پنجابی ادب : مہاراجا رنجیت سنگھ ویلا

مہاراجا رنجیت سنگھ تے اوہناں دے راج ویلے متعلق تریخکاراں تے لیکھکاں نے بہت کجھ لکھیا اے ۔ مہاراجا رنجیت سنگھ ہندستان تے خاص کر کے پنجاب دی تریخ دی اک اجیہی اہم اتے سرمور ہستی ہے، جسنے پنجاب دا ہی نہیں، سگوں سارے ہندستان دا سیاسی بھوِکھ بدل دتا سی۔ اس لئی ساہتکار اس بارے اپنی بھاونا نوں ضجحد کرن لئی کوئی نہ کوئی راہ لبھدے ہن اتے اوہ بھاونا اوہناں دیاں ساہت-کرتیاں دوارا ساہمنے آؤندی اے ۔

جان پچھان

مہاراجا رنجیت سنگھ توں بہت سارے فارسی، اردو تے پنجابی دے ساہتکار پربھاوت اتے پریرت ہوئے ہن۔ جس کرکے بہت سارا پنجابی ادب رنجیت رسد نال اءمگزح لکھیا گیا اے۔ رنجیت سنگھ دے ویلے دے پنجابی ساہت وچ سماجی تے معاشی نظام دا چتر وی ملدا اے۔ پنجابی ساہت وچ رنجیت سنگھ دور دے سماج دی شیرنی ونڈ، شیرنی پرورتن اتے شیرنی سنگھرش دے درشن ہندے ہن۔ پنجابی ساہت دے کاوَ اتے وارتک دوواں ساہت روپاں وچ اس دے بہملے سنکیت ملدے ہن۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے کال وچ بہت پنجابی ساہت رچیا گیا ہے۔ اس کال دیاں اوستھاواں توں پرابھاوت ہو کے بہت لیکھک جاں رچناکار ساہمنے آئے ہن۔ اس سمیں دا پنجابی ساہت اس سمیں دیاں آلے-دوآلے دیاں ووستھاواں توں ودھیرے پربھاوت ہویا ہے۔

رنجیت سنگھ کال وچ پنجابی ادب

مہاراجا رنجیت سنگھ کال دے ادب دی آلوچنا کیتیاں پتہ لگدا ہے کہ اس کال نے پنجابی ساہت نوں بہت کجھ دتا ہے۔ پنجابی ساہت دی انتی مہاراجہ رنجیت سنگھ کال وچ ودھیرے روپاں وچ ساہمنے آئی۔ اس کال دا پنجابی ساہت بہت اتم منیا جاندا ہے۔ اس کال وچ واراں، قصے، جنگ نامے، سیہرفیاں آدی بہت ساہت رچیا گیا اے۔

رنجیت سنگھ کال دے پنجابی ساہت دی چھانبین کرن نال سانوں بہت ساریاں انمول لکھتاں پراپت ہندیاں ہن۔

قصہ اک پرمپراوادی کویتا ہے۔ پنجابی قصہ کاوَ دی بڑی وشال تے گورومئی کاوَ پرمپرا ہے۔ کسیا اپر رنجیت کال دا بہت پربھاو پیا اے۔

‘اجمیر سنگھ` انوسار، “بھاویں کسے وی قصہ کار نے اپنے قصے وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں وروسائے جان دا ذکر نہیں کیتا اتے نہ ہی اس دی مہما دے بہت سوہلے گائے ہن۔ اس طرحاں قصہ-کاو اتے سکھ راج کال دا پربھاو سدھا نہیں، سگوں لکوا تے پروکھ روپ وچ ہے۔``

اس کال وچ ودھیرے قصہ-کاو لکھیا گیا ہے جنہاں نوں وکھ-وکھ کویاں نے لکھیا ہے۔ اس توں علاوہ اس کال وچ واراں وی بہت رچیاں گئیاں ہن۔ اس کال دے ساہت دا ورنن اس پرکار ہے-

رنجیت کال دا قصہ کاوَ

حامد شاہ آباسی دا قصہ ‘ہیر` : حامد شاہ امباسی نے مہاراجہ رنجیت سنگھ کال وچ 1805 ای.، وچ ہیر دا قصہ لکھیا۔ حامد اپنے ہیر دے قصے وچ اپنے پوربلے قصہ کاراں دا ذکر کردا ہویا وارث دا ذکر تک نہیں کردا۔ حامد دی ہیر بہت لوکپری ہوئی ہے۔

