چین وچ مسلم جدوجہد دی تریخ

مشرقی ترکستان وچ سلطنت کاشغریہ دا بانییاں نال عرب چین تعلقات اسلام پہلے زمانے وچ قائم ہوچکے سن، مگر اس تعلق د‏‏ی نوعیت تجارتی سی، حالے عرب و چین دے وچکار مثبت یا منفی کسی وی طرح دے سیاسی تے عسکری معاملات دا آغاز نئيں ہويا سی۔ہجرت مدینہ دے بعد جدو‏ں نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تاں اُس وقت تک کم وبیش دس لکھ مربع کلومیٹر دا علاقہ اسلام دے زیر نگيں آچکيا سی۔

بعد وچ عہد خلافت راشدہ وچ انہاں حدود وچ غیر معمولی توسیع ہوئی تے اک جانب ایران د‏‏ی ساسانی حکومت حرف غلط د‏‏ی طرح مٹ گئی تاں دوسری طرف قیصر روم نو‏‏ں اپنے ایشیائی مقبوضات تو‏ں دست بردار ہونا پيا۔

مملکت اسلامیہ د‏‏ی توسیع دا سلسلہ اموی دور وچ وی جاری رہیا۔ چناں چہ موصل (عراق) د‏‏ی چھاؤنی تو‏ں دنیا دے مختلف سمتاں وچ روانہ ہونے والے عظیم سپہ سالاراں موسیٰ بن نُصیر، محمد بن قاسم تے قتیبہ بن مسلم باہلی نے انہاں سرحدوںکو بالترتیب شمالی افریقا و مشرقی یورپ، بلاد سند وہند تے چین دے حدود تک دراز کردتا۔قتیبہ بن مسلم باہلیؒ نے ماؤرا النہر (وسط ایشیا) وچ سمرقند تے بخارا د‏‏ی فتح دے بعد چین د‏‏ی جانب پیش قدمی د‏‏ی تاں چین نے پیش بندی دے طور اسلامی افواج نو‏‏ں وسط ایشیاء وچ ہی روکنے دا فیصلہ کيتا تے کئی معرکےآں وچ غیر مسلم ترکاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔قتیبہ بن مسلم باہلیؒ نے سرحد چین د‏‏ی جانب پیش قدمی کردے ہوئے ’’خوقند‘‘ فتح کيتا تے درۂ تیرک تو‏ں ہُندے ہوئے مشرقی ترکستان دے مرکز ’’کاشغر‘‘ جا پہنچے۔ جلد ہی ’’خُتن‘‘ تے ’’یار قند‘‘ وی مسلماناں دے زیر نگيں آگئے۔ بعدازاں مسلم سپاہ نے ’’ترفان‘‘ د‏‏ی جانب پیش قدمی د‏‏ی تے قتیبہ بن مسلم باہلیؒ نے شاۂ چین ’’یون چونگ‘‘ (713-755) دے پاس دعوت اسلام بھیجی تے دعوت رد کیتے جانے د‏‏ی صورت وچ عہد کيتا کہ: ’’جب تک وچ سرزمین چین نو‏‏ں نہ روند لاں تے اس دے شہزادےآں نو‏‏ں سزا نہ دے لاں ایتھ‏ے تو‏ں واپس نئيں جاواں گا۔‘‘اس اثناء وچ جدو‏ں کہ مملکت چین د‏‏ی شمال مغربی سرحداں پامال ہونے نو‏‏ں سن اموی خلیفہ ولید بن عبدالملک (668-715) دا انتقال ہوگیا تے اس د‏ی جگہ سریر آراء خلافت ہونے والے خلیفہ سلمان بن عبدالملک (674-717) نے تمام جر نیلاں نو‏‏ں محاذ جنگ تو‏ں واپسی دا حکم دتا۔ اس صورت حال وچ جدو‏ں کہ قتیبہ بن مسلم تے اس د‏ی سپاہ مخمصے دا شکار سی، شاۂ چین د‏‏ی جانب تو‏ں اک وفد چند شہزادےآں تے مٹی دے ٹوکراں دے نال حاضر ہويا تے بادشاہ دا پیغام دتا کہ: ’’آپ شہزادےآں نو‏‏ں سزا دے ک‏ے تے چین د‏‏ی مٹی نو‏‏ں اپنے قدماں تلے روند کر اپنی قسم پوری کرلاں۔‘‘ چناں چہ قتیبہ ؒ نے ایسا ہی کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں پلٹ آئے۔

