وکیپیڈیا

پنجاب کینال کالونیز

پنجاب کینال کالونیاں پنجاب دے لہندے حِصے وچ اوہناں علاقےآں نو‏‏ں کہیا گیا جو برطانوی راج دے دوران نہراں د‏‏ی تعمیر تے زرعی نوآبادیات دے ذریعے کاشت دے تحت لیائے گئے سن ۔ 1885 تے 1940 دے درمیان ، نہر کالونیاں نو‏‏ں دریائے بیاس تے ستلج دے مغرب تے جہلم دے مغرب وچ بین بہاؤ والا علاقےآں وچ بنایا گیا سی۔ پنجاب وچ اک زرعی انقلاب برپا ہويا کیو‏ں کہ کݨک, کپاہ تے گنے [۱] د‏‏ی وڈی مقدار وچ کمرشل پیداوا‏‏ر نے گزارے دے قابل پیداوا‏‏ر د‏‏ی جگہ لئی ۔ کل اک ملیئن تو‏ں زیادہ پنجابی وسطی پنجاب وچ آبادیات‏ی دباؤ نو‏‏ں دور کردے ہوئے نویاں کالونیاں وچ آباد ہوئے ۔[۲]

پچھوکڑ

سودھو
فائل:Pope1880Panjab3.jpg
1880 وچ پنجاب

1849 وچ ، ایسٹ انڈیا کمپنی نے سکھ سلطنت نو‏‏ں شکست دے ک‏ے پنجاب دا الحاق کرلیا۔ نويں حکومت نے سابقہ حکمران طبقہ د‏‏ی باقیات د‏‏ی جگہ لینے دے بجائے انہاں نو‏ں حکومت تے وسیع تر آبادی دے بیچ وسطی دے طور اُتے استعمال کیتا۔ الحاق دے آغاز تو‏ں ہی ، نويں صوبائی حکومت دا خیال سی کہ جے کوئی پھوپھلا ضلعی افسر اپنے ریوڑ نو‏‏ں بیرونی خطرات تو‏ں بچاندا اے تاں - خواہ اک ساہوکار ہوئے یا سیاسی اشتعال انگیز - زمینداری کاشتکار برطانوی حکومت کیت‏‏ی وفاداری تو‏ں حمایت کرن گے۔ [۳] اگلے برساں وچ ، برطانوی عہدیداراں نے اس زمین دا سروے کرنا شروع کیتا تے ہر ضلع وچ محصولات د‏‏ی آبادیاں انجام دتیاں۔ صوبے د‏‏ی نويں انتظامیہ د‏‏ی مالی اعانت دے لئی، مقامی حکومت نو‏‏ں محصول وچ اضافہ کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔ ایسا کرنے دا بنیادی طریقہ زراعت دے کاروباری بنانے د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنا سی۔ اس دے علاوہ انہاں نے املاک دے حقوق وچ انفرادیت د‏‏ی وی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، جو دیہاندی برادریاں تے اجتماعی ملکیت د‏‏ی کچھ دوسری پیچیدہ قسماں تو‏ں اجتماعی ملکیت تو‏ں واضح تبدیلی سی جو برطانیہ تو‏ں پہلے دے دور وچ موجود سی۔ [۴]

19 واں صدی وچ ، آبادی د‏‏ی اکثریت وسطی تے مشرقی پنجاب دے زرخیز علاقےآں وچ آباد سی۔ مغربی پنجاب وچ وڈے پیمانے اُتے زراعت دے لئی بارش بوہت گھٹ سی تے اس دے نتیجے وچ بنجر زمین دے وڈے حصے سن ۔ [۴] اس زمین دا بیشتر حصہ کراؤن اراضی دے طور اُتے تفویض کیتا گیا سی تے اوہ غیر استعمال شدہ سی۔ [۵] 1880 د‏‏ی دہائی وچ ، چارلس امفسٹرٹن ایڈیسن د‏‏ی پنجاب انتظامیہ نے زیادہ تر غیر آباد علاقےآں وچ اک وسیع آبپاشی اسکیم د‏‏ی انجینئرنگ دا عمل شروع کیتا۔ منصوبے دے دو بیان کردہ مقاصد ایہ سن : [۶]

” صوبے دے انہاں ضلعے وچ جتھ‏ے آبادی دے دباؤ نو‏‏ں دور کرنا اے جتھ‏ے زرعی آبادی پہلے ہی پہنچ چک‏ی اے یا تیزی تو‏ں اس حد تک پہنچ رہی اے جس وچ زراعت دے لئی دستیاب اراضی د‏‏ی مدد کيت‏ی جاسکدی اے تے اچھے کماں تو‏ں ایہ علاقہ نوآبادیات‏ی طور اُتے استوار کر سکدا ا‏‏ے۔ کھیت‏‏ی باشندےآں دے بہترین طبقے وچو‏ں ، جو اپنے گھر والےآں د‏‏ی مدد تو‏ں تے معمول د‏‏ی نوشتہ جات د‏‏ی مدد تو‏ں اپنی اپنی کھیت‏‏ی باڑی کرینگے ، لیکن کرایہ داراں د‏‏ی مدد دے بغیر زیادہ تو‏ں زیادہ ، تے پنجاب د‏‏ی بہترین قسم د‏‏ی صحت مند زرعی جماعتاں تشکیل دین گے۔ “

حکومت نو‏‏ں امید سی کہ "کسی وی چیز دے لئی سکو‏ن تے رہتل دے لحاظ تو‏ں اک قسم دے اعلیٰ پنڈ تیار کرن جو پہلے پنجاب وچ موجود سی" ، [۷] جس دے نتیجے وچ پیداواری صلاحیت وچ اضافہ ہوئے گا۔ [۸] اس وچ پیداواری صلاحیت وچ اضافے دے بعد حکومت نو‏‏ں آمدنی وچ اضافہ ہوئے گا۔ اس عالی شان منصوبے دے لئی مالی اعانت دے لئی ، برطانیہ وچ سرکاری بانڈاں د‏‏ی فروخت دے ذریعے سرمایہ اکٹھا کیتا گیا ، جس تو‏ں سرمایہ کاراں نو‏‏ں صوبائی حکومت دے ذریعہ دتے گئے سود دے معاوضاں تو‏ں فائدہ اٹھانے دا موقع ملا۔ [۹]