‘اجمیر سنگھ` انوسار، “حامد پہلا مسلمان کوی ہے جسنے پہلی وار ہیر دے قصے وچ سرلیکھ فارسی جاں پنجابی وچ دین دی تھاں چار چرن والے بنداں وچ دتے ہن۔``

ہاشم شاہ دے قصے

ہاشم شاہ نے سبھ توں پہلاں ‘سسی پنوں` قصہ لکھیا۔ ہاشم دا جنم 1735 ای. وچ ہویا۔ ہاشم نے اس کال وچ ہور وی بہت رچناواں کیتیاں- ‘ہیر رانجھے دی بارتا`, ‘سوہنی مہینوال`, ‘شیری فرہاد`, ‘سیہرفی سسی`,‘دریائ حقیقت`, ‘بارانماہ` آدی۔

‘باوا بدھ سنگھ` دے انوسار، “ہاشم نے سسی کاہدی آکھی گھر گھر برہا دا مواتا لا دتا۔ پریم دے بھامبڑ بال، بالو جگ مگ جگ مگ کر دتا۔``

اس وچ ایہی کیہا گیا ہے کہ ہاشم دا قصہ ‘سسی پنوں` اک اتی پربھاوت تے مہتوپورن ہے۔

قادریار دا قصہ ‘پورن بھگت`

قادریار مہاراجہ رنجیت سنگھ کال دا پرسدھ قصہ کار ہویا ہے۔ اس نے مہاراجہ دے وڈیرے راجا سلوان دا پتراں راجا رسالو اتے پورن بھگت دیاں کتھاواں نوں پنجابی قصہ کاوَ وچ داخل کیتا ہے۔

‘پرو. پورن سنگھ` دے انوسار، “قصہ سادہ جیہا ہے پر سادگی اوہناں بیتاں وچ ہے جہڑی سدا سٹہ ہندی ہے کسے سہج سبھا دیوی آدیش دا اتے ایہہ آدیش ہر کومل انر دے کمال حاصل ہون اتو گلے تے ہتھ تے دل وچ کدی اچنچیت کویاں نوں آؤندی ہے۔``

اس قصے وچ قادریار نے پورن بھگت دے جنم توں موت تکّ دے ہر پل دا ویروا سچجے ڈھنگ نال دتا ہے۔

قصہ شاہ محمد

رنجیت کال دی اک ہور رچنا ‘قصہ شاہ محمد` ہے۔ شاہ محمد وڈالا ضلع امرتسر دا وسنیک سی۔ اس قصے وچ انگریزاں تے سنگھاں دیاں لڑائیاں نوں ڈھکویں شبداولی وچ پیش کیتا گیا ہے۔ ایہہ قصہ اتہاسک تے ساہتک درشٹی توں بہت مہتوپورن ہے۔ اس قصے وچ بیتاں راہیں پنجابیاں دی بہادری درسائی گئی ہے۔ جویں-

قاضی بہت رہندے مسلمان ہندو،

سر دوہاں دے وڈی آفات آئی۔

شاہ محمدا وچ پنجاب دے جی،

کدے نہیں سی تیسری جات آئی۔``

رنجیت کال وچ سیہرفی تے جنگ نامہ ساہت

امام بخش

امام بخش سکھ راج دے انتلے اتے انگریزی راج دے مڈھلے سمیں وچ ہویا۔ اس نے لیلیٰ مجنوں، چندر بدن، شاہ بہرام، بدی-الی—مال، ملکزادہ شاہپری، ابراہم، آدم بلکھی، گل صنوبر، گل بدن، منازات میاں وڈا ناں دے قصے لکھے۔ ایہناں قصیاں وچ قصہ کار نے عشقَ مزاجی توں لا کے اسلامی شرع تک نوں اپنے قصیاں دا آدھار بنایا ہے۔ اس دے قصے ‘چندر بدن’ اتے ‘شاہ بہرام’ نوں کافی پرسدھی حاصل ہوئی۔

