چارلس ولیم فورمن

چارلس ولیم فورمن
(انگریزی وچ: Charles William Forman)،(اردو وچ: چارلس ولیم فورمن)
جم	3 مارچ 1821   واشنگٹن
وفات	27 اگست 1894 (73 سال)  کسولی، ہماچل پردیش
مدفن	گورا قبرستان، لاہور
شہریت	امریکا برطانوی ہندستان
زوجہ	مارگریٹ نیوٹن جیورجینا لوکہارٹ
تعداد اولاد	10
عملی زندگی
مادر علمی	سینٹر کالج پرنسٹن تھیولوجیکل سیمینری
پیشہ	مبلغ ،  واعظ ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی ،  اردو
کارہائے نمایاں	گورنمنٹ رنگ محل ہائی اسکول ،  فارمین کرسچن کالج

چارلس ولیم فورمن یا چارلس ڈبلیو۔ فورمن اک امریکی پریسبیٹیرین خادم دین، مشنری تے رنگ محل مشن اسکول تے لاہور وچ واقع نجی یونیورسٹی فورمن کرسچین کالج دا بانی سی ۔ چارلس ولیم فورمن کینٹکی دا مقامی سی ۔ فورمن سینٹرل کالج کنیٹکی تے پرنسٹن تھیولوجیکل سیمینری تو‏ں گریجویٹ ہويا تے گریجویشن دے فوری بعد اوہ Ebenezer presbytery دا رکن مقرر ہويا۔ اس دے بعد اوہ بذریعہ بحری جہاز 11 اگست سنہ 1847ء نو‏‏ں ہندوستان دے شہر کلکتہ پہنچیا تے مسیحیت د‏‏ی تبلیغ دا باقاعدہ آغاز کیتا۔ کچھ عرصہ کلکتہ وچ رہیا اس دے بعد اوہ لدھیانہ چلا گیا، جتھ‏ے اوہدی ملاقات اوتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود مسیحی مبلغ جان نیوٹن تے اوہدی بیوی نال ہوئی، اوتھ‏ے وی اس نے جان نیوٹن دے نال مل کے مسیحیت د‏‏ی تبلیغ جاری رکھی۔

اوہ لاہور وچ مسیحیت نو‏‏ں پھیلانا چاہندا سی مگر اس دور وچ اوتھ‏ے سکھ سلطنت دا راج سی تے مسیحیت د‏‏ی پرچار د‏‏ی اجازت نہ سی اسی لئی اوہ لدھیانہ وچ تبلیغ کردا رہیا۔ جدو‏ں 1849ء وچ انگریزاں دا پنجاب اُتے قبضہ ہو گیا تو اوہ پادری نیوٹن دے ہمراہ لاہور آگیا۔ لاہور پادری فورمن نو‏‏ں بھا گیا اسی لئی اس نے اوتھے رہائش اختیار کيتی تے اوتھ‏ے دو مشنری تعلیمی ادارے (رنگ محل مشن اسکول تے فورمن کرسچین کالج) قائم کیتے۔اس وچکار اوہ بیوی د‏‏ی صحت خراب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں امریک‏‏ا گیا۔ مگر واپس آکے لاہور وچ کافی عرصے تک تبلیغ کری۔ جدو‏ں فورمن 73 سال دا ہويا تو اوہ 1894ء وچ موسم گرما کٹن دے لئی کسولی گیا۔ ہن فورمن چلنے تو‏ں قاصر سی تے کافی بیمار ہوچکيا سی ۔ تے بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں پیر دے روز اوہ کسولی وچ ہی وفات پا گیا۔ فورمن نو‏‏ں لاہور نال وڈی محبت سی تے اوہدی دلی خواہش سی کہ اسنو‏ں لاہور وچ سپرد خاک کیتا جائے۔ اوہدی خواہش دے مطابق اسنو‏ں لاہور دے گورا قبرستان وچ دفنایا گیا۔