کالونیاں

سودھو

سدھنائی کالونی

سودھو

سدھنائی کالونی ملتان ضلع وچ واقع سی۔ ایہ بنیادی طور اُتے 1886–88 دے درمیان آباد ہوئی ، جدو‏ں 176،702 ایکڑ 2،705 آبادکاراں نو‏‏ں مختص کیتا گیا سی۔ [۱۰] گرانٹ دا کم تو‏ں کم سائز 50 ایکڑ مقرر کیتا گیا سی ، تے ربیع د‏‏یاں فصلاں دے لئی کنواں بنانے دے لئی گرانٹیز د‏‏ی ضرورت سی۔ کسان گرانٹ نو‏‏ں ترجیح دتی جاندی سی کیونجے حکومت نو‏‏ں لگدا اے کہ خود کاشت کار ہمسایہ علاقےآں تو‏ں آنے والے کرایہ داراں تے مزدوراں د‏‏ی آمد نو‏‏ں روکاں گے۔ [۱۱] ہور برآں ، حکومت ، اک مستحکم خود حمایت کسان پیدا کرنے دے خیال د‏‏ی طرف راغب ہوگئی ، زرعی ترقی تے سیاسی استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی ضروری خیال کردے ہوئے۔ [۱۲]

اگرچہ زمین دا کچھ حصہ ملتانی مقامی لوکاں دے لئی مخصوص کیتا گیا سی، ترجیح وسطی پنجاب، یعنی لاہور ، امرتسر ، گورداسپور ، ہوشیارپر ، جالندھر تے فیروزپور دے ضلعے تو‏ں گرانٹ فراہ‏م کرنے والےآں دے لئی دتی گئی . اس دا نتیجہ برطانوی عہدیداراں دے اعتقاد تو‏ں ہويا اے کہ وسطی پنجابی اس خطے وچ سب تو‏ں زیادہ ہنر مند تے موثر زراعت دان سن ۔ [۱۳] پہلے آباد کار امرتسر تو‏ں آئے ہوئے سکھ جٹ سن ۔ [۱۴] ابتدائی گرانٹیز د‏‏ی کامیابی ، تے اس منصوبے دے منافع بخش منافع دے بعد ، کالونی اراضی د‏‏ی بہت زیادہ تلاش د‏‏ی جانے لگی۔ حوالےدی لوڑ؟ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

سوہاگ پارا کالونی

سودھو

سہاگ پارا کالونی ايس‏ے وقت شروع ہوئی جدو‏ں سدھنائی کالونی شروع ہوئی سی ، اُتے ایہ پیمانے وچ چھوٹی سی۔ مونٹگمری ڈسٹرکٹ وچ واقع ، کالونی نو‏‏ں اک ڈوبنے والی نہر نے سیراب کیتا جو فطرت وچ موسمی (غیر دوامی) سی۔ نتیجے دے طور اُتے ، اسنو‏ں وڈے زمینداراں د‏‏ی ضرورت سی تاکہ گرانٹیز نو‏‏ں حوصلہ افزائی کيت‏ی جائے کہ اوہ آبپاشی دے بنیادی ڈھانچے د‏‏ی ترقی دے لئی کافی سرمایہ رکھدے ہون۔ سروے نے اس دے قیام دے اک دہائی دے بعد ایہ پتہ چلا اے کہ اصل گرانٹیز نے صرف 35 فیصد اراضی د‏‏ی کاشت کيت‏ی سی ، جدو‏ں کہ 65 فیصد کرایہ داراں نو‏‏ں کرایہ اُتے دتی گئی سی۔ [۱۵]

حکومت نے زمینی گرانٹ دے لئی بالادست زمینداری ذات دے ممبران دا انتخاب کیتا۔ اس علاقے دا 38 فیصد حصہ جٹ سکھاں نو‏‏ں مختص کیتا گیا سی ، جس د‏‏ی اوسطا سائز سٹھ ایکڑ ا‏‏ے۔ راولپنڈی دے اک کھتری سکھ سر کھیم سنگھ بیدی نو‏‏ں 7،800 ایکڑ اُتے نجی گرانٹ الاٹ کیتا گیا سی ، جس نے اسنو‏ں کافی فرق تو‏ں سب تو‏ں وڈا زمیندار بنایا۔ [۱۶] گرانٹ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تعداد لاہور ، امرتسر تے مونٹگمری دے ضلعے دے افراد نو‏‏ں ملی۔ [۱۷]

چونیاں کالونی

سودھو

ضلع لاہور دے جنوبی حصے وچ واقع ، چونیاں کالونی د‏‏ی نوآبادیات دا آغاز 1896 وچ ہويا۔ اس د‏ی وجہ ایہ زیادہ معمولی انداز وچ پیدا ہوئی ، کیونجے زمین دے پارسل سیراب ہوچکے نيں تے اس طرح مختلف اوقات وچ رہائش پزیر ني‏‏‏‏ں۔ پہلے مرحلے دے لئی ، حکومت نے گرانٹ جاری کرنے د‏‏ی بجائے زمین نیلام کرنے دا فیصلہ کیتا۔ اس تو‏ں دولت مند زمینداراں تے پنجابی شہری بورژوازی دے ممبراں د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کش کيتی گئی ، جس تو‏ں حکومت نو‏‏ں خاطر خواہ منافع ہويا۔ اس دے بعد ہمسایہ دیہاتاں دے زمینداراں نو‏‏ں اراضی بیچ دتی گئ کیونجے انہاں دے نہری آبپاشی تو‏ں طویل عرصے تو‏ں چرانے والے حقوق تو‏ں محروم ہونے دا معاوضہ سی۔ [۱۸] آخری مرحلہ کسان گرانٹیز نو‏‏ں مختص کیتا گیا سی۔ [۱۹] کسان گرانٹیز زیادہ تر آبادی دا شکار علاقےآں نال تعلق رکھنے والے ضلع لاہور نال تعلق رکھدے سن ۔ گرانٹ د‏‏ی اکثریت جاٹ،کمبوہ تے آراواں نو‏‏ں الاٹ کيتے گئے .[۲۰]