ویر سنگھ

ویر سنگھ پٹیالے دا قصہ کار سی، جس نے ہیر دا قصہ لکھیا۔ اس قصے وچ 283 جھولنے اتے اک کبتّ ہے۔ کہانی نوں دسم گرنتھ دی کہانی دے ہیٹھ بھارتی متھہاس نال جوڑ کے اندر اتے مینکا دی کہانی بنا دتی ہے۔ گھٹناواں وچ کئی تھائیں انتر ہے۔ کوی ایہناں دی کنواری پریت دی وکالت نہیں کردا، سگوں ایہناں دا ویاہ کروا کے اٹلّ سہاگ لئی ارجوئییاں کردا ہے۔ کئی تھاواں تے کاوَ چمتکار سوہنا اگھاڑیا ہے۔ قصہ کار دی گورو گوبند سنگھ جی وچ شردھا عشقَ دی تدبھوَ ہے:- ویر سنگھ وی کوکدا ہیر وانگوں سری گورو گوبند سنگھ پیر نوں جی۔

جوگا سنگھ

اس قصہ کار نے وی ہیر لکھی۔ اس دے قصے وچ وی نرول بھارتی رنگن ہے۔ جے مسلمان قصہ کار ہیر اتے رانجھے نوں مکے دا حج کراؤندے ہن تاں ایہہ وی اوہناں نوں سورگاں نوں بھیجدا ہے، جتھے دیوتے اوہناں دی جےَ جےَ کار کردے ہن۔ ایہہ رچنا 260 کبتاں وچ ہے۔ رانجھے دی موت سمیں بھرجائیاں ولوں کیتے گئے ورلاپ وچ انتاں دا کرنا رس ہے۔ کئی تھاں کویتا سوہنی نکھیری ہے اتے انوپراس النکار دی ورتوں کیتی ہے۔ ایہہ قصہ کسے عشقَ دا نہیں، سگوں پرچلت سداچارک قیمتاں دا دھارنی ہے۔ پنج پیر وی ہیر رانجھے نوں نیکی اتے بندگی دی صلاحَ دندے ہن۔

سی-حرفیاں ہری سنگھ نلو

‘سی-حرفیاں ہری سنگھ نلوا` قادریار دی لکھی ہوئی سیہرفی ہے۔ ایہہ رنجیت کال دے راج کال نال سنبندھت ساہتکاراں وچوں اک ورنن یوگ کوی ہے۔ اس کال دے پہلی قطار دے کویاں وچوں سی۔ ودواناں دے متّ انوسار ‘سی-حرفی ہری سنگھ نلوا` قادریار دی سردار ہری سنگھ نلووے نال سنبندھت اک وڈی رچنا ہے۔ اس ‘سی-حرفی` وچ ہری سنگھ نلوا دے بہادری نال جنگ لڑدے ہوئے دلیری دا انش اگھڑ کے ساہمنے آؤندا ہے۔ جویں کہ-

‘:ہری سنگھ سردار تلوار پھڑ کے

منہ سیاں پٹھاناں دا رنگیا سی۔

افضل خان پٹھان دلیر یارو،

منہ پھیر کے لڑھن توں سنگیاں جی۔

قادریار اوہ چھڈّ میدان گیا،

درا جاں خیبر والا لنگھیا جی۔`

شاہناما رنجیت سنگھ (احمدیار)

احمدیار نے رنجیت کال وچ ‘شاہناما رنجیت سنگھ` لکھیا۔ جو کہ احمدیار نے مہاراجہ گلاب سنگھ دے کہن تے لکھیا سی۔ احمدیار نے اپنی عمر وچ پنجابی بھاشا دا ودھیرے وستھار کیتا سی۔

ناٹک ‘مہاراج رنجیت سنگھ`

مہاراجہ رنجیت کال وچ پنجابی ساہت وچ بہت ناٹک وی لکھے گئے، جو کہ بہت سارے ناٹک کاراں نے لکھے ہن۔ جنہاں وچوں ‘کرپا ساگر` اک ہے۔ پنجابی ساہت وچ اتہاسک ناٹکاں دا آرنبھ ‘کرپا ساگر` دے ناٹک توں ہویا ہے۔ رنجیت کال نال سنبندھت کئی ناٹک لکھے گئے جو کہ اتہاسک ہن۔ اس پرکار دے ناٹکاں دے آرنبھ دا سہرا ناٹک کار ‘کرپا ساگر` دے سر جاندا ہے، جس نے ‘مہاراجہ رنجیت سنگھ` ناٹک لکھیا۔

