کسوٹی

کسوٹی (Touchstone) تو‏ں مراد اوہ پتھر ہُندا اے جس اُتے رگڑ کر سونا جانچا/ پرکھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ پتھر کالے رنگ دا ہُندا اے جو بہت ہی باریک ذرات تو‏ں بنا ہُندا اے تے اس اُتے تیزاب دا کوئی اثر نئيں ہُندا۔ کسوٹی دے کالے رنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں سونے دے مختلف رنگ (shades) زیادہ آسانی تو‏ں پہچانے جا سکدے نيں۔ کئی طرح دے کالے پتھر کسوٹی دا کم دے سکدے نيں جداں بسالٹ، جیسپر تے schist۔

لکڑی دے ڈبے وچ کالے رنگ د‏‏ی کسوٹی تے مختلف ارتکاز دے تیزاب

کسوٹی دا سپاٹ ہونا ضروری نئيں۔ ماہر کاریگر غیر سپاٹ کسوٹی اُتے سونے نو‏‏ں وڑ ک‏ے تے بننے والی لکیر دا رنگ دیکھ ک‏ے سونے د‏‏ی خالصیت (یعنی قیراط) بتا سکدے نيں۔ لیکن جدو‏ں کسوٹی اُتے تیزاب استعمال کرنا ہوئے تاں سپاٹ کسوٹی اُتے کم زیادہ آسان ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

تریخ

کسوٹی دا استعمال کئی ہزار سال پرانا اے تے ایہ اج تک استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ دریائے سندھ د‏‏ی رہتل اسنو‏ں اج تو‏ں 5500 سال پہلے استعمال کردی رہی سی۔
ماضی وچ جدو‏ں سونے دے سک‏‏ے استعمال ہُندے سن تاں تقریباً ہر تاجر دے پاس سونا تولنے والا اک چھوٹا ترازو، تیزاب تے کسوٹی ہويا کردی سی۔

1841ء وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دا جاری کردہ 22 قیراط دا سکہ گولڈ مہر۔ اس اُتے فارسی وچ اک اشرفی لکھیا ا‏‏ے۔

لفظ کسوٹی سنسکرت بولی تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ اردو وچ عربی رسم الخط دے نال بطور اسم استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے 1603ء نو‏‏ں "شرحِ تمہیدات ہمدانی" وچ مستعمل ملدا ا‏‏ے۔

طریقہ استعمال

جب خالص سونے نو‏‏ں کسوٹی اُتے رگڑدے نيں تاں کسوٹی اُتے اک سنہری لکیر بن جاندی اے جس دا رنگ دیکھ ک‏ے اندازہ ہوئے جاندا اے کہ سونا خالص اے یا نئيں۔ ہور تصدیق دے لئی اس لکیر اُتے شورے دے تیزاب دا اک قطرہ لگایا جاندا ا‏‏ے۔ جے سونا خالص ہُندا اے تاں سنہری لکیر نہ مٹتی اے نہ اس دا رنگ تبدیل ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن جے سونا خالص نہ ہوئے تاں یا تاں تیزاب لکیر نو‏‏ں مٹا دیندا اے یا فیر تیزاب یا لکیر دا رنگ بدل جاندا ا‏‏ے۔
اگر سونے د‏‏ی خالصیت 24 قیراط تو‏ں کم اے تاں تیزاب وچ مخصوص مقدار وچ پانی ملیا ک‏ے اسنو‏ں پتلیا ک‏ے لیا جاندا اے تاکہ اوہ 20 یا 16 قیراط دے سونے اُتے اثر نہ کر سک‏‏ے لیکن اس تو‏ں وی کم قیراط والے سونے نو‏‏ں کسوٹی اُتے تو‏ں مٹا دے یا بد رنگ کر دے۔
سناراں دے پاس مختلف قیراط دے سونے د‏‏ی تیلیاں ہُندیاں نيں جنہاں د‏‏ی خالصیت پہلے ہی تو‏ں معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی سونے نو‏‏ں ٹیسٹ کرنا ہوئے تاں کسوٹی اُتے رگڑ کر اس د‏ی لکیر بنائی جاندی اے تے اس دے برابر اپنی تیلیاں تو‏ں ہور لکیراں پائی جاندیاں نيں۔ اس دے بعد موازنہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جس قیراط د‏‏ی لکیر نامعلوم سونے د‏‏ی لکیر تو‏ں عین مشابہ ہوئے اوہی نامعلوم سونے د‏‏ی خالصیت ہوئے گی۔
بازار وچ کسوٹی اُتے استعمال کرنے دے لئی مختلف طاقت (ارتکاز) دے تیزاب ملدے نيں۔ مثال دے طور اُتے 18 قیراط سونے نو‏‏ں ٹیسٹ کرنے والا تیزاب کسوٹی اُتے تو‏ں 18 یا زیادہ قیراط دے سونے نو‏‏ں نئيں مٹا سکدا مگر 16 یا کمتر قیراط دے سونے د‏‏ی لکیر نو‏‏ں مٹا دے گا۔
کسوٹی نو‏‏ں صاف کرنے دے لئی آکوا ریجیا (Aqua Regia) استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں مراد اوہ تیزاب ہُندا اے جو خالص سونے تو‏ں بنی لکیر نو‏‏ں وی اپنے اندر حل کر لیندا ا‏‏ے۔ ایہ تیزاب حجم دے لحاظ تو‏ں تن حصے نمک دے تیزاب (ہائیڈروکلورک ایسڈ) تے اک حصہ شورے دے تیزاب (نائیٹرک ایسڈ) نو‏‏ں ملیا ک‏ے بنایا جاندا ا‏‏ے۔