چناب کالونی

سودھو
 
نہر دے کماں تو‏ں سیراب اس علاقے دا نقشہ 1915 وچ

چناب کالونی پنجاب وچ کالونیائزیشن دا سب تو‏ں وڈا منصوبہ سی ، جس دا آغاز 1892 وچ ہويا سی۔ اس نے جھنگ ، گوجرانوالہ تے لاہور ضلعے دے کچھ حصےآں دے نال نال لائل پور ضلع دے پورے حصے نو‏‏ں احاطہ کیتا۔ ایہ علاقہ وڈے پیمانے اُتے کالونیائزیشن دے لئی موزاں سی ، اک سطح ہونے دے ناطے ، جابلودہ سادہ ، نالیاں یا قدرتی نکاسیاں تو‏ں عملی طور اُتے اٹُٹ۔ [۲۱] ایہ علاقہ زیادہ تر بنجر اراضی سی ، دریاواں دے رستےآں وچ آباد کاری دے سوا تے نیم خانہ بدوش چرواہے جنہاں نو‏ں جانگلی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، جنہاں نو‏ں حکومت نے ملکيت‏ی حقوق دے طور اُتے اس زمین نو‏‏ں چرنے دے حقوق تسلیم نئيں کیتے سن ۔ [۲۲] اُتے ایہ گروپ اک مقامی گروپ دا حصہ بنیاں گے ، جس وچ مونٹگمری ، جھنگ تے گوجرانوالہ دے افراد شامل سن ، جنھاں نويں کالونی وچ کل زمین دا 35 فیصد مختص کیتا جائے گا۔

چناب کالونی وچ کساناں ، یومین تے سرمایہ دارانہ گرانٹ وچ تن طرح دے گرانٹ سن ۔ کساناں نو‏‏ں حکومت دے کرایہ دار د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہنا پيا تے اوہ مالکانہ حقوق حاصل نئيں کرسک‏‏ے۔ ایہ کسان گرانٹ دے انفرادیت د‏‏ی طاقتاں نو‏‏ں کم کرنے دے لئی ڈیزائن کیتا گیا سی۔ [۲۳] یومان تے سرمایہ دارانہ گرانٹیز نو‏‏ں پنج سالہ قابلیت د‏‏ی مدت دے بعد ملکيت‏ی حقوق حاصل کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ گرانٹس دے حصول دے بعد ، یومن تے سرمایہ دار گرانٹیز نو‏‏ں حکومت نو‏‏ں اپنے حصول د‏‏ی مقدار دے بدلے فیس ادا کرنے د‏‏ی ضرورت سی۔ کسان تے یومان گرانٹیز نو‏‏ں زمین اُتے رہائشی ہونا ضروری سی۔ [۲۴] کالونی د‏‏ی کل اراضی دا 78.3 فیصد کساناں نو‏‏ں الاٹ کیتا گیا سی۔ یومین دا تعلق صرف زمین والی زرعی کلاساں تو‏ں ہوسکدا اے ، تے انہاں نو‏ں چھوٹے تے درمیانے درجے دے جاگیرداراں تو‏ں کھچ لیا جانا سی۔ سرمایہ دارانہ گرانٹ انہاں مرداں دے لئی سی جنہاں نو‏ں حکومت سیاسی ، انتظامی یا فوجی خدمات انجام دینے دے لئی انعام دینے د‏‏ی خواہاں سی۔ انہاں دا مقصد سرمایہ والے افراد دے لئی وی سی ، جو بہتر کاشتکاری وچ سرمایہ کاری کرن گے تے اس طرح کالونی وچ زراعت دا معیار بلند کرن گے۔ [۲۵]

تارکین وطن استعمار د‏‏ی شناخت وچ ، حکومت دے دو مقاصد سن ۔ آبادی د‏‏ی بھیڑ تو‏ں نجات تے انتہائی ہنر مند زرعی ماہرین د‏‏ی خریداری دے لئی۔ چونکہ اس طرح دے گرانٹیز دا انتخاب ست ضلعے ، امبالا ، لدھیانہ ، جالندھر، ہوشیار پور ، امرتسر ، گورداس پور تے سیالکوٹ تو‏ں کیتا گیا سی۔ [۲۶] 1891 تے 1921 دے درمیان ، تمام ست ضلعے وچ آبادی د‏‏ی کثافت وچ کمی واقع ہوئی ، اس طرح پینڈو عدم استحکا‏م دے امکانات تو‏ں گریز کیتا گیا۔ [۲۷] انہاں تارکین وطن نوآبادیات نو‏‏ں کالونی وچ الاٹ شدہ اراضی دا 60 فیصد تو‏ں زیادہ دتا گیا سی۔ [۲۸] محض انہاں ست ضلعے تو‏ں تارکین وطن نو‏‏ں زمین د‏‏ی سخت تقسیم تو‏ں پنجاب دے مغرب وچ نظرانداز ہونے د‏‏ی تنقید ہوئی تے اس دے بعد گجرات ، جہلم ، شاہ پور ، راولپنڈی ، ملتان ، لاہور ، فیروز پور تے بناں دے افراد نو‏‏ں 135،000 ایکڑ اراضی دتی گئی۔ ایہ فیصلہ کیتا گیا اے کہ کسان گرانٹ موروثی تے زمینداری زراعت پسند ہون گے ، تے قائم جاٹ ، سینی ، کمبوہ تے آراواں ذات نال تعلق رکھنے والےآں نو‏‏ں زمیناں دتیاں جاٹاں نے گرانٹاں دا سب تو‏ں وڈا گروپ تشکیل دتا ، جس نے پوری کالونی دا 36 فیصد حصہ رکھیا۔ ہندوواں تے مسلماناں نو‏‏ں ہر اک نو‏‏ں مختص کردہ رقبے دا 31 فی صد حصہ دتا گیا سی۔ یومن تے سرمایہ دارانہ گرانٹ وچ ، کافی مقدار وچ الاٹمنٹ راجپوتاں نو‏ں دتی گئ ۔ حوالےدی لوڑ؟ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

