو مدّ الف دے نال کردی ا‏‏ے۔ یعنی جتھ‏ے ی یا واؤ د‏‏ی آوازاں کھچ ک‏‏‏‏ے نکالنی پڑاں اوتھ‏ے بطور علامت ہمزہ لکھ دیندے نيں۔

“

یہ بیان اک انتہائی فاش غلطی اے ؛ ہمزہ کدی وی مد دا کم نئيں کردا بلکہ ایہ bimoraic الفاظ دے مصوتات جدا کرنے تے یا فیر کسی عرب (عموماً الف) یا مصوتہ (ا و ی) د‏‏ی کرسی اُتے آکے وقف مزمار د‏‏ی شناخت کرواندا اے یا ایويں کہہ سکدے نيں کہ دو آوازاں یا الفاظ نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں جداگانہ شناخت دیندا ا‏‏ے۔ یعنی معاملہ الٹ کہ ہمزہ تو بذات خود بکثرت monophthong نو‏‏ں diphthong د‏‏ی طویل آواز بننے تو‏ں روکنے دے لئی آندا اے (ویکھو قطعہ، صوتیاتِ لسانیات)۔ عرض مکرر اے کہ ایتھ‏ے مقصود کسی وی شخصیت اُتے اعتراض نئيں بلکہ جو صورت حال اے اسنو‏ں بیان کرنا ا‏‏ے۔

چند متنازع الفاظ

اردو وچ ایسے متعدد الفاظ ملدے نيں کہ جنہاں نو‏ں ہمزۃ القطع (cutting hamzah) دے نال تے اس دے بغیر دونے طرح لکھ دتا جاندا اے، ایسا صرف اج کل شمارندی اردو اُتے ہی نئيں بلکہ اردو د‏‏ی کتاباں وچ وی دیکھنے وچ آندا اے لہذا بنیادی طور اُتے اوہدی وجہ اک تو ایہ اے کہ اردو وچ عام تلفظ د‏‏ی روانی وچ جو الفاظ جاری ہُندے نيں انہاں دا مفہوم سمجھنے دے لئی ہمزہ دے نا ہونے د‏‏ی وجہ کوئی دشواری پیدا نئيں ہُندی؛ مثال دے طور اُتے لفظ ؛ کیتے تے کیتے دونے طرح دیکھنے وچ آندا ا‏‏ے۔ ہن صورت حال کچھ ایويں اے کہ اوہ اشخاص جو اردو دے ایسے الفاظ د‏‏ی صوتیات تو‏ں واقف نيں یا گھٹ تو‏ں گھٹ اسنو‏ں برقرار رکھنا چاہندے نيں اوہ تو اردو دے انہاں الفاظ اُتے ہمزہ لگاندے نيں تے جو اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ جدو‏ں ہمزہ نا لگانے تو‏ں مفہوم سمجھنے وچ کوئی ابہام یا دشواری نئيں آندی تو فیر ہمزہ درج نا ک‏ر ک‏ے سادہ الفاظ اختیار کیتے جاسکدے نيں؛ اس مضمون دا مقصد کسی وی اک د‏‏ی حمایت یا مخالفت نئيں بلکہ صرف صورت حال نو‏‏ں سامنے لانا ا‏‏ے۔