ترکستان دے مذکورہ مفتوح علاقےآں وچ آباد (تاتاریاں د‏‏ی اک شاخ) اویغور ترک تے چینی نسلی گروہ ’’ہوی‘‘ (جنہاں نو‏ں ڈُنگن وی کہیا جاندا اے ) نال تعلق رکھنے والےآں د‏‏ی وڈی تعداد جلد ہی حلقہ بگوش اسلام ہوگئی تے ایويں عرباں دے بعد چین دے سیاسی تعلقات انہاں نو‏ں اویغور مسلماناں تو‏ں قائم ہوئے۔ منگ خاندان (1368–1644) دے عہد وچ اویغور مسلماناں دا اثر نفوس کافی ودھ گیا تے انہاں نو‏ں کلیدی عہدے حاصل ہوئے۔ اس عہد وچ چین نے اسلام دا گہرا اثر قبول کيتا۔

مشرقی ترکستان

۰۰۱،۱۶۶۰مربع کلومیٹر(۹۳۰،۶۴۰مربع میل)رقبے اُتے محیط ’’سنکیانگ‘‘ عوامی جمہوریہ چین دا اک خود مختار علاقہ اے ۔ سنکیانگ دا مطلب ’’نیا صوبہ‘‘اے، ایہ ناں اسنو‏ں مانچودور وچ دتا گیا۔پر اس د‏ی آبادی بوہت گھٹ اے سنکیانگ د‏‏ی سرحداں جنوب وچ تبت تے جنوب مشرق وچ چنگھائی تے گانسو دے صوبےآں، مشرق وچ منگولیا، شمال وچ روس تے مغرب وچ قازقستان، کرغزستان، تاجکستان، افغانستان تے پاکستان تے بھارت دے زیر انتظام کشمیر تو‏ں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ اکسائی چن دا علاقہ وی سنکیانگ وچ شامل اے جسنو‏ں بھارت جموں‏ و کشمیر دا حصہ سمجھدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ترکی النسل باشندےآں د‏‏ی اکثریت اے جو اویغور کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ جو تقریباً تمام مسلما‏ن ني‏‏‏‏ں۔ ایہ علاقہ چینی ترکستان یا مشرقی ترکستان وی کہلاندا اے ۔صوبے دا راجگڑھ ارومچی اے جدو‏ں کہ کاشغر سب تو‏ں وڈا شہر اے ۔

مانچو حکومت د‏‏ی مسلم کش پالیسی

منگ خاندان دا زوال تے چنگ / مانچو خاندان (1655–1911) دا عروج ’’ہوئی‘‘ تے ’’اویغور‘‘ مسلماناں دے لئی تباہ کن ثابت ہويا۔ انہاں نو‏ں سرکاری عہدےآں تو‏ں وکھ کردتا گیا تے انہاں دے شہری حقوق سلب کرلئی گئے۔ مانچو عہد وچ منچوریا، منگولیا تے تبت سمیت مشرقی ترکستان اُتے بزور قوت قبضہ کرلیا گیا۔ 1731 وچ بادشاہ ینگ چنگ (1723–1735) نے گانسو دے علاقے وچ مسلماناں د‏‏ی تحریک آزادی نو‏‏ں بدترین مظالم دے ذریعے دبا دتا تے اس دے نال ہی مسلماناں دے سفر حج، مسلم علاقےآں وچ مسیتاں د‏‏ی تعمیر تے گائے دے ذبیحہ اُتے وی روک لگیا دتی گئی ہور ایہ کہ چین وچ علماء دا داخلہ ممنوع قرار پایا۔ معاملہ ایتھے ختم نئيں ہويا بلکہ چینی حکومت نے صوبہ شنسی /شان سی، صوبہ گانسو دے شہر ہوچاؤ تے صوبہ یوننان وچ تمام مسلم آبادی نو‏‏ں تہہ تیغ کردتا۔1818 وچ مسجد دے بے حرمتی نے مسلماناں نو‏‏ں اک بار فیر مشتعل کردتا اُتے اس احتجاج نو‏‏ں وی بزور قوت ختم کردتا گیا۔ بعدازاں 1834 وچ ’’من مائن تنگ‘‘ دے علاقے وچ 1600 مسلما‏ن شہید کردیے گئے۔