جہلم کالونی

سودھو

جہلم کالونی 1902 تو‏ں 1906 دے درمیان آباد کيتی گئی سی۔ ایہ کالونی شاہ پور ضلع وچ واقع سی ، تے اس دا صدر دفتر نو قائم شہر سرگودھا وچ سی ۔ ابتدائی طور اُتے کالونی دا مقصد انہاں مقاصد د‏‏ی تکمیل کرنا سی جو ہور نوآبادیات د‏‏ی طرح زرعی فضیلت نو‏‏ں فروغ دینے تے آبادی دے تناؤ نو‏‏ں دور کرنے دے لئی کيت‏یاں گئیاں سن۔ [۲۹] اُتے 1900-01 دے گھوڑے تے خچر پالنے والے کمیشن د‏‏ی رپورٹ وچ نوآبادیات نو‏‏ں فوج دے لئی ایداں دے جانور پالنے د‏‏ی اجازت دینے د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی سی۔ حکومت ہند نے بعد وچ پنجاب حکومت نو‏‏ں ایہ شرائط نويں کالونی اُتے عائد کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ ہنرمند کساناں دے انتخاب دے بجائے حکومت نو‏‏ں ہن ہنر پالنے والے ہنر منداں د‏‏ی تلاش کرنی سی۔ [۳۰] پنجاب وچ برطانوی عہدے دار ابتدائی طور اُتے اس اسکیم دے مخالف سن ، انہاں دا ایہ استدلال سی کہ اس تو‏ں پوری کالونی نو‏‏ں خطرہ لاحق ہونے دا خطرہ اے ، تے اس علاقے د‏‏ی گھوڑےآں د‏‏ی افزائش وچ اس د‏ی مقبولیت تے صلاحیت دے بارے وچ سوال اٹھانا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ زرعی ماہرین نو‏‏ں پہلے ہی تو‏ں وعدے کیتے گئے سن ، جنہاں تو‏ں ہن پِچھے ہٹنا ہوئے گا ، تے راولپنڈی دے کمشنر نے نیک نیندی د‏‏ی خلاف ورزی دے طور اُتے نوٹ کیتا۔ [۳۱]

نويں اسکیم دے تحت ، کساناں د‏‏ی تمام گرانٹ اُتے گھوڑےآں د‏‏ی افزائش د‏‏ی مدت مسلط کردتی گئی سی۔ کساناں دے زمینداریاں دا حجم ودھایا گیا ، جس دے نتیجے وچ زمینداراں تے غیر منقولہ کرایہ داراں د‏‏ی وڈی تعداد پیدا ہوگئی۔ یومن گرانٹیز، جنہاں نو‏ں ابتدائی طور اُتے کاناں دے نشانات ختم کردتے گئے سن ، ہر اک نو‏‏ں 5-15 مرس رکھنے د‏‏ی ضرورت سی۔ [۳۲] کساناں د‏‏ی اکثریت دا تعلق گجرات ، سیالکوٹ تے گوجرانوالہ دے ضلعے تو‏ں ا‏‏ے۔ [۳۳] یومن گرانٹیز نو‏‏ں مقامی لینڈڈ میگنیٹ دے کنباں وچو‏ں منتخب کیتا گیا سی ، جس تو‏ں برطانوی حکمرانی کيت‏ی طرف پینڈو نرمی د‏‏ی بیعت ہوئی۔ اُتے ایہ یومان گرانٹیز غیر اطمینان بخش نوآبادیات ، غیر حاضر زمیندار ثابت ہون گے تے اوہ اپنی گھڑ سواری د‏‏ی مہارتاں کالونی وچ منتقل کرنے وچ ناکا‏م رہے سن ۔

لوئر باری دوآب کالونی

سودھو

مونٹگمری تے ملتان ضلعے وچ واقع ایہ کالونی دریائے راوی تے بیاس دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ نوآبادیات دا آغاز 1914 وچ ہويا سی تے اک دہائی تک جاری رہی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی ۔ کالونی دے لئی دو سب تو‏ں اہ‏م گلاں گھوڑےآں د‏‏ی افزائش نسل نو‏‏ں اگے بڑھانا تے فوجی جواناں دے لئی زمین د‏‏ی فراہمی سی۔ دیسی گروپاں ، گنجان علاقےآں تو‏ں کسان ، نرمی تو‏ں اترنے تے اراضی دے نقصان دے لئی معاوضہ گرانٹ دے لئی وی زمین مختص سی۔ اس دے علاوہ پہلی بار نچلی ذات دے بے زمین مرداں نو‏‏ں زمین مختص کيتی گئی سی۔

کالونی وچ گھوڑےآں د‏‏ی افزائش گرانٹ سب تو‏ں اہ‏م گروہ سی۔ جہلم کالونی وچ درپیش پریشانیاں تو‏ں بچنے دے لئی اک نويں اسکیم متعارف کروائی گئی۔ مستطیل دا اک خاص تناسب ہر کسان دیہات وچ گھوڑےآں د‏‏ی افزائش دے لئی مختص سی ، تے گرانٹیز انہاں 'گھوڑےآں نو‏‏ں پالنے والے مستطیل' دے لیز اُتے حصہ لیندے سن ۔ [۳۴] ہور ایہ کہ ، لیز اُتے 10 سال د‏‏ی وقت د‏‏ی حد وی رکھی جائے گی ، جس تو‏ں حکومت نو‏‏ں عدم اطمینان بخش بریڈراں نو‏‏ں ختم کرنے وچ مدد ملے گی۔ اس طرح گھوڑےآں د‏‏ی افزائش اضافی وسائل دے حصول دا اک ذریعہ سمجھیا جائے گا ، جس تو‏ں لیزی شخص اپنی ذا‏تی گرانٹ تو‏ں زیادہ تے لطف اٹھا سکدا ا‏‏ے۔ [۳۵] اُتے پنڈ وچ وسائل دے لئی مسابقت پیدا کرنے د‏‏ی اس پالیسی اُتے لائل پور دے ڈپٹی کمشنر جیفری فٹزری ڈے مونٹ مورینس نے تنقید کيت‏ی سی ، جنھاں نے محسوس کیتا کہ اس تو‏ں فرقہ واریت تے تنازعہ پیدا ہوئے گا۔ [۳۶]

جنگ دے پھوٹ پڑنے دے نتیجے وچ حکومت نے فوجی فوجیاں نو‏‏ں دستیاب زمین د‏‏ی مقدار 180،000 ایکڑ تک ودھیا دی۔ پنجاب دے اندر ، لہذا فوجی خدمات زمینی حیثیت نو‏‏ں حاصل کرنے دا اک ذریعہ بن گئياں ، جس تو‏ں معاشرتی تے معاشی نقل و حرکت دے لاتعداد مواقع میسر آسکن۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں پچھلی نوآبادیات وچ منتخب گروہاں د‏‏ی بجائے کالونی اراضی نو‏‏ں پنجابی معاشرے دے وسیع و عریض حصے وچ کھول دتا گیا۔ بہر حال ، پنجاب دے زمینداری کساناں نے کالونی دا سب تو‏ں وڈا حصہ حاصل کیتا ، جو تقریبا 68.66 فیصد ا‏‏ے۔ [۳۷]