قواعدی وجوہات

جے اک عام تو‏ں لفظ ؛ لِئے نو‏‏ں دیکھیا جائے مذکورہ بالا مضمون وچ ہن تک دتی گئی صوتیات د‏‏ی توجیہات نو‏‏ں اس مثال تو‏ں سمجھنے وچ آسانی ہوئے گی۔ لِئے نو‏‏ں اردو وچ ل اُتے زیر دے نال وڈی یے نو‏‏ں جوڑ ک‏‏‏‏ے liye یا liey ادا کیتا جاندا اے تے جے اس وچ موجود آوازاں نو‏‏ں صوتیات دے لحاظ تو‏ں دیکھیا جائے تو اس مقطعیہ (syllable) وچ دو وتارہ (monophthong) موجود نيں (1- لِ تے 2- ئے) یعنی ایہ اک دوتاخیری (bimoraic) لفظ اے جس وچ پہلا وتارہ، ل اُتے زیر یعنی عرب یا short vowel دے ذریعے لی د‏‏ی چھوٹی آواز پیدا ک‏‏‏‏ے رہیا اے جدو‏ں کہ دوسرا وتارہ وڈی یے یعنی مصوتہ یا vowel دے ذریعے تو‏ں طویل آواز پیدا ک‏‏‏‏ے رہیا ا‏‏ے۔ غور کرنے اُتے ایہ گل سامنے آندی اے کہ اس دے دو مقطعیات (syllables) جس مقام اُتے وکھ ہُندے نيں اوتھ‏ے وقف مزمار (جو عام طور اُتے غیر محسوس گزر جاندا اے ) آنا لازمی اے تے اسی وجہ تو‏ں عربی تجوید نو‏‏ں جاننے تے اسلامی کتاباں لکھنے والے علما بکثرت لئی نو‏‏ں ہمزہ دے نال لکھدے نيں کیونکہ جے لی ( li ) تے ے ( ye ) د‏‏ی آواز نو‏‏ں ہمزہ تو‏ں وکھ نا کیتا جائے تو کس طرح ی د‏‏ی آواز ے اُتے ختم ہوئے گی؟ اس لئی اردو وچ اسی صورت حال د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض جگہ اسنو‏ں ل اُتے زیر د‏‏ی بجائے مکمل مصوتہ ی دے نال لی + ے لکھیا جاندا اے ۔ لئی د‏‏ی صورت وچ آواز تے لئی د‏‏ی صورت وچ آواز ؛ دونے وچ اک واضح فرق اے تے دونے انداز دے لہجے اردو وچ سننے نو‏‏ں ملدے نيں؛ بطور خاص ہندوستانہاں د‏‏ی پرانے انداز د‏‏ی اردو وچ ۔

چند الفاظ

فائل:Crulphijje.PNG

شکل الف: حوالہ برائے وقف مزمار بحالتِ تسلسل اعراب ی تے ے (جداں ؛ کیجیئے تے دیجیئے)۔ واضح عبارت نو‏‏ں دیکھنے دے لئی تصویر اُتے طق کیجیئے۔

درج وچ چند ایسے الفاظ دتے جا رہے نيں کہ جنہاں وچ عموماً ہمزہ دے بارے وچ غلط فہمی پیدا ہوجاندی ا‏‏ے۔ اوہدی اک وجہ انہاں الفاظ دے لغوی ماخذ وچ ابہام تو‏ں پیدا ہُندی اے جس د‏‏ی اک مثال ایويں اے کہ لئی دے بارے وچ سمجھیا گیا کہ ایہ لفظ لیا تو‏ں اخذ اے تے بتائیے، بتائی تو‏ں بنا اے اس لئی چونکہ لیا وچ ہمزہ نئيں تے بتائی وچ ہمزہ اے اس وجہ تو‏ں لئی اُتے ہمزہ نئيں آ سکدا تے بتائی د‏‏ی وجہ تو‏ں بتائیے اُتے ہمزہ درست اے ؛ ایتھ‏ے پہلا ابہام تو انہاں دے ماخذات دے سلسلے وچ اے کہ بتائیے وی بغیر ہمزہ دے لفظ بتا (دسنیا) تو‏ں اخذ اے نا کہ بتائی تو‏ں تے دوسرا ابہام ایتھ‏ے ایہ اے کہ ایہ سمجھنا کہ جے اصل منبع لفظ وچ ہمزہ اے تو ہی ماخوذ لفظ اُتے ہمزہ آئے گا۔ ایہ گل وی درست نئيں کیونکہ جے ماخذ اُتے ہمزہ نا ہو لیکن اس تو‏ں ماخوذ کیتے جانے والے لفظ اُتے وقف مزمار آندا ہو تو اردو قواعد د‏‏ی رو تو‏ں ہمزہ لگایا جائے گا ۔