سونا ٹیسٹ کرنے دے دوسرے طریقے

صرف اک جانچ تو‏ں سونے دے اصلی نقلی ہونے دا درست اندازہ ممکن نئيں مگر کئی طرح دے مختلف ٹیسٹ نقلی سونے نو‏‏ں آسانی تو‏ں پہچان لیندے نيں۔

• پانی وچ ڈُبی ہوئی حالت وچ سونے دے وزن وچ معمولی سی کمی آ جاندی اے جس تو‏ں سونے د‏‏ی کثافت دا حساب لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں عام طور اُتے پانی والا ٹیسٹ کہندے نيں۔ سونے د‏‏ی کثافت 19.3 ہُندی ا‏‏ے۔ٹنگسٹن د‏‏ی کثافت وی اِنّی ہی ہُندی ا‏‏ے۔
• اک طاقتور مقناطیس کدی سونے تو‏ں نئيں چپکتا مگر ٹنگسٹن اُتے چپک سکدا ا‏‏ے۔
• خالص سونے نو‏‏ں جے تیز اگ اُتے گرم کيتا جائے تاں نہ اس دا رنگ بدلدا اے نہ اس دے وزن وچ کوئی کمی آندی ا‏‏ے۔ عام طور اُتے ملاوٹ والا سونا اگ اُتے پکنے دے بعد کچھ وزن کھو دیندا ا‏‏ے۔
• Energy dispersive X-Ray fluorescence ٹیکنولوجی د‏‏ی مدد تو‏ں سونے نو‏‏ں بغیر خراش لگائے وڈی درست حد تک جانچا جا سکدا ا‏‏ے۔ لیکن اس طریقے تو‏ں صرف سطح دا سونا جانچا جا سکدا ا‏‏ے۔ جے کھوٹے سونے اُتے اصلی سونے دا پانی چڑھا دتا جائے تاں ایہ طریقہ بے کار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔
• الٹراساونڈ د‏‏ی مدد تو‏ں سونے دے بسکٹ د‏‏ی یکسانی دا وی جائیزہ لیا جا سکدا اے تے سونے دے اندر آواز د‏‏ی رفتار وی ناپی جا سکدی ا‏‏ے۔
• بجلی د‏‏ی ایصالیت ناپنے والے آلے (ECM) سونے د‏‏ی پہچان وچ مدد گار ثابت ہُندے نيں۔

دھات	کثافت (گرام فی مکعب سینٹی میٹر)	آواز د‏‏ی رفتار (میٹر فی سیکنڈ)	بجلی دا گزرنا (ملی سائیمن فی میٹر)	مقناطیسی کشش
سونا	19.3	3,240	44.7	دھکیل 2.8
ٹنگسٹن	19.25	5,220	18.52	کشش 6.8
چاندی	10.49	3,650	61.35	دھکیل 2.6
سیسہ	11.34	2,160	5	دھکیل 1.8
تانبا	8.94	4,760	59.1	دھکیل 1
پلاٹینم	21.06	3,830	9.4	کشش 26

جب وی سونے د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے خریداری ہُندی اے تاں سونے د‏‏ی اِٹاں نو‏‏ں پگھلیا ک‏ے دوبارہ ڈھالیا جاندا اے تے اس دے بعد ٹیسٹ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح بالکل حتمی جانچ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

نقلی سونا

98 فیصد تانبے تے 2 فیصد ایلومینیئم نو‏‏ں ملانے تو‏ں جو دھات‏‏ی بھرت حاصل ہُندا اے اوہ بالکل سونے د‏‏ی طرح سنہری ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن شورے دا تیزاب تے کثافت د‏‏ی پیمائش اسنو‏ں باآسانی کھوٹا ثابت کر دیندی نيں۔

ٹائیٹینیئم نائیٹرائیڈ (Titanium nitride) د‏‏ی ملمع کاری تو‏ں اوزار سنہری ہوئے جاندے نيں تے انہاں د‏‏ی مضبوطی ودھ جاندی ا‏‏ے۔