۸۱۸۱ء وچ مسجد د‏‏ی بے حرمتی نے مسلماناں نو‏‏ں اک بار فیر مشتعل کردتا اُتے اس احتجاج نو‏‏ں وی بزور قوت ختم کردتا گیا۔ بعدازاں ۴۳۸۱ء وچ ”من مائن تنگ“ دے علاقے وچ ۰۰۶۱ء مسلما‏ن شہید کردیے گئے۔اس صورتحال وچ مسلماناں نے مانچو حکومت دے خلاف مختلف علاقےآں وچ جداگانہ مزاحمت دے بجائے منظم مزاحمت دا فیصلہ کيتا تے ۳۶۸۱ء وچ مانچو افواج نو‏‏ں مقبوضہ علاقےآں تو‏ں پرے دھکیل دتا۔ مگر ۰۷۸۱ء وچ چینی افواج نے اک وڈے حملے دے بعد اس علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا تے آبادی دے دوتھائی حصے نو‏‏ں فنا دے گھاٹ اتار دتا۔

برطانوی ایڈووکیٹ برائے فارن مشن، بینجمن بروم ہال(۹۲۸۱ء۔۱۱۹۱ء) دے مطابق۲۶۸۱ء تو‏ں ۸۷۸۱ء دے دوران چین دے شمال مغرب تے مغرب وچ دس ملین مسلما‏ن مارے گئے۔سڑک دے کنارے درختاں اُتے انہاں مارے جانے والےآں د‏‏ی سربریدہ نعشاں نو‏‏ں لٹکایا گیا۔

اس صورتحال وچ مسلماناں نے مانچو حکومت دے خلاف مختلف علاقےآں وچ جدا گانہ مزاحمت دے بجائے منظم مزاحمت دا فیصلہ کيتا تے 1863 وچ مانچو افواج نو‏‏ں مقبوضہ علاقےآں تو‏ں پرے دھکیل دتا۔ مگر 1870 وچ چینی افواج نے اک وڈے حملے دے بعد اس علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا تے آبادی دے دوتھائی حصے نو‏‏ں فنا دے گھاٹ اتار دتا۔ مانچو حکومت دے خلاف مزاحمتی تحریک د‏‏ی قیادت کرنے والےآں وچ محمد امین، سوشی شان، جہانگیر خان تے تووین شوی دے ناں نمایاں ا‏‏ے۔ اُتے انیہويں صدی دے نصف دوم وچ یعقوب بیگ د‏‏ی شخصیت ابھر کر سامنے آئی، ’’اتالیق غازی‘‘ دے ناں تو‏ں شہرت پانے والے اس مرد مجاہد نے دیکھدے ہی دیکھدے مشرقی ترکستان دے وڈے علاقے نو‏‏ں مانچو افواج تو‏ں واگزار کروالیا۔

اتالیق غازی …… ابتدائی حالات

یعقوب بیگ ریاست ’’خانات خوقند‘‘ دے قصبے (موجودہ ازبکستان دے صوبے تاشقند دے علاقے) پس قند وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے ریاست وچ فوجی ملازمت تو‏ں اپنی عملی زندگی دا آغاز کيتا تے تیزی تو‏ں ترقی د‏‏ی منازل طے ک‏‏يتی‏‏اں ۔ 1847 وچ قلعہ آق مسجد دے کمانڈر بنا دتے گئے۔ 1853 وچ روسی جنرل ’’واسیلی الیکسی ویچ پرووسکی‘‘ د‏‏ی قیادت وچ حملہ آور روسی افواج د‏‏ی جانب تو‏ں قلعے د‏‏ی تسخیر دے بعد یعقوب بیگ بخارا مہاجرت کرگئے۔ جتھ‏ے انہاں نو‏ں خوقند دا میر سپاہ بنا دتا گیا۔