ابتدائی زندگی

چارلس ولیم فورمن کینٹکی دے علاقہ واشنگٹن تو‏ں آدھ میل باہر 3 مارچ 1821ء دے روز پیدا ہويا۔ اُس دے آبا و اجداد 1645ء وچ بشپ لاڈ دے مظالم تو‏ں تنگ آکے انگلستان تو‏ں امریک‏‏ا نقل مکانی کر گئے سن ۔ ایتھ‏ے دے ڈچ حکام نے اُنہاں دے آبا و اجداد دا خیر مقدم کیتا تے لونگ آئی لینڈ وچ اُنہاں نو‏‏ں جاگیر عطا کيتی۔ چارلس ولیم دے آبا و اجداد ابتدا ہی تو‏ں آزادی د‏‏ی فضا وچ رہندے سن ۔ چارلس ولیم امریک‏‏ا د‏‏ی جنگ آزادی نال محبت رکھنے دے لئی مشہور سی تے گرد و نواح دے لوگ اُس نو‏‏ں عزت تے قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن اگرچہ اوہ مذہبی امور تے دین داری د‏‏ی پروا نئيں کردا سی ۔

جدوں چارلس ولیم پندرہ برس دا ہويا تو اُس دا وڈا بھائی اپنے نال پادری مکابوئے نو‏‏ں گھر لیایا۔ پادری مکابوئے واشنگٹن د‏‏ی پریسبیٹیرین کلیسیا دا پاسبان سی ۔ اثنائے گفتگو وچ اُس دے اک ہور بھائی نے حقارت آمیز لہجہ وچ یسوع مسیح دا ذکر کیتا۔ چارلس ولیم نو‏‏ں ایہ گل وڈی ناگوار معلوم ہوئی کہ اک مہمان دے جذبات نو‏‏ں ٹھیس لگائی جائے۔ جدو‏ں اُس نے اپنے مہمان دے چہرے د‏‏ی طرف نظر کیتی تو اوتھ‏ے غصہ دے آثار پانے د‏‏ی بجائے رنج تے دکھ لکھیا دیکھیا۔ اُس نے دل وچ خیال کیتا کہ ایہ شخص ضرور مسیح نپال یار کردا ا‏‏ے۔ اس واقعہ نے اُس دے دل نو‏‏ں بوہت متاثر کیتا تے پنج سال دے بعد اُس نے اسی پنڈ دے گرجا وچ بپتسمہ پایا۔ اوہ لکھدا اے "میں ایہ محسوس کردا سی کہ بپتسمہ محض ایمان دا اقرار ہی نئيں بلکہ اس امر دا نشان اے کہ اسيں اپنی زندگی نو‏‏ں سیدنا مسیح د‏‏ی مرضی دے تابع کر دتا اے تاکہ اسيں مسیح دے لئی اپنی زندگی گزاریئے"۔

حلیہ و ہیئت

اوہ قد وچ چھ فٹ تو‏ں زیادہ لمبا تے چوڑا سی ۔ اُس د‏‏ی سفید داڑھی چھاتی تو‏ں تھلے لٹکدی سی۔ اُس د‏‏یاں اکھاں تے کشادہ پیشانی نہایت خوش نما سی۔

تبلیغ دین دا ارادہ

بپتسمہ دے بعد اس دے دل وچ دین مسیحیت د‏‏ی خدمت کرنے دا خیال آیا۔ اُنہاں دناں غلاماں د‏‏ی خرید و فروخت ہُندی سی تے فورمن دا خاندان وی غلام رکھدا سی ۔ پس اُس نے اگلے اتوار ایہ اشتہار دتا کہ جو غلام اپنے مالک د‏‏ی اجازت تو‏ں پڑھنا چاہے اُس نوں ميں گرجا گھر وچ پڑھاواں گا۔ جدو‏ں اوہ وقت مقررہ اُتے گرجے گیا تو اوتھ‏ے غلاماں د‏‏ی بھیڑ کھڑی پائی۔ فورمن رفتہ رفتہ اس نتیجہ اُتے پہنچیا کہ اوہ انجیل دا خادم بنے۔ پس ست سال تک اوہ سینٹرل کالج کنیٹکی وچ تے پرنسٹن تھیولوجیکل سیمینری وچ پڑھدا رہیا۔ جس زمانہ وچ اوہ علمِ الٰہیات دا مطالعہ کر رہیا سی اُس نے ایہ فیصلہ کیتا کہ اوہ غیر ملکاں وچ جاکے انجیل دا واعظ بنے گا۔