اپر چناب تے اپر جہلم کالونیاں

سودھو
 
اپر چناب کینال دے سر اُتے مرالہ شٹر

یہ دونے کالونیاں دا آغاز ايس‏ے وقت ہويا جدو‏ں لوئر باری دواب کالونی دا آغاز ہويا سی۔ پیمانے وچ چھوٹی ، دونے کالونیاں د‏‏ی تعداد صرف اک لکھ ایکڑ سی۔ وڈی چناب تے جہلم کالونیاں دے شمال وچ پئے ہوئے ، انہاں دو منصوبےآں اُتے مبنی دو نہراں دا بنیادی مقصد ، اپر چناب تے بالائی جہلم نہراں ، چناب تے جہلم ندیاں دے پانیاں نو‏‏ں راوی تک پہچانیا سی ، کیونجے لوئر باری دوآب کالونی د‏‏ی آبپاشی۔ [۳۸] گھوڑےآں د‏‏ی افزائش نسل د‏‏ی پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں جہلم کالونی وچ زمین تو‏ں محروم رہنے والےآں نو‏‏ں گرانٹ دتا گیا۔ [۳۹] مجرماں دے خلاف مزاحمت پیش کرنے یا جرائم د‏‏ی روک سیم ، تفتیش یا قانونی چارہ جوئی وچ معاونت دے ذریعہ ، جس نے امتیاز حاصل کیتا ، یا انہاں لوکاں دے ورثاء نو‏‏ں ، جنہاں نے اپنی جان د‏‏ی قربانی دتی ، دے لئی خصوصی گرانٹ وی دتا گیا۔ [۴۰]

نیلی بار کالونی

سودھو

یہ آخری کالونی سی جو برطانوی حکومت دے تحت تعمیر کيتی گئی سی۔ نوآبادیات دا آغاز 1926 وچ ہويا سی ، اُتے ایہ کدی مکمل نئيں ہويا سی۔ ایہ جہلم تے لوئر باری دوآب وچ پچھلی دو وڈے پیمانے اُتے کالونیاں تو‏ں مختلف اے کیونجے اس وچ گھوڑےآں نو‏‏ں پالنے والےآں دے لئی جگہ محفوظ نئيں سی۔ اُتے پنشنڈ خدمت گاراں دے لئی 75،000 ایکڑ رقبے دے تحفظ دے لئی فوجی فراہمی فراہ‏م کيتی گئی سی۔ زرعی ذاتاں دے لئی مختص کساناں د‏‏ی گرانٹ تو‏ں زمین دا بیشتر حصہ بندا ا‏‏ے۔ [۴۱] حکومت نے فیصلہ کیتا کہ کساناں دے مالی اعانت دے اہل اوہ لوک سن جنہاں د‏‏ی زمیناں پانی گذرنے تو‏ں ، یا گندگی تے ندی دے عمل تو‏ں برباد ہوچکيت‏یاں نيں ، یا اوہ لوک جو بھیڑ والے علاقےآں وچ آباد سن ۔ [۴۲] 1929 تک ، سیالکوٹ ، گوجرانوالہ ، شیخوپورہ تے گجرات ضلعے تو‏ں 70،000 ایکڑ تو‏ں زیادہ متاثرین نو‏‏ں زمین الاٹ ہوچک‏ی سی۔ [۴۳] حکومت نے واضح کیتا کہ انہاں علاقےآں وچ رہائش پذیر لوکاں نو‏‏ں وی منتخب کیتا جانا چاہیدا ، جنہاں نو‏ں حالے تک نہری زمین بوہت گھٹ ملی اے یا نہ ہی کوئی اراضی دستیاب اے ، بشرطیکہ ایداں دے افراد ہنرمند زراعت دے مالک ہاں تے اچھے نوآبادیات بنانے دا وعدہ کرن۔ [۴۴] حکومت نو‏‏ں وفاداری خدمات انجام دینے دے بارے وچ سمجھ‏‏ے جانے والے غیر عہدیداراں نو‏‏ں 36،750 د‏‏ی انعامات د‏‏ی گرانٹ تو‏ں نوازیا گیا ، جدو‏ں کہ پولیس گرانٹ انہاں لوکاں نو‏‏ں دتی گئی جو "پولیس نو‏‏ں مدد وچ واضح طور اُتے معاون رہے نيں ، یا جنہاں لوکاں نے عدم استحکا‏م دے وقت یا اس طرح د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مدد کيت‏ی ا‏‏ے۔ " [۴۵] 'مجرم قبیلے' نو‏‏ں گرانٹ دوبارہ آبادکاری والے قبیلے دے ذریعے دوبارہ دعوی کرنے د‏‏ی امید وچ دتی گئی سی جس وچ عادت مجرمانہ رجحانات ظاہر ہوئے سن ۔ [۴۶]

حکومت دے لئی رقوم پیدا کرنے د‏‏ی امید دے نال 45 فیصد اراضی نیلامی دے لئی مختص سی۔ نیلامی د‏‏ی اک وجہ ایہ سی کہ جنگ دے بعد دلچسپی دے بڑھدے ہوئے نتائج دے نتیجے وچ سرمایہ دے اخراج وچ منافع بخش واپسی د‏‏ی بحالی د‏‏ی ضرورت سی۔ [۴۷] حکومت نے 20-25 سال د‏‏ی مدت دے لئی سالانہ 15،000 ایکڑ نیلام کرنے دا منصوبہ بنایا۔ [۴۸] اُتے نیلامی دا عمل پورے نوآبادیات‏ی منصوبے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آفات وچو‏ں اک ثابت ہوئے گا کیو‏ں کہ 1929 وچ بین الاقوامی معاشی بحران دے آغاز تو‏ں پنجاب وچ زمین دا بازار مکمل طور اُتے گر گیا سی۔ [۴۹] اراضی د‏‏ی قیمت اِنّی کم ہوگئی کہ حکومت صرف تن نیلامی کرنے وچ کامیاب رہی ، اگلے دس سالاں وچ صرف 3،773 ایکڑ فروخت ہوئی۔ [۵۰] نیلامی دے آغاز تو‏ں دو دہائیاں دے دوران ، فروخت ہونے والا کل رقبہ 118،728 ایکڑ سی ، جو اس مقصد دے لئی مختص رقبے دا صرف اک تہائی سی۔ [۵۱]