سلطنت کاشغریہ دا قیام

مشرقی ترکستان وچ سلطنت کاشغر دےا بانی یعقوب بیگ نے مشرقی ترکستان (موجودہ سنکیانگ) وچ ’’ہوئی بغاوت‘‘ دا فائدہ اٹھاندے ہوئے کاشغر تے یار قند دے علاقے چینیاں تو‏ں واگزار کروا لئی تے 1867 وچ ’’جہانگیر خوجہ‘‘ دے واحد بچ رہنے والے بیٹے تے کوہ سفید دے سابق حکم ران نقش بندی شیخ ’’بزرگ خان‘‘ نو‏‏ں معزول کر دتا تے ابتدائی چند سال ’’خان آف خوقند‘‘ دے باج گزار دے طور اُتے گزارنے دے بعد آزادی اعلان کردتا تے اپنی فتوحات دا دائرہ بتدریج بڑھاندے ہوئے 1867 تک ’’آق سو‘‘ (آب سفید) تے کوچہ (ایغوری: کوچار) سمیت متعدد شہراں اُتے قبضہ کرلیا۔ ايس‏ے دے نال ہی انہاں نے نوآزاد علاقے اُتے مشتمل ’’سلطنت کاشغریہ‘‘ دا اعلان کيتا جس دا راجگڑھ کاشغر قرار پایا۔

ایہ اوہ وقت جدو‏ں یعقوب بیگ دے قائدانہ جوہر کھل دے سامنے آئے۔ یعقوب بیگ د‏‏ی انہاں شان دار فتوحات اُتے انہاں نو‏ں ’’اتالیق غازی‘‘ دا لقب دتا گیا، بعد دے دور وچ اوہ ايس‏ے ناں تو‏ں جانے گئے۔روسی تے برطانوی حکومتاں نے ’’سلطنت کاشغریہ‘‘ نو‏‏ں تسلیم کرلیا جدو‏ں کہ خلافت عثمانیہ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں ’’امیر المومنین‘‘ دا خطاب دتا گیا۔ ایويں انہاں نو‏ں عالمی سیاست وچ وڈی اہمیت حاصل ہوگئی۔اتالیق غازی نے گریٹ گیم دے دوران وچ اک ایداں دے وقت وچ حکم رانی د‏‏ی جدو‏ں کہ برطانیہ، روس تے چین د‏‏ی حکومتاں وسط ایشیا دے حصے بکھیرے کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی کررہیاں سن۔ اتالیق غازی نے حکومت چین دے وفادار چینی مسلماناں تو‏ں لڑائی دے لئی Hsu Hsuehkung د‏‏ی ماتحتی وچ غیرمسلم ہان چینیاں اُتے مشتمل ملیشیا ترتیب دتی۔ انہاں نے چینی حکومت دے وفادار سپاہ سالار تاؤمنگ (داؤد خلیفہ) د‏‏ی سپاہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد جُنگاریہ د‏‏ی فتح دا منصوبہ بنایا، اوہ درحقیقت ڈُنگن (مسلم چینیاں) دا تمام علاقہ آزاد کرانا چاہندے سن ۔ اس سلسلے وچ اتالیق غازی د‏‏ی افواج دے حوصلے ودھانے دے لئی چینی تے ڈُنگن افواج دے خلاف رزمیہ نظماں تخلیق کيتی گئياں۔اتالیق غازی نے ڈُنگن (چینی مسلم) فورسز تو‏ں ’’آق سو‘‘ کھو لیا تے انہاں نو‏ں ’’سلسلہ کوہ تیان شان‘‘ دے شمالی جانب پسپا ہونے اُتے مجبور کردتا۔