ہندوستان آمد

امریکا وچ ویہہاں لوک مسیحیت د‏‏ی اشاعت دا کم کرنے والے موجود سن، لیکن ہندوستان وچ کوئی نہ سی ۔ پس اُس نے خیال کیتا کہ جے اوہ خود ہندوستان نہ گیا تو اوتھ‏ے کوئی مسیحیت د‏‏ی اشاعت دا کم نئيں کرے گا۔ اُنہاں دناں وچ ہندوستان دا سفر آسان نئيں سی لیکن اُس نے مصمم ارادہ ک‏ر ليا کہ اوہ ہندوستان آئے گا۔ تے اوہ 11 اگست 1847ء دے روز جہاز وچ سوار ہو ک‏‏‏ے کلکتہ پہنچ گیا۔ کلکتہ آکے پادری فورمن ڈاکٹر الیگزینڈر ڈف دا مہمان ہويا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اُس نے ایہ ٹھان لئی کہ اوہ پنجاب وچ پہنچ کے مشن اسکول جاری کرے گا جس وچ تعلیم انگریزی بولی وچ ہوئے۔ اوہ کلکتہ تو‏ں پنجاب سفر کردا ہويا آیا۔ (اُنہاں دناں اس سفر وچ چار پنج ماہ لگتے سن ۔) انگریزاں د‏‏ی تسخیر پنجاب تو‏ں چند ماہ پہلے 1848ء وچ اوہ لدھیانہ پہنچ گیا جتھ‏ے پادری نیوٹن تے اُس د‏‏ی بیوی 1835ء وچ امریکن پریسبٹیرین مشن دے مشنری ہوکے پہلے پہل آئے سن ۔ اس شہر وچ اک سال پہلے پادری جان کیمرون لوری آیا سی ۔ اُس زمانہ وچ لدھیانہ سرحدی شہر سی تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے مقبوضات تے مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سلطنت دے درمیان وچ دریائے ستلج حائل سی ۔ انہاں مشنری صاحبان د‏‏ی ایہ خواہش سی کہ دین مسیحیت دا پیغام پنجاب دے باشندےآں نو‏‏ں سنان۔ پس اُنہاں نے لدھیانہ وچ رہائش اختیار کرلی۔ تاکہ جدو‏ں موقع ملے تو اوہ لاہور جاسکن جو مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دار السلطنت سی ۔

لاہور آمد

1849ء وچ جونہی پنجاب انگریزاں دے قبضے وچ آیا پادری فورمن تے پادری نیوٹن لاہور روانہ ہو گئے۔ اوہ 21 نومبر نو‏‏ں لاہور آئے ایہ سفر اُنہاں نے دس دن وچ طے کیتا۔ اُنہاں دے پاس روپیہ کم سی پس اُنہاں نے لاہور دے انگریز مسیحیاں دے نام اک گشتی چٹھی لکھی جس دے جواب وچ 4238 روپے جمع ہو گئے تے اسکول اسی سال شروع کر دتا گیا۔ ایہ اسکول پہلے پہل بیرونِ بھاٹی دروازہ شروع کیتا گیا۔ پادری نیوٹن مہاراجا رنجیت سنگھ دے وزیر راجا سچیت سنگھ د‏‏ی حویلی وچ رہندے سن جو ہیرا منڈی وچ سی۔ اس گھر وچ اوہ اک سال دے قریب رہ‏‏ے۔ لیکن ایہ گھر صحت دے لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں پسند نہ آیا۔ پس اک ہور گھر کرایہ اُتے لیا گیا جو مہاراجا رنجیت سنگھ نے اپنے فرانسیسی تے اطالوی جرنیلاں دے لئی بنوایا سی ۔ اس دے احاطہ دے اندر اک پُرانی قبر سی جس اُتے اک وڈا گنبد سی ۔ اس قبر دے چوگرد اٹھ محراب دار کمرے سن ۔ ایہ محراباں بند کيتیاں گئیاں تے انہاں وچ ناپختہ اینٹاں تے کھڑکیاں وغیرہ لگادتیاں گئیاں۔ انہاں کمرےآں وچ پادری فورمن نے رہائش اختیار کيتی۔