جنگ نامہ لاہور : بھائی کانھ سنگھ دوارا رچت ‘جنگ نامہ لاہور` وی رنجیت کال دی ہی رچنا ہے۔ ایہہ جنگ نامہ لاہور دربار دے حالات، مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں سکھاں دی انگریزاں نال پہلی لڑھائی نوں ڈھکویں شبداولی وچ پیش کردا ہے۔

رنجیت کال وچ صوفی-کاوَ

اس کال وچ بہتا صوفی کاوَ تاں نہیں ملدا پر اس کال دوران رچے گئے قصیاں اپر وی صوفی-کاوَ دھارا دا پربھاو پرتکھ دیکھن نوں ملدا ہے۔ ایہناں قصیاں توں علاوہ کجھ کویاں نے صوفی کاوَ-دھارا نال سنبندھت دوہڑیاں، کافیاں، شیہرفیاں تے ڈیوڈھاں دی رچنا کیتی۔ ایہناں دا ویروا نمنلکھت ہے:

ہاشم شاہ:

اس کال وچ ہاشم شاہ ولوں بہت سارے قصیاں دی رچنا کیتی گئی جس کرکے اسنوں اس کال دے ساہتکاراں وچ پرمکھ ستھان پراپت ہے۔ قصیاں توں علاوہ اسنے دوہڑیاں اتے ڈیوڈھاں دی وی رچنا کیتی جہناں وچوں دوہڑیاں نوں ودھیرے پرسدھی پراپت ہوئی۔ ایہہ ہاشم دی ودوتا، سنگھڑتا تے رچنا دے پکیریپن دی سوچنا دندے ہن۔ اسے کارن ڈاکٹر. لاجونتی نے ہاشم نوں صوفی کویاں وچ شامل کیتا ہے۔ اسدیاں رچناواں وچ سادگی، سنکھیپتا، سچائی اتے بولی دی ٹھیٹھتا موجود ہے۔ ہاشم دے دوہڑیاں دی وشیستا ایہہ ہے کہ ایہہ غزل روپی ڈھنگ وچ کوی اپنے من دیاں بھاوناواں نوں پیش کردے ہن۔ ہاشم دا سوفیپن بارے درشٹیکون ودھیرے نکھڑواں نظر آؤندا ہے جسدی پشٹی ہیٹھ لکھے دوہڑے توں پرتکھ ہندی ہے:

ربّ دا عاشق ہون سوکھالا،

ایہہ بہت سوکھالی بازی۔

گوشہ پکڑ بنے ہو صبر،

پھڑھ تسبیح بنے نمازی۔

ہاشم پہلے صوفیاں وانگ سنتائی رچی توں چھٹّ دنیادار صوفی سی۔ اسدے دوہڑیاں دی سرل بھاشا، چھند ویونت اتے کوی دی سہج سبھا مولکتا اسدے کاو-کلا دے وشیس گن ہن۔ اس پرکار شپشٹ ہندا ہے کہ ہاشم رنجیت کال دا پرمکھ صوفی کوی ہے۔

بے دل فقیر عرف قادر بخش بے دل:

اسدا اصلی ناں بے دل فقیر سی پر اسدی حضرت عبدل قادر جیلانی پرتی اپار شردھا سی جس کرکے اسنے اپنا ناں بدل کے بخش بے دل رکھ لیا۔ اسدیاں لکھتاں وچوں قرآن شریف دے گمبھیر ودوان، ہدیما دے وشیس طور 'تے گیاتا، اسلامی عشقَ حقیقی نوں پراپت ہوئے درویش آدی اسدے کئی روپاں دے درشن ہندے ہن۔ پنجابی وچ اسنے 235 کافیاں، 27 دوہڑے اتے شیہرفیاں لکھیاں ہن۔ اصل وچ عشقَ حقیقی آپ دا من بھاؤندا وشا رہا ہے۔ اسنے اپنی رچنا وچ اسدا ذکر وی کیتا ہے۔ اداہرن وجوں

عشقَ ہے پیر پیغمبر مینڈا۔

عشقَ ہے ہادی رہبر مینڈا۔

عشقَ ہے حیدر صفدر مینڈا۔

عشقَ ہے میری پشت پناہ۔

ہاشم اتے بے دل فقیر توں علاوہ اس کال وچ ہور صوفی-کاوَ دھارا نال سنبندھت کوی جاں رچنا پراپت نہیں ہندی پر اس کاوَ-دھارا جاں پرمپرا دا ہورناں کویاں جاں رچناں اپر پربھاو پرتکھ دیکھن نوں ملدا ہے۔