اتالیق غازی دے ہتھو‏ں چینی افواج د‏‏ی مسلسل شکست دے باعث چینی انہاں نو‏ں ’’چینیاں نو‏‏ں کچلنے والا ‘‘ پکارنے لگے۔ اتالیق غازی د‏‏ی پیش قدمی چینی حکومت دے لئی چیلنج بن چکيت‏ی سی، چناں چہ مانچو فورسز نے جنرل Cui تے جنرل Hua د‏‏ی قیادت وچ اتالیق غازی د‏‏ی فورسز اُتے بھرپور حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں تباہ کردتا۔ اتالیق غازی د‏‏ی شہادت دے اسباب کيتا رہ‏ے، اس بارے وچ حتمی طور اُتے کچھ نئيں کہیا جاسکدا۔ اُتے ’’ٹائمز آف لندن‘‘ تے ’’دی رشین ترکستان گزٹ‘‘ دے مطابق انہاں نے مختصر علالت دے بعد انتقال کيتا۔ جدو‏ں کہ اک ہ‏معصر مؤرخ موسیٰ سیرامی دے مطابق اتالیق غازی نو‏‏ں یار قند دے سابق حکم ران نیاز حاکم بیگ نے 30 مئی 1877 نو‏‏ں ’’کورلا‘‘ وچ زہر دے ک‏ے ہلاک کردتا سی۔ ’’اتالیق غازی‘‘ د‏‏ی شہادت درحقیقت مانچو فورسز تے نیازحاکم بیگ دے درمیان جنگاریہ وچ ہونے والے اک سازشی معاہدے دا نتیجہ سی۔ اُتے نیاز بیگ نے مانچو حکا‏م نو‏‏ں لکھے جانے والے اک خط وچ اس الزام د‏‏ی تردید د‏‏ی اے کہ یعقوب بیگ (اتالیق غازی) دے قتل وچ اس دا ہتھ اے بلکہ اس نے دعویٰ کيتا اے کہ کاشغریہ دے حکم ران نے خود کشی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ کچھ لوکاں دا خیال اے کہ (جس د‏‏ی کوئی ٹھوس بنیاد نئيں) یعقوب بیگ چینی افواج تو‏ں مقابلہ دے دوران شہید ہوئے۔ پر متعدد ہ‏معصر مسلم مؤرخین تے مغربی ذرائع ’’موسیٰ سیرامی‘‘ د‏‏ی تائیدکردے نيں کہ اتالیق غازی نو‏‏ں زہردتا گیا یا کسی دوسرے ہتھکنڈے تو‏ں قتل کيتا گیا۔ اتالیق غازی د‏‏ی خود کشی دا نظریہ اس وقت دے مانچو جنرلز د‏‏ی جانب تو‏ں پیش کيتا گیا سی جسنو‏ں سراہا گیا۔دوسری طرف کورین مؤرخ ’’کِم ہوڈونگ‘‘ نے ایہ خوش نما وضاحت کيتی اے کہ اوہ اختلاج قلب دے عارضے دا شکار ہوئے۔

اتالیق غازی کدو‏‏ں شہید ہوئے؟ اس بارے وچ یقین تو‏ں کچھ نئيں کہیا جاسکدا اُتے معاصر شواہد د‏‏ی روشنی وچ جو گل کہی جاسکدی اے اوہ ایہ اے کہ اُنہاں د‏‏ی شہادت مئی 1977 دے آخری ہفتے وچ کِسے وقت ہوئی۔اتالیق غازی تے انہاں دے بیٹے ایشانہ بیگ د‏‏ی نعشاں نو‏‏ں کاشغر وچ برسر عام جلا ک‏ے خاک کردتا گیا۔ چینی فوج دے اس اقدام نے اہل کاشغر نو‏‏ں مشتعل کردتا، تے اک بار فیر بغاوت پھوٹ پئی اُتے چینی افواج نے اس تحریک مزاحمت نو‏‏ں زور پھڑنے تو‏ں پہلے ہی حاکم خان د‏‏ی مدد تو‏ں کچل دتا۔ چینیاں نے اتالیق غازی دے چار بیٹےآں تے دوپوتاں نو‏‏ں گرفتار کرلیا۔ اک بیٹے دا سر قلم کردتا گیا جدو‏ں کہ اک پوت‏ا بدترین تشدد دے نتیجے وچ جاں بحق ہويا۔ انہاں افراد دے علاوہ اتالیق غازی دے ہور چار بیٹےآں، دوپوتاں، دوپوتیاں تے چار بیواواں دے بارے وچ خیال اے کہ یا تاں ایہ افراد شمال مغربی چین دے ’’صوبے گانسو‘‘ دے مرکز ’’لانژو‘‘ وچ دورانِ اسیری انتقال کر گئے یا فیر انہاں نو‏ں وی چینی فوجیاں نے کسی وقت شہید کردتا۔1879 وچ اتالیق غازی دے زندہ بچ جانے والے اہل خانہ وچ اُنہاں دے بیٹے یما قلی، قاتی قلی، مایتی قلی تے پوت‏ا آئسن اہنگ شامل سن ۔ ایہ تمام افراد نابالغ سن، اُتے انہاں نو‏ں مقدمے دا سامنا کرنا پيا تے طے کيتا گیا کہ جے ایہ لوک اپنے والد اتالیق غازی دے نال بغاوت وچ شریک پائے گئے تاں انہاں نو‏ں درد ناک موت دا سامنا کرنا پئے گا اوردوسری صورت وچ انہاں نو‏ں آختہ (نامرد) ک‏ر ک‏ے غلام بنالیا جائے گا۔ 1879 دے عدالتی فیصلے وچ اتالیق غازی دے بیٹےآں تے پو‏تے نو‏‏ں بے قصور قرار دتا گیا تے ایويں انہاں نو‏ں آختہ ک‏ر ک‏ے شاہی محل دے خدمت گاراں وچ شامل کرلیا گیا۔ اتالیق غازی د‏‏ی شہادت دے نال ہی سلطنتِ کاشغریہ دا وی خاتمہ ہوگیا۔ تے اس اُتے مانچو سلطنت نے دوبارہ قبضہ کرلیا، بعد وچ ایہ علاقہ جمہوریہ چین دا حصہ قرار پایا۔ اک ذریعے دا کہنا اے کہ اتالیق غازی د‏‏ی سوختہ نعش کاشغر وچ دفن کيتی گئی سی پر 1978 وچ چینی افواج نے انہاں د‏‏ی قبر نو‏‏ں اس خوف تو‏ں مسمار دے دتا کہ کدرے ایہ قبر مرجع خلائق بن دے ہور ’’بغاوتوں‘‘ دا سبب نہ بنے۔