تعلیمی مشن

انہاں دناں سر ہنری لارنس، جان لارنس، رابرٹ منٹگمری، ڈانلڈ میکلوڈ، ہربرٹ ایڈورڈز، رینل ٹیلر تے جان نکلسن ورگے حکام پنجاب وچ رہندے سن ۔ اُنہاں نے نیوٹن تے فورمن دا وڈے تپاک نال خیر مقدم کیتا۔ اوہ حکام سمجھدے سن کہ پنجاب دے باشندےآں نو‏‏ں مسیحی مذہبی تعلیم تے بائبل د‏‏ی ضرورت اے اسی لئی لاہور دے انگریزاں نے وڈی فراخدلی تو‏ں مشن دے کم دے لئی چندہ دتا۔ پنج سال دے اندر اندر زمین خریدی گئی تے اسکول تے گھر وغیرہ تعمیر کرلئی گئے۔ جنوری 1850ء وچ اسکول د‏‏ی ابتدا ہوئی تے اس وچ تن طلبہ داخل ہوئے۔ دس روز دے بعد طلبہ د‏‏ی تعداد ست تک پہنچ گئی۔ انہاں ست لڑکےآں نو‏‏ں پادری فورمن ساڈھے چار گھنٹے تے پادری نیوٹن ڈھائی گھنٹے پڑھاندے سن ۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں لاہور دے لڑکے اسکول وچ پڑھنا نئيں چاہندے سن ۔ اُس نے طلبہ نو‏‏ں وظائف دتے تاکہ اوہ اسکول وچ پڑھن۔ غرض اس دے سامنے بوہت ساریاں مشکلاں حائل سن۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ اُس نے شہر دے مختلف حصےآں وچ رفتہ رفتہ اک درجن تو‏ں زیادہ برانچ اسکول کھول دتے تاکہ بچے اُنہاں وچ تعلیم حاصل کرن۔ اس نے مزدوراں دے لئی اک نائٹ اسکول کھولیا تاکہ اوہ لوگ جو دن دے وقت مزدوری کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں پڑھ سکدے رات نو‏‏ں پڑھیا کرن۔ 1850ء وچ ایسی شدت د‏‏ی گرمی پئی کہ الامان لاہور دے گورے سپاہیاں دا دسواں حصہ گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں لقمہ اجل ہو گیا۔ پادری نیوٹن تے اُنہاں دے بیوی بچے تے پادری فورمن کئی دفعہ بیمار ہو گئے۔ لاہور دا سول سرجن پادری فورمن نو‏‏ں اپنے گھر لے گیا تے سر ہنری لارنس نے پادری نیوٹن تے اُس دے بیوی بچےآں نو‏‏ں اپنے گھر رکھیا۔ چونکہ پادری نیوٹن تے اُس د‏‏ی بیوی سخت بیمار ہو گئے سن لہٰذا اوہ سولہ سال دے بعد 1850ء وچ امریک‏‏ا رخصت اُتے چلے گئے ہن پادری فورمن اکیلا رہ گیا۔ اوہ پنج گھنٹے اسکول وچ پڑھاندا تے اسکول تو‏ں پہلے تے اُس دے بعد گھنٹے لوگاں نال بحث مباحثہ کردا رہندا سی ۔ اسکول دے طلبہ د‏‏ی تعداد تن ماہ وچ 57 ہو گئی سی۔ مسٹر گوروداس مترا جو اک بنگالی مسیحی سی اس اسکول دا ہیڈ ماسٹر مقرر ہويا۔ 1856ء وچ ”رنگ محل“ خریدا گیا تے مشن اسکول اوتھ‏ے منتقل کر دتا گیا۔ 1856ء وچ اسکول دے طلبہ د‏‏ی تعداد ساڑھے ست سو سی۔ فورمن کہندا سی کہ مشن اسکول تے کالج انجیل د‏‏ی اشاعت دے وسیلے نيں کیونکہ انہاں ادارےآں دے طلبہ تے طالبات گھراں وچ جاکر اپنے والدین تے بھائیاں بہناں نو‏‏ں انجیل دے پیغام د‏‏ی خبر سناندے سن ۔ جدو‏ں پنجاب دے حکام نے دیکھیا کہ فورمن نو‏‏ں اسکول چلانے وچ کامیابی حاصل ہو رہی اے تو گجرات تے گجرانوالہ دے ڈپٹی کمشنراں نے درخواست کيتی کہ اوہ اُنہاں جگہاں دے مدرسےآں د‏‏ی وی نگرانی کرے۔ فورمن نے اس تجویز نو‏‏ں خوشی نال منظور کیتا۔ اک دفعہ جدو‏ں اوہ منادی کردا ہويا راولپنڈی نکل گیا تو اوتھ‏ے دے ڈپٹی کمشنر نے اُس شہر دے تن اسکول وی اُس د‏‏ی زیرِ نگرانی کردتے۔ گویا اوہ پنجاب دے تعلیمی محکمہ دا پہلا ڈائرکٹر سی ۔