رنجیت کال وچ وار-کاوَ

آنندپور دی وار : بھائی رام سنگھ دی رچت ‘آنندپور دی وار` مہاراجہ رنجیت سنگھ کال دی ہی رچنا ہے۔ ایہہ وار 1812 ای. وچ لکھی گئی ہے۔ اس وار وچ رنجیت سنگھ دے پرتیندھ موڈھی سرجن سنگھ دے ورودھ راجا مہاں چند کہلوریئے دے پڑوتے دی لڑائی دا ورنن ہے۔ ایہہ وار لاہور سرکار دی جت دی پنجابی بھاشا وچ ڈھکویں تصویر پیش کردی ہے۔

وار ہری سنگھ

کوی سہائی سنگھ کرت ‘وار ہری سنگھ` مہاراجہ رنجیت کال دی اک پرسدھ رچنا ہے۔ اس کوی دی بولی وچ ماجھے دے علاقے دی جھلک ماردی ہے۔ اس وچ ہری سنگھ نلوے دی پشاور اتے جت دا ورنن ہے۔ ایہہ وار پشاور دے سرحدی صوبے اتے خالصے دی دھاک بٹھاؤن سنبندھی روشنی پاؤندی ہے۔

ملتان دی وار

کوی سوبھا نے رنجیت کال ہی ‘ملتان دی وار` رچی۔ ایہہ وار 1848-49ای. دے نیڑے-تیڑے رچی گئی ہے۔ اس وار وچ لاہور دربار دی پرسدھ دیوان مول راج دے انگریزاں توں باغی ہو کے سنگھرش کرن نوں ورنت کیتا گیا ہے۔

رنجیت سنگھ دے کال دے پنجابی ساہت وچ سماجک تے آرتھک ووستھا : رنجیت سنگھ کال دی سماجک تے آرتھک اوستھا دی ویاکھیا تنّ پکھاں توں کیتی جا سکدی ہے- 1. گرمتِ سدھانت، 2. مغل راج دے پتن دے کال نال ٹاکرا کرکے، 3. اس کال وچ آدھونک سرمائیداری دے وکاس دیاں سمبھاوناواں دیکھ کے۔

پنجابی ساہت وچ پنڈ دی سوے-نربھر سماجک اتے بھائیچارک اکائی دے درشن ہندے ہن۔ قصیاں وچ ویاہ-شادیاں، مرنے-پرنے آدی دے سمیں پرچلت رسماں-رواجاں، وہماں-بھرمانں، رہُ-ریتاں اتے لوک سوجھ دی برتی دا گیان ہندا ہے۔

پنجابی کویاں نے اس کال دی سماجک، آرتھک تے راجنیتک امن چین دی حالات نوں کمال دی بمباولی وچ پیش کیتا ہے-

جہڑے راہ کواریاں راہ تریاں،

ڈردا چھیڑدا ناکوں کھوف ماری۔`

(سی حرفی سرکار کی- جعفر بیغ)

سٹہ

اس کرکے ایہہ کیہا جا سکدا ہے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے کال نال سنبندھت پنجابی ساہت دے ادھٔین توں پتہ لگدا ہے کہ اس سمیں ساہتک سمگری نوں نکیاں-نکی رچناواں دے روپ وچ اکتر کیتا گیا ہے۔ جنہاں دوارا اس سمیں دی ساہتک، راجنیتک، آرتھک اتے سماجک اوستھا دا گیان ہندا ہے۔

اس طرحاں ایہہ کیہا جاندا ہے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ کال وچ پنجابی بولی اتے ساہت نے ودھیرے انتی کیتی ہے۔

رنجیت سنگھ راج ویلہ

مہاراجہ رنجیت سنگھ دور دا اسلامی دھارمک ساہت

مہاراجہ رنجیت سنگھ کال وچّ بہت سارا ساہت رچیا گیا۔ اس سمیں بہت سارا اسلامی دھارمک ساہت وی رچیا گیا۔ اس سمیں قصے، جنگ نامے، ڈیوڈاں، واراں، باراماہ، سیہرپھیاں آدی دی رچنا کیتی گئی۔ اس طرحاں اس سمیں وکست ہوئے اسلامی ساہت بارے لگدا ہے۔ اس کال وچّ لکھے گئے قصے اس پرکار ہن:-