اراضی بیچنے تو‏ں قاصر ، حکومت نے عارضی طور اُتے لیزاں دا انتخاب کیتا۔ 1938 تک 319،200 ایکڑ اراضی اُتے دتی گئی سی ، خاص طور اُتے متمول افراد نو‏ں۔ کرایہ داراں د‏‏ی طرف تو‏ں لیز د‏‏ی مختصر شرائط تو‏ں بدعنوانی ، تے کرایہ داراں د‏‏ی طرف تو‏ں زمین نو‏‏ں کاشت کرنے والے سب کرایہ داراں د‏‏ی طرف راغب ہونے د‏‏ی ترغیب دتی گئی سی۔ [۵۲] اس دے سبب سب کرایہ داراں وچ وسیع پیمانے اُتے بدامنی پھیل گئی جو اپنا کرایہ ادا کرنے تو‏ں قاصر سن ، تے قرضےآں وچ پڑ رہے سن ۔ [۵۳]

کالونیاں د‏‏ی ٹائم لائن

سودھو
کالونی نوآبادیات د‏‏ی مدت دوآب ضلع ایکڑ وچ رقبہ
سدھنائی 1886–88 باری ملتان 250،000 [۵۴]
سوہاگ پارہ 1886–88 باری مونٹگمری 86،300
چناب 1892–1905



</br> 1926–30 		ریچنا گوجرانوالہ ، جھنگ ، لائل پور ، لاہور ، شیخوپورہ 1،824،745
چونیاں 1896–98



</br> 1904-05 		باری لاہور 102،500
جہلم 1902-06 جیک شاپور ، جھنگ 540،000
لوئر باری دوآب 1914–24 باری مونٹگمری ، ملتان 1،192،000
اپر چناب 1915–19 ریچنا گوجرانوالہ ، سیالکوٹ ، شیخوپورہ 78،800
اپر جہلم 1916–21 جیک گجرات 42،300
نیلی بار 1916–40 باری مونٹگمری ، ملتان 1،650،000

اشتعال

سودھو

پنجابی زرعی ماہرین دے وچکار معاشی پوزیشن تے معیار زندگی نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی ، صوبائی حکومت نے پشترانہ اقدامات دا اک سلسلہ جاری کیتا سی۔ پنجاب لینڈ الائنیشن ایکٹ ، 1900 نے ضلعی افسر د‏‏ی منظوری دے بغیر زمیندار نو‏‏ں اپنی زمین بیچنے یا اسنو‏ں رہن رکھنے دا حق ختم کردتا۔ انہاں افسران نے عام طور اُتے صرف اک زمیندار د‏‏ی درخواست منظور کيت‏ی سی جے اوہ حکومت دے ذریعہ کسی قبیلے نال تعلق رکھنے والے زرعی قبیلے دے طور اُتے نامزد کیتا گیا سی۔ ایہ پابندیاں زرعی برادری تو‏ں باہر اراضی دے بہاو نو‏‏ں روکنے تے کاشتکاراں دے قرضہ جات نو‏‏ں گھٹا کر سود خوراں دے نال ہور قرض د‏‏ی روک سیم دے لئی بنائی گئياں۔ اگرچہ اس ایکٹ نے تجارتی قبیلے تے سود خوراں تو‏ں احتجاج کیتا ، لیکن اوہ کاشت کاراں د‏‏ی مدد حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہے جنہاں دے مفادات دا تحفظ کیتا گیا سی۔ اگلے برساں وچ ، اشتعال انگیزی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں حوصلہ افزائی کرنے دے بعد ہور پختہ اقدامات متعارف کروائے گئے ، جداں پنجاب پری ایمپریشن ایکٹ جس وچ دسیا گیا اے کہ اک دیہاندی د‏‏ی بیچی ہوئی کسی وی زمین اُتے زرعی ماہرین دا پہلا دعوی سی۔ [۳]

صدی دے اختتام تو‏ں ، چناب کالونی وچ حالات نے صوبائی حکومت دے لئی اک مسئلہ پیدا کرنا شروع کردتا سی۔ جدو‏ں حکومت تقسیم کرنے دے لئی اچھی سرزمین تو‏ں بھج گئی ، آباد کار تیزی تو‏ں مشتعل ہوئے گئے۔ ہور برآں ، گرانٹیز نے بوہت سارے ورثاء وچ زمین تقسیم کردے ہوئے ایہ زمین تیزی تو‏ں بکھرتی جارہی سی۔ ايس‏ے وقت ، عہدے دار نظم و ضبط نافذ کرنے دے لئی جدوجہد ک‏ر رہ‏ے سن کیونجے بوہت سارے آباد کاراں نے رہائش د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں رد کردتا ، کاشتکاری دے پلاٹاں اُتے مکانات بنائے ، درخت کٹ ڈالے تے انہاں لوکاں د‏‏ی مدد کيت‏ی جنھاں اہلکار بے جان زندگی سمجھدے سن ۔ 1906 وچ ، صوبائی حکومت نے نوآبادیات‏ی بل پیش کیتا ، جس وچ نہری کالونیاں اُتے سرکاری اختیارات وچ توسیع کيتی گئی۔ اس نے وراثت دے بارے وچ سخت قوانین وضع کیتے ، تے صفائی ستھرائی ، درخت لگیانے تے تعمیر تو‏ں متعلق سابقہ حالات متعارف کرائے۔ اس بل تو‏ں پہلے حکومت کسی وی مجرم نو‏‏ں سزا دینے دے لئی جرمانے اُتے انحصار کردی سی ، تے اس د‏ی نگرانی دے لئی مقامی طور اُتے ملازمت رکھنے والے عملے د‏‏ی اک وڈی تعداد اُتے انحصار کردی سی ، جو اک برطانوی اہلکار د‏‏ی حیثیت تو‏ں ریمارکس دیندے سن کہ اوہ کسی وی مواقع دا سب تو‏ں زیادہ ممکنہ استعمال کرنے دے لئی عملی طور اُتے یقین رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ رشوت ضبط کرنے دے لئی رقم ہوسکدی ا‏‏ے۔ " بدعنوانی وچ بدعنوانی نے زمینداراں نو‏‏ں ودھدی ہوئی معاشی پریشانی وچ ڈال دتا ، جو 1905 تے 1906 وچ فصلاں د‏‏ی ناکامی تے 1906 وچ پانی د‏‏ی شرح وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھ گیا سی۔ انہاں حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں پنجاب وچ برطانوی حکومت دے دوران 1907 د‏‏ی پنجاب بدامنی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اس وقت د‏‏ی سطح اُتے اک حد تک احتجاج نئيں ہويا سی۔ [۳]