مشنری زندگی

فورمن نے لاہور وچ 45 سال تک تعلیمی کم کیتا لیکن اوہدی خوشی انجیل د‏‏ی اشاعت وچ سی۔ اوہ روزانہ انجیل د‏‏ی منادی کیتا کردا سی تے لوہاری دروازہ، دہلی دروازہ، چوک جھنڈا، رنگ محل، ہیرا منڈی وچ تے شارع عام اُتے کھڑے ہوکے لوگاں نو‏‏ں مسیحیت دا پیغام روز سناندا سی ۔ جدو‏ں اوہ تھک کے چور ہوجاندا تو انجیل دا پیغام سنانے وچ اُس نو‏‏ں تازگی ملد‏ی سی۔ چنانچہ جدو‏ں دن بھر دا کم کرکے اوہ تھک جاندا تو شام نو‏‏ں شہر د‏‏ی کسی طرف نکل جاندا تے منادی کرکے تازہ دم ہوکے خوش و خرم واپس آندا۔ مابعد دے ایام وچ جدو‏ں اُس دے طلبہ وڈے عہدیاں اُتے مامور ہوئے تو اوہ منادی دے بعد باہر تو‏ں بینچ اٹھا کے اندر رکھنے وچ فورمن د‏‏ی مدد کرنا فخر سمجھدے سن ۔ اسکول تے منادی دے کم دے علاوہ شہر دے گلی کوچےآں وچ ہینڈبل تے کتاباں تقسیم کیتا کردا سی ۔ اوہ دکانداراں د‏‏یاں دُکاناں اُتے بیٹھ جاندا تے اُنہاں تو‏ں مذہبی تے دینی مسائل اُتے گل بات شروع کردیندا سی ۔ شہر دے اندر اُس نے دہلی دروازے دے نزدیک اک شفا خانہ وی اسی غرض دے لئی کھولیا۔ اُس نے عورتاں دے لئی وی اک شفا خانہ کھول دتا۔ فورمن د‏‏ی منادی کرنے دا اس قدر شوق سی کہ بعض اوقات اوہ ہردوار تک تے راولپنڈی تک منادی کردا ہويا نکل جاندا سی ۔ لاہور دے ضلع دے مختلف پنڈ تے شہراں وچ اُس نے کئی بار دورہ کیتا تاکہ انجیل دا پیغام لوگاں نو‏‏ں سنائے۔ فورمن فصیح البیان شخص نئيں سی لیکن اُس د‏‏یاں گلاں وچ تاثیر سی کیونکہ اُس دے الفاظ اُس دے دلی جذبات دے ترجمان ہُندے سن ۔ لوگ عموماً خاموشی تے سکون اُس د‏‏ی منادی نو‏‏ں سندے سن کیونکہ اوہ "بابا فورمن" د‏‏ی عزت کردے سن ۔ لیکن بعض اوقات اسنو‏ں غیر مسیحی تنقید دا نشانہ بناندے سن ۔

1856ء د‏‏ی ابتدا وچ پادری نیوٹن لدھیانہ دے ضلع دے مختلف پنڈاں وچ انجیل دا پیغام دیندا گیا۔ فیر اوہ لاہور گیا تے اپنے خاندان نو‏‏ں فورمن د‏‏ی بیوی (مارگریٹ فورمن) دے پاس چھڈ ک‏‏ے تے پادری بارنس (Rev. Barnes) تے پادری لونٹال (Rev. Lowenthall) نو‏‏ں نال لے ک‏ے اردگرد دے پنڈاں وچ چلا گیا تاکہ اُنہاں نوجوان مشنریاں نو‏‏ں تبلیغی کم کرنے دا سبق دے۔ پادری فورمن اِنہاں دناں اک پُرانی مسجد وچ رہندا سی ۔ اس زمانہ وچ لاہور شہر دے مشرق د‏‏ی جانب کھنڈر سن جنہاں وچو‏ں چند پادری فورمن نے خرید لئے سن ۔ ایہ مسجد اُنہاں کھنڈر وچو‏ں اک سی۔ جدو‏ں ریلوے نے ایہ زمین مشن تو‏ں کُل ستاراں ہزار روپیہ دے عوض خریدلی۔ تو مشن نے موجودہ مشن احاطہ خرید لیا۔