ہاشم شاہ

ہاشم شاہ رنجیت سنگھ کال سمیں ہے قصہ کاراں وچوں اک ہے۔ ایہہ رنجیت سنگھ دا راج کوی سی۔ جس دا جنم 1735 ای. وچ جگدیؤ کلاں، ضلع امرتسر وچ ہویا۔ ہاشم دی رچنا سوہنی مہینوال، سسی پنوں اتے شیریں فرہاد، نال پنجابی قصہ اک نواں رنگ پھڑدا ہے۔ ہاشم نے قصیاں توں بناں ڈیوڈاں، دوحیاں، مہا سنگھ دی وار، چار بہار ہاشم، گنجے مانی اتے ہندی وچ دوہرے، ٹیکا پنج گرنتھی آدی رچناواں کیتیاں۔ ہاشم نے سوہنی مہینوال دا قصہ سبھ توں پہلاں لکھیا۔ ایہہ ربّ نال ابھید ہون دا اپدیش دندا ہے۔

دل توں ہی دلبر بھی توں ہی اتے دید توں ہی دکھ تیرا

نیندر بھکھ آرام توں ہی اتے میں بن جگت ہنیرا۔

مولوی احمدیار

اس دا جنم 1768 ای. مرالے وچ ہویا۔ اس دوارا بہت سارے قصے لکھے گئے۔ قصہ تتر تے بھٹتر توں شروع ہو کے اس نے ہیر رانجھا، سسی پنوں، لیلیٰ مجنوں، سوہنی مہینوال، کامروپ، کام لتا، یوسف زلیکھاں، چندر بدن، راج بیبی، سیفل ملوک آدی قصے لکھے ہن۔ اینے قصے لکھن کارن اس نے ایہہ مان کیتا ہے کہ:

جتنے قصے اتے کتاباں عمر ساری میں جوڑے

گنن لگاں تے یاد نہ آون، جو دساں سو تھوڑھے۔

امام بخش

جنم 1778 ای. وچ پنڈ پسیاوالے ضلع سیالکوٹ وچ ہویا۔ اس دا سبھ توں ودھ پرسدھ قصہ ‘بہرام گور’ ہے جو ‘شاہ بہرام’ دے ناں نال پرسدھ ہے۔ اس دوارا چندر بدن. مئیار، لیلیٰ مجنوں آدی قصے لکھے۔ اس توں علاوہ بھاشا وبھاگ پٹیالہ دی لائبریری وچ ہتھ لکھتاں وچ نن. 179 اتے امام بخش دا اک قصہ ‘ملکزادہ شہزادی’ ہے۔

قادریار

1805 ای. دے لگبھگ ضلع شیخوپورا پنڈ ماچھی کے وچ ہویا۔ ایہہ اک پرسدھ قصہ کار ہویا۔ اس دا بینتاں وچ لکھیا “پورن بھگت” پرسدھ ہے۔ اس دی سبھ توں پہلی رچنا “مہراج نامہ” ہے۔ اس دیاں لکھتاں نوں اسیں دو بھاگاں وچ ونڈدے ہاں

1. مسلماناں دے اتہاس دیاں روایتاں- مہراج نامہ، روزناما
2. اس دے علاقے وچ واپریاں پرسدھ کہانیاں جاں مہانپرشاں دے حالَ جویں پورن بھگت، راجا رسالو دی وار، وار رانی کوکلاں، پورن بھگت دی وار، سوہنی مہینوال، ہری سنگھ نلوآ۔

جو مان پہلاں دمودر نوں پہلاں ہیر لکھن لئی پیلو نوں مرزا صاحباں پنجابی وچ لکھن لئی دندے ہاں، اسے مان دا ادھیکاری قادریار دا پورن بھگت قصہ، ہری سنگھ نلوآ اتے راجا رسالو دیاں واراں آدی لکھن کرکے ہے اتے اس طرحاں پنجابی وچ ‘مہراج نامہ’ تے ‘روز نامہ’ وی اسے دا ہی لکھیا ملدا ہے۔ ایہناں توں علاوہ اسے کال وچ گلزارے آدم، گلزارے موسیٰ، گلزارے سکندری، گلزارے محمدی، گورو جل تلاس، جنگ نامے، واراں، بارانماہ تے سیہرپھیاں آدی لکھتاں وی ملدیاں ہن۔