• لئی / لئی : دونے ہی درست نيں تے اک دوسرے دے مکمل متبادل آسکدے نيں۔ صوتیات دے اعتبار تو‏ں پہلی صورت احسن اے کہ جس وچ ل زیر دے عرب د‏‏ی آواز نو‏‏ں وقف مزمار تو‏ں وکھ کیتا جاندا اے جدو‏ں کہ دوسری صورت وچ ی تے ے دے مصوتات نو‏‏ں وکھ وکھ پڑھا جاندا اے جس وچ لکھ کوشش دے باوجود حلق دا جھٹکا شامل ہو جاندا اے تے لی ئے ورگی آواز سنائی دیندی ا‏‏ے۔ عربی صوتیات دا خیال رکھ ک‏‏‏‏ے لکھی جانے والی متعدد کتاباں وچ ایہ دونے الفاظ متبادل آندے ہوئے ملدے نيں تے انہاں دے استعمال وچ ، کسی اک دے لئی، لینا (فعل) یا برائے (متعلق فعل) د‏‏ی تمیز نئيں پائی جاندی۔
• دتے / دتے : صورت اول صوتیاندی اعتبار تو‏ں احسن اے جدو‏ں کہ صورت دوم وی ملد‏ی اے انہاں دونے متبادلات وچ وی فعل یا متعلق فعل دا لئی خصوصیت نئيں ملد‏ی۔
• بنائیے : اس دے بارے وچ وی ایہ ابہام سننے وچ آیا اے کہ ایہ بنائی تو‏ں بنا اے اس لئی اس وچ ہمزہ استعمال ہونا درست اے، صورت حال ایويں اے کہ ایہ بنانا تو‏ں ماخوذ لفظ اے جس وچ ہمزہ نئيں آندا لیکن بنائیے وچ وقف مزمار آجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمزہ لگایا جاندا ا‏‏ے۔
• گئے
• سنیئے : ہمزہ ی دے بعد آئے گا یعنی ؛ س ن ی ء ے کیونکہ وقف مزمار ی تے ے دے مابین اے
• سنائیے : ہمزہ ی تو‏ں قبل آئے گا یعنی س ن ا ء ی ے کیونکہ وقف مزمار الف تے ی دے مابین اے
• لیجئے / لیجیے / لیجیئے : تیناں انداز وچ ملدا اے ؛ حوالہ برائے اول؟، برائے دوم تے برائے سوم
• کیجیئے / کیجیے / کیجئے : بالائی مثال دے بعد حوالےآں د‏‏ی ضرورت تو نئيں اُتے فیر پہلی (احسن) کیفیت د‏‏ی حجت تمام دے لئی اک مستند سمجھی جانے والی لغت اُتے فنی خرابی دا عکس ملاحظہ کیجیئے جو شکل الف وچ دتا گیا ا‏‏ے۔
• دیجیئے/ دیجیے / دیجئے : بالائی مثال دے بعد حوالےآں د‏‏ی ضرورت تو نئيں اُتے فیر پہلی (احسن) کیفیت د‏‏ی حجت تمام دے لئی اک مستند سمجھی جانے والی لغت اُتے فنی خرابی دا عکس ملاحظہ کیجیئے جو شکل الف وچ دتا گیا ا‏‏ے۔
• چاہیے / چاہیے : حوالہ برائے اول تے دوم
• ٹھہریئے (ٹھہرئیے) / ٹھہریے : اول تے دوم

پر ایسے الفاظ وچ اس امر دا اہتمام ہونا چاہیدا کہ: (ی ء ے) یا (ء ی ے) دا اجماع نہ ہو؛ (ء ے) یا (ی ے) درست ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر: چاہیے، چاہئے (درست) اور چاہیے، چاہئیے (غلط)؛ لیے، لیے (درست) اور لیے، لئیے (غلط)؛ دیجیے، دیجئے (درست) اور دیجیئے، دیجئیے (غلط) نيں، وعلیٰ ہٰذاالقیاس

ہور ویکھو

• پنجابی کِداں پڑھیئے
• شمارندہ اُتے نایکساں اردو حروف
• حروف تہجی

حوالے