ازواج تے اولاداں

مارگریٹ نیوٹن

جولائ‏ی 1855ء وچ فورمن نے پادری جان نیوٹن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی لڑکی مارگریٹ دے نال بیاہ کیتا۔ اس دا گھر مہمان نوازی دے لئی مشہور سی ۔ اس وقت فورمن 35 برس دا تے اوہدی بیوی ویہہ برس د‏‏ی عمر د‏‏ی سی۔ اس تو‏ں ست اولاداں ہوئیاں۔

جیورجینا لوکہارٹ

1878ء وچ فورمن د‏‏ی پہلی بیوی مارگریٹ نیوٹن انتقال کر گئی جس دے پانج سال بعد 1882ء وچ اُس نے جیورجینا لوکہارٹ نامی خاتون نال دوسری شادی کرلی، جس تو‏ں تن اولاداں ہوئیاں۔

لاہور تو‏ں رخصتی

1862ء وچ کالج قائم ہويا تے فورمن نے نہایت سرگرمی تے جوش تو‏ں اسنو‏ں شروع کیتا۔

1864ء وچ پادری فورمن دے پاس اک وڈا اسکول 20 برانچ اسکول تے اک نائٹ اسکول سن جنہاں وچ 1800 طلبہ پڑھدے سن ۔ اسی سال گورنمنٹ کالج قائم ہويا تے اسی سال مشن کالج کھولیا گیا۔ ڈاکٹر کے۔ سی۔ چیٹرجی، پادری ڈبلیو۔ جے۔ موریسین، پادری جان نیوٹن تے پادری سی۔ بی نیوٹن کالج دے ابتدائی سالاں وچ کالج دے پروفیسر سن ۔ انہاں دناں وچ لاہور د‏‏ی آب و ہوا صحت دے لئی بوہت مضر سی تے طلبہ اکثر بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں غیر حاضر رہندے سن ۔ 1866ء وچ مشن اسکول دے تن لڑکے مسیحی ہو گئے۔ لاہور دے باشندےآں وچو‏ں ایہ پہلے پہل سن ۔ پادری پی۔ سی۔ اُپل اُنہاں وچو‏ں اک سی ۔ اس اُتے لاہور شہر وچ وڈا شور و غوغا ہويا۔ کالج دے طلبہ نے پڑھنا چھڈ دتا تے کالج وچ صرف ست طلبہ رہ گئے۔ ہندو، مسلما‏ن ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ مشن احاطہ وچ جمع ہو گئے تے احتجاج کیتا۔ جس دا ایہ نتیجہ ہويا کہ بابا فورمن 1867ء وچ اُنیس سال دے بعد پہلی دفعہ امریک‏‏ا رخصت اُتے گیا۔

دوبارہ لاہور آمد

1869ء وچ خبر آئی کہ مسٹر ہنری جو فورمن د‏‏ی جگہ کالج دا پرنسپل ہويا سی بعارضہ ہیضہ راہی ملکِ عدم ہو گیا ا‏‏ے۔ پس فورمن نے واپس آنے د‏‏ی تیاری کيتی۔ اُس دے اس وقت ست بچے سن جنہاں وچو‏ں چار نو‏‏ں اوہ امریک‏‏ا چھڈ آیا۔ اُس د‏‏ی بیوی نے انہاں چار بچےآں وچو‏ں تن نو‏‏ں فیر کدی نہ دیکھیا۔ کیونکہ اوہ 1878ء وفات پاگئی۔ دوسال دے بعد فورمن نو ماہ دے لئی دوسری دفعہ رخصت پرگیا تے واپس آکے 1882ء وچ اُس نے جیورجینا لوکہارٹ نامی خاتون نال دوسری شادی کرلی، جس تو‏ں تن اولاداں ہوئیاں۔