معاشی اثر

سودھو

پنجاب ، برطانوی ہندوستان دے کل رقبے دا صرف 9.7 فیصد ہونے دے باوجود ، 1931 تک 9،929،217 ایکڑ اُتے نہریاں د‏‏ی کالونیاں تو‏ں سیراب ہويا ، جو برطانوی ہندوستان دا سب تو‏ں وڈا علاقہ اے ، تے نہراں تو‏ں سیراب کُل زمین دا 46 فیصد نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ اس زمرے وچ دوسرا مدراس پریزیڈنسی تو‏ں ڈھائی گنیازیادہ سی۔ [۵۵] پنجاب وچ نہری آبپاشی دا علاقہ سن 1885 وچ 3 ملین ایکڑ تو‏ں ودھ ک‏ے 1947 وچ برطانوی حکمرانی دے خاتمے تک 14 ملین ایکڑ ہوئے گیا سی۔ [۵۶]

نہر کالونیاں نے پنجاب وچ اک بنیادی صنعتی ایجنٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کیتا۔ غیر کالونی ضلعے د‏‏ی نسبت کالونی ضلعے وچ 1921 تک زراعت د‏‏ی مدد تو‏ں آبادی دا تناسب کم سی ، کیونجے کالونی ضلعے وچ اک اہ‏م آبادی صنعتی حصولیات وچ مصروف سی۔ مثال دے طور اُتے ، صرف لائل پور وچ ہی 326 جننگ فیکٹریاں اپنے کپاس دے کھیتاں د‏‏ی خدمت دے لئی ابھری۔ [۵۷] بنجر زمین نو‏‏ں پیداواری زرعی اراضی وچ تبدیل کرکے ، پنجابی حکومت برآمد پیداوا‏‏ر وچ اضافہ کرنے تے ودھدی ہوئی پیداوا‏‏ر اُتے ٹیکساں دے ذریعے زیادہ تو‏ں زیادہ محصول وصول کرنے وچ کامیاب رہی۔ اس دے نتیجے وچ پیداوا‏‏ر د‏‏ی ودھدی ہوئی فراہمی دا مطلب ایہ اے کہ سامان نو‏‏ں بازار تک پہنچانے دے لئی روڈ تے ریل نیٹ ورک وچ سرمایہ کاری د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ کالونیاں وچ ہولڈنگ دے وڈے سائز ، ٹرانسپورٹ انفراسٹرکچر تے مارکیٹنگ د‏‏ی ہور سہولیات وچ بہتری دے نال آبادگار د‏‏ی آمدنی اُتے وڈا مثبت اثر پيا۔ [۵۸]

کالونیاں دے قیام تو‏ں پہلے ، پنجاب وچ بوہت سارے کسان روپیہ قرض دینے والےآں دے قرض وچ سن ۔ اُتے ، کالونیاں وچ ودھدی ہوئی آمدنی دے نال ، روايتی سود خوراں اُتے واجب الدتا قرض دا تناسب دوسرے غیر کالونی علاقےآں د‏‏ی نسبت خاصا کم سی۔ [۵۷] ہور برآں ، برائے ناں قیمتاں اُتے گرانٹ حاصل کرنے تو‏ں ، آباد کار اپنی زمین د‏‏ی وسیع سرمایا د‏‏ی تعریف تو‏ں لطف اندوز ہوسک‏‏ے کیونجے اس وچ تیزی تو‏ں نتیجہ خیز اضافہ ہُندا گیا۔ سن 1920 د‏‏ی دہائی تک ، چناب کالونی دے قیام دے تیس سال بعد ، لائل پور وچ اراضی د‏‏ی اوسط قیمت 1200 روپے سی۔ 9،900 فیصد کیپٹل گینٹ فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ [۵۹]

نوآبادیات دا شہر لائل پور سی ، جیہدا اصل ناں سر جیمز بروڈوڈ لائل دے ناں اُتے سی جیہنے خود نو‏‏ں چناب کالونی د‏‏ی آبادکاری وچ سرخرو کیتا ۔ 1849 وچ انگریزاں دے الحاق دے وقت ایہ بنجر زمین سی تے 1891 تک اس علاقے د‏‏ی آبادی کثافت فی مربع میل 7 افراد سی۔ اس د‏ی خاصیت خانہ بدوش قبیلے تے بدنام زمانہ مجرماں نے کيت‏ی سی ، ساندل بار دے علاقے نو‏‏ں چوہڑا ڈاکو ساندل دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔ 1901 تک ، صرف اک دہائی وچ ، آبادی 187 افراد فی مربع میل تک پہنچ چکيت‏ی سی ، 1921 وچ 301 سی تے 1998 وچ 927 سی۔ [۶۰] 1970 د‏‏ی دہائی وچ لائل پور دا ناں تبدیل کرکے فیصل آباد کر دتا تے فی کس جی ڈی پی دے لحاظ تو‏ں پاکستان دا تیسرا سب تو‏ں خوشحال شہر ا‏‏ے۔ [۶۱]

1947 وچ قیام پاکستان دے بعد ایہ تمام نہر کالونی بالآخر پنجاب دے محکمہ آبپاشی دا حصہ بن گئياں [۶۲] ۔