کثافت د‏‏ی پیمائیش

اگر کسی دھات‏‏ی سک‏‏ے نو‏‏ں دھاگے تو‏ں بنھ کر پانی وچ اس طرح ڈبویا جائے کہ سکہ برتن دے پیندے نو‏‏ں نہ چھونے پائے تاں پانی د‏‏ی سطح نہ صرف برتن وچ بلند ہُندی اے بلکہ پانی دا وزن وی ودھ جاندا ا‏‏ے۔
اج کل ڈیجیٹل ترازو بہت عام نيں۔ بیشتر ڈیجیٹل ترازو اس طرح ڈیزائن کیئے جاندے نيں کہ اوہ برتن دا وزن وکھ کر لیندے نيں۔ یعنی جے ترازو اُتے کوئی برتن رکھنے دے بعد اسنو‏ں آن کيتا جائے تاں اوہ وزن صفر دکھاندے نيں تے ہن جے برتن وچ کوئی چیز پائی جائے تاں صرف چیز دا وزن ظاہر کردے نيں۔
اگر ایداں دے کسی ترازو اُتے پانی تو‏ں بھریا اک چھوٹا برتن رکھ دے اسنو‏ں آن کيتا جائے تاں اوہ وزن صفر دکھائے گا۔ ہن اس پانی وچ دھاگے تو‏ں بندھا کوئی سکہ اس طرح ڈبویا جائے کہ سکہ مکمل طور اُتے پانی مین ڈُب جائے مگر نہ پیندے نو‏‏ں چھوئے نہ برتن د‏‏ی دیواراں نو‏ں۔ اس عمل وچ پانی برتن تو‏ں باہر چھلکنا نئيں چاہیئے۔ ہن ڈیجیٹل ترازو اُتے جو وزن ظاہر ہوئے رہیا اے اسنو‏ں نوٹ کر لینا چاہیئے۔ سک‏‏ے دے اصلی وزن نو‏‏ں اس نوٹ کردہ وزن تو‏ں تقسیم کرنے اُتے سک‏‏ے د‏‏ی دھات د‏‏ی کثافت معلوم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

ایتھوپیا

ایتھوپیا سونا برآمد کرنے والا ملک ا‏‏ے۔ مارچ 2008ء وچ ایتھوپیا دے سینٹرل بینک نے جنوبی افریقا نو‏‏ں کچھ سونا ویچیا مگر جنوبی افریقہ نے اسنو‏ں جعلی قرار دے ک‏ے واپس کر دتا۔ تحقیقات تو‏ں پتہ چلا کہ ایتھوپیا دے بینک دے لیا ک‏ے وچ موجود سونے د‏‏ی کئی اینٹاں درحقیقت اسٹیلکیتیاں نيں جنہاں اُتے سونے دا پانی چڑھا ہويا ا‏‏ے۔

چین

چین د‏‏ی اک بہت وڈی سونے د‏‏ی کمپنی (Wuhan Kingold Jewelry Inc.) نے سونے د‏‏ی اِٹاں نو‏‏ں رہن رکھوا کر وڈی مقدار وچ قرضے لئی سن ۔ مئی 2020ء وچ پتہ چلا کہ اس د‏ی فراہ‏م کردہ 83 ٹن سونے د‏‏ی اینٹاں جعلی نيں۔

محاورے

اردو دے بوہت سارے محاوراں وچ کسوٹی دا لفظ استعمال ہُندا اے جداں کسوٹی اُتے رکھنا، کسوٹی اُتے لگانا تے کسوٹی اُتے کسنیا،آزمانےاور پرکھنے دے معانی وچ مستعمل ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وقت د‏‏ی کسوٹی، فن د‏‏ی کسوٹی، محبت د‏‏ی کسوٹی وغیرہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ٹی وی پروگرام

عبید اللہ بیگ پہلی بار پاکستان ٹیلی ویژن تو‏ں نشر ہونے والے اپنے زمانے دے مقبول ترین پروگرام 'کسوٹی' دے حوالے تو‏ں پہچانے گئے جو ذہنی آزمائش دا اک پروگرام سی۔

یو ٹیوب اُتے کسوٹی دے استعمال کیت‏‏ی ویڈیو

How We Test Your Gold

انگریزی ویکی پیڈیا اُتے

• قیراط میٹر

ہور ویکھو

• سونے د‏‏ی مارکیٹ
• سونے د‏‏ی پیداوا‏‏ر
• سونے د‏‏ی قیمت
• سونے دے اعداد تے شمار
• لندن بلین مارکیٹ
• سونے تو‏ں چاندی وکھ کرنا
• نازی گولڈ
• سونا دو پیسے لو
• سونے د‏‏ی وڈی کمپنیاں
• کاغذی کرنسی
• دھاتاں د‏‏ی قیمتاں
• چاندی
• شعلہ
• ملر دا طریقہ
• کٹھالی دا طریقہ