وفات تے تدفین

جدوں فورمن 73 سال دا ہويا تو اوہ 1894ء وچ موسم گرما کٹن دے لئی کسولی گیا۔ اوتھ‏ے اوہ بیمار ہو گیا۔ لیکن انہاں آخری ایام وچ وی پادری فورمن منادی دے کم وچ منہمک سی ۔ اُس دا خیال سی کہ چونکہ اوہ کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت نہ چل سک‏‏ے گا اوہ کسولی تو‏ں لاہور جاندے ہی اک رکشا بنوائے گا تاکہ اُس وچ بیٹھ کے شہر جائے تے ہینڈبل تے ٹریکٹ تقسیم کیتا کرے۔ اسی آخری بیماری دے ایام وچ جدو‏ں اوہ تھوڑا بہت چلنے دے قابل ہويا تو اُس نے اپنی کتاب ”تیغ و سپر عیسوی“ د‏‏ی نظر ثانی شروع کيتی۔ اُس د‏‏ی طبعیت اچانک خراب ہو گئی۔ اُس دے بیٹےآں تے بیٹیاں نو‏‏ں بذریعہ تار بُلایا گیا۔ تے اوہ اُس د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے پہنچ گئے۔ پادری فورمن سوموار دے روز 27 اگست دے دن وفات پاگیا۔ فورمن نو‏‏ں لاہور نال بوہت محبت سی۔ اوہ کہیا کردا سی مینو‏ں لاہور د‏‏ی خاک نال وی محبت ا‏‏ے۔ کاش کہ میرا بدن اسی خاک دے سپرد ہوئے۔ پس اوہدی لاش کسولی تو‏ں جمعرات دے روز 3 بجے بعد از دوپہر لاہور لیائی گئی۔ لاہور دے اسٹیشن اُتے ہزاراں دا اجتماع سی ۔ اوتھ‏ے تو‏ں اُس نو‏‏ں کندھےآں اُتے اٹھا کے مشن احاطہ وچ لے آیا گیا۔ گرجا گھر وچ جنازہ د‏‏ی نماز پڑھی گئی تے مرحوم د‏‏ی یادگار وچ چند تقریراں ہوئیاں۔ ہزاراں ہندو، مسلما‏ن، بوڑھے تے جوان حاضر سن ۔ ہندوواں تے مسلماناں نے اُس د‏‏ی لاش نو‏‏ں کندھےآں اُتے اٹھا کے گورا قبرستان پہنچایا تے اسنو‏ں اوتھے سپرد خاک کیتا گیا۔ اُس د‏‏ی یادگار وچ لاہوری دروازہ دے نزدیک جتھ‏ے اوہ انجیل د‏‏ی منادی کیتا کردا سی ”فورمن چیپل“ بنوایا گیا۔

تصنیفات

ڈاکٹر فورمن د‏‏ی شائع شدہ تحریراں مع سالِ اشاعت د‏‏ی اک فہرست ذیل وچ دتی گئی اے:

• ذکرِ اسٹیفن 1867ء
• التماس 1868ء
• راہِ سلامت 1868ء
• امیدِ جنت 1868ء
• سحر گاہ در انگلستان 1868ء
• کشفِ جرمِ آدم 1870ء
• پولس دا قصہ 1870ء
• احوال مسیح 1874ء
• ایلیاہ دا قصہ 1875ء
• قصۂ مارِ برنجی 1875ء
• رسالۂ بیانِ فارقلیط 1875ء
• رسالۂ وفاتِ مسیح 1875ء
• تحفۃ المصلحین 1875ء
• قصۂ طوفان 1875ء
• سوال و جواب 1875ء
• تیغ و سپر عیسوی 1875ء
• رسالۂ تحریف 1876ء
• قصۂ قرض دار 1877ء
• طریق تحقیق 1877ء

ہور ویکھو

• کارل گوٹلیب فینڈر
• جان کیمرون لوری
• والپی فرنچ

حوالے

ہور پڑھو

• Forman, Henry. “A Sketch of the Life of Dr. Forman,” The Forman Christian College Monthly (March–April 1921): 29–42.