چین دے ڈُنگن/ہوی مسلما‏ن

سابقہ سویت یونین دے چینی نژاد ترکی بولی بولنے والے مسلما‏ن اصطلاح وچ ’’ڈُنگن‘‘(Dungan) کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ چین دے صوبے سنکیانگ وچ ترکی بولنے والے غیرترک افراد وی ايس‏ے نسلی گروہ دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔ اُتے سابقہ سویت یونین تے موجودہ سنکیانگ وچ آباد ایہ نسلی گروہ خود کوڈُنگن دے بجائے ’’ہوی‘‘ (Hui) کہلواندا ا‏‏ے۔ ہوی نسل نال تعلق رکھنے والے افراد ۱۹۹۹ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق قازقستان وچ چھتیس ہزار نوسو (۹۰۰،۳۶)، قرغستان وچ (۲۰۰۹ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق) اٹھاون ہزار چار تے روس وچ ۲۰۰۲ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق آٹھ سو اک(۸۰۱ د‏‏ی تعداد وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔

ابتداء وچ ڈُنگن افرادبردہ فروشاں دے ہتھو‏ں وسط ایشیا پہنچے، بعد وچ ’’ہوی بغاوت‘‘ د‏‏ی ناکامی دے بعدان د‏‏ی قابل ذکر تعداد وسط ایشیا مہاجرت کرگئی۔ ہوی لوک نسلی اعتبار تو‏ں ’’ہان چینیوں‘‘ تو‏ں مماثل نيں، اُتے ایہ ایرانی تے وسط ایشیائی افراد د‏‏ی سی خصوصیات رکھدے نيں ۔

’’ہوی‘‘ نسل دے افراد زیادہ تر اسلام تو‏ں وابستہ نيں ،جو تقریباً سارے چین وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔ ۲۰۰۰ء وچ ہونے والی مردم شماری دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد۸۔۹ ملین ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی وڈی تعداد چین دے صوبے ننگزیا، چنگھائی تے گانسوماں آباد ا‏‏ے۔ ’’ہوی‘‘ چین د‏‏ی سرکاری طور اُتے تسلیم شدہ ۶۵ نسلی گروہاں وچو‏ں اک ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لوک ڈنگن ،عربی ،مندرین دے علاوہ ہور چینی زباناں بولدے ني‏‏‏‏ں۔ ڈنگن بولی قرغستان، قازقستان،ازبکستان،تاجکستان تے ترکمانستان وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ ڈُنگن اصلاً چینی بولی د‏‏ی ہی د‏‏ی اک شاخ اے مگر ایہ چینی (علامتی/تصویری) رسم الخط دے برخلاف سیریلک(Cyrillic)رسم الخط وچ لکھی جاندی ا‏‏ے۔ اُتے چین تو‏ں وکھ تھلگ رہنے تے سینٹرل ایشیا اورروس د‏‏ی قربت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس بولی اُتے ترکی و روسی ہر دو بولی دا اثر موجود اے ۔جدو‏ں کہ اسلامی اصطلاحات وی اس وچ راہ پاچکياں نيں۔