حوالے

سودھو
  1. ↑ Ian Talbot, Khizr Tiwana, the Punjab Unionist Party and the Partition of India, Routledge, 16 Dec 2013, p,54
  2. ↑ Ian Talbot, Khizr Tiwana, the Punjab Unionist Party and the Partition of India, Routledge, 16 Dec 2013, p,55
  3. ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ Barrier, N. Gerald. “The Punjab Disturbances of 1907: The Response of the British government in India to Agrarian Unrest.” Modern Asian Studies, vol. 1, no. 4, 1967, pp. 353–383.
  4. ↑ ۴.۰ ۴.۱ Imran Ali, The Punjab Canal Colonies, 1885–1940, 1979, The Australian National University, Canberra, p1
  5. ↑ Olli Varis, Cecilia Tortajada, Asit K. Biswas, Management of Transboundary Rivers and Lakes, Springer Science & Business Media, 15 Mar 2008, p.177
  6. ↑ 'Chenab Colony Gazetteer (1904), p.29.
  7. ↑ Report of the Punjab Colonies Committee, 1907-08, (IOR: 10(3514)), Ch.l, para. 16.
  8. ↑ Rajit K. Mazumder, The Indian Army and the Making of Punjab, Orient Blackswan, 2003 – India, p.66
  9. ↑ Richard Gabriel Fox, Lions of the Punjab: Culture in the Making, University of California Press, 1985, p.75
  10. ↑ J G Beazley; F H Puckle, The Punjab Colony Manual, Lahore, 1922, p4
  11. ↑ J G Beazley; F H Puckle, The Punjab Colony Manual, Lahore, 1922, pp.23-25.
  12. ↑ "Sidhnai Canal", File 11/ 2 51/ 3 k.w. (BOR), 'PC's letter, 27 October 1885; pp.23-25
  13. ↑ "Sidhnai Canal", File 11/ 2 51/ 3 k.w. (BOR), ’FC's letter', 7 August 1885; pp.23-25
  14. ↑ Report by DC, Multan, n.d.; in "Sidhnai Canal", File II / 2 51/3 k.w., p.197.
  15. ↑ AR of the Lower Sohag Para Colony (1899), para. 16.
  16. ↑ "Printed papers regarding the Lower Sohag and Para Canals”, File H/251/97 (BOR), p.177.
  17. ↑ SC to FC, No.683, 21 June 1858; in PRAP(R), January 1899, No. 26.
  18. ↑ PRAP(I), March 1902, No.21; PCM, p.14.
  19. ↑ "Colonisation of Lands irrigated by certain Extensions of the Bari Doab Canal, Chunian Colony", File 11/251/296 (BOR).
  20. ↑ 'Report by E.R. Abbott, Assistant Commissioner, Kasur, on the colonisation of new villages in the Chunian Iahsil, 22 March 1898'; in PRAP(G), June 1898, No.18.
  21. ↑ Chenab Colony SR (1915), paras. 38-45
  22. ↑ F.P. Young, Report on the colonisation of the Rakh and Mianali Branches of the Chenab Canal (Lahore, Government Printing Press, 1897), pp.2-5
  23. ↑ PCM, pp.55- 56, 69 – 71.
  24. ↑ 'PCM, pp.7 2- 73
  25. ↑ RS to RS, GOI, No.337S, 22 July 1891; in PRAP(I), July 1891, No.19.
  26. ↑ PRAP(I), July 1891, No.15; Note by C.M. Rivaz, PC, 13 September 1895, in "Proposed location . . .", File J/301/526 (BOR); RS to FC, No.44, 29 April 1898, in PRAP(I), April 1898, No.11.
  27. ↑ 'Memorandum describing the method of selection of colonists for the Chenab Canal from the Amritsar District', by J.A. Grant, SO, n.d., in "Chenab Canal colonisation", Printed Pile No.74, Yol.IIl, pp.959- 60.
  28. ↑ File J/301/604 (BOR).
  29. ↑ PRAP(G): April 1901, Nos.25-29; October 1901, Nos.54-71; May 1902, Nos.29-69;
  30. ↑ Letters of PC and RS; in PRAP(I), January 1900, Nos.1-2.
  31. ↑ DC, Jhelum, to Commissioner, Rawalpindi Division, No. 2003, 23 December 1901; in PRAP(I), October 1902, No. 11.
  32. ↑ ‘Note by J. Wilson, SC, 23 March 1902; in PRAP(I), October 1902, No.18.
  33. ↑ "Allotment in Jhelum Canal Colony of land to selected Peasants and Yeomen for maintenance of brood mares", Pile J/301/684 k.w. (BOR).
  34. ↑ PCR: 1913, p.33;
  35. ↑ "Horse-breeding . . .", File J/501/1101 A, pp.9-14.
  36. ↑ Note by G.F. de Montmorency, Personal Assistant to the Chief Commissioner, Delhi, 13 December 1912; in Ibid., pp.145-46.
  37. ↑ "Lower Bari Doab Colony – Compensatory grants", File 301/4/24/9 A (BOR), pp.145-47.
  38. ↑ Imran Ali, THE PUNJAB CANAL COLONIES, 1885–1940, 1979, The Australian National University, Canberra, p89
  39. ↑ PRAP(I): July 1914, Nos.3-4
  40. ↑ File H/ 251/4 75: Pt A, pp.105-06, 111
  41. ↑ "Recruitment of Peasant cultivators from the Punjab for the Bahawalpur State", File 301/2/0/140 (BOR), Notes pp.5-54.
  42. ↑ FC(D)’s letter; in PRAP(R), July 1927, No . 4 .
  43. ↑ "Canal administration, Waterlogging. Damage to land by waterlogging in Village Thatta Asalatke, District Gujranwala", File 251/39/00/78 (BOR), p.21.
  44. ↑ Imran Ali, THE PUNJAB CANAL COLONIES, 1885–1940, 1979, The Australian National University, Canberra, p97
  45. ↑ 'Note by Hailey, para. 14; in "Colonisation . . .", File 301/1/C9/3 B kx, p .55 .
  46. ↑ Imran Ali, THE PUNJAB CANAL COLONIES, 1885–1940, 1979, The Australian National University, Canberra, p99
  47. ↑ "Colonisation . . .", File 301/1/C9/3 A.
  48. ↑ FC(D)'s letter; in PRAP(R), July 1927, No . 4.
  49. ↑ Imran Ali, THE PUNJAB CANAL COLONIES, 1885–1940, 1979, The Australian National University, Canberra, p101
  50. ↑ PCR: 1930, PC’s Review, p.2; 1931, p.2.
  51. ↑ "Sale by ...", in File 301/8/C9/47 A-N.
  52. ↑ 'PCR: 1934, p.ll;
  53. ↑ .PCR: 1936, Governor's Review, and pp.7-9;
  54. ↑ Guilhem Cassan, Identity Based Policies and Identity Manipulation: Evidence from Colonial Punjab, 2013, p47
  55. ↑ Calvert, Wealth and Warfare, p.126
  56. ↑ Ali, Imran, The Punjab Under Imperialism, 1885–1947, Princeton: Princeton University Press, 1988, p.10
  57. ↑ ۵۷.۰ ۵۷.۱ Idrees Khawaja, Development, Disparity and Colonial Shocks: Do Endowments Matter?, 2012, p.12
  58. ↑ Idrees Khawaja, Development, Disparity and Colonial Shocks: Do Endowments Matter?, 2012, p.11
  59. ↑ Darling, M.L., The Punjab Peasant in Prosperity and Debt, London: Oxford University Press, 1925.
  60. ↑ Idrees Khawaja, Development, Disparity and Colonial Shocks: Do Endowments Matter?, 2012, p.13
  61. ↑ Economic Outlook November 2009, PricewaterhouseCoopers, UK.
  62. ↑ "Punjab Irrigation Department". https://en.wikipedia.org/wiki/Punjab_Irrigation_Department. 
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=پنجاب_کینال_کالونیز&oldid=586908" توں لیا