جنگ نامے

قصیاں توں علاوہ رنجیت سنگھ کال وچ بہت سارے جنگ نامے وی لکھے گئے۔ 19ویں صدی اتے 20ویں صدی جنگ نامہ ساہت وچ ایہہ ورودھابھاس ہے کہ 19ویں صدی وچ سکھ راج ووستھا دا چترن کرن والا، غیر سکھ ساہتکاراں ولوں رچیا گیا ساہت شاہکار بنیا ہے۔

1. اسلامی دھرم نال سنبندھت #جنگ نامے جاں واراں
2. جنگ نامہ ہبیبلا
3. جنگ نامہ بدر کرتا عزیز مسلم
4. جنگ بہادر کرتا احمدیار
5. جنگ نامہ آسام حسن کرتا محمد دین
6. جنگ نامہ خیبر کرتا ابدیل حمید
7. جنگ نامہ سنگھاں اتے فرنگیاں کرتا شاہ محمد
8. جنگ سنگھاں اتے فرنگیاں کرتا مٹک
9. جنگ نامہ عمر کرتا محمد بخش
10. جنگ نامہ شیر شاہ غازی کرتا الادین
11. جنگ نامہ امام علی کرتا میاں مصطفیٰ
12. جنگ نامہ کادل قندھار کرتا سیام سنگھ کویشر
13. جنگ نامہ امام حسن حسین سنبندھی کرتا غلام مصطفیٰ
14. جنگ نامہ امام علی الہکّ کرتا حاتم علی

ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی نے ایہہ سٹہ کڈھیا ہے کہ جنگ نامہ سنگھاں اتے فرنگیاں 1848 ای. توں پہلاں رچی گئی ہے۔ شاہ محمد نے اپنے اس جنگ نامے دی رچنا 105 بنداں وچ کیتی ہے۔ بینت بند رچی گئی اس رچنا دا ہر بند چار چار تکاں دا ہے۔ اس نے بڑی ٹھیٹھ بولی وچ بڑی پرواہ مان شیلی وچ اس جنگ نامے دی رچنا کیتی۔ (ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی) سنگھاں اتے فرنگیاں مٹک رائے دا ایہہ جنگ نامہ ادھورے روپ وچ پراپت ہے۔ اس دے 35ویں بند توں بعد دا پاٹھ گمّ ہے۔ اس دے پہلے دو بند وی نہیں ملدے۔ مٹک نے ایہہ جنگ نامہ ڈیوڈھ چھند وچ لکھیا ہے۔ پر کدھرے کدھرے سویے اتے کنڈلیا چھند دی ورتوں ہے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ کال وچ کویاں نے جتھے پنجابی کاوَ نال پنجابی ساہت دے خزانے نوں بھرپور کیتا ہے، اتھے ایہہ اسلامی دھارمک کویتا دی رچنا وی لگاتار کردے رہے جنہاں وچوں شاہ حسین کرتا مسائل حج توں چھٹّ حافظ پسروہی، بہار شاہ، عبدل نبی، خدا بخش تے محمد بخش اس دور دے پرسدھ اسلامی کوی ہن۔ مولوی احمدیار تے قادریار نے جتھے قصہ کاوَ وچ اپنا نام پیدا کیتا، اتھے اسلامی کویتا وچ وی ایہناں دا وشیش ستھان ہے۔ (پنجابی ساہت دا اتہاس بھاگ پہلا، پنہ 473-74)

ماخذ کتاباں

1. ستندر سنگھ نور، اتہاس دا گورو: مہاراجہ رنجیت سنگھ، پنجابی اکادمی، دلی، 1988
2. ڈاکٹر. گربچن سنگھ نیر، مہاراجہ رنجیت سنگھ کال، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1994
3. بابا پریم سنگھ ہوتی، شیرِ پنجاب: مہاراجہ رنجیت سنگھ جی، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ
4. ڈاکٹر. اجمیر سنگھ، ساہت چنتن دھارا، چیتنا پرکاشن، پنجابی بھون، لدھیانہ، 2001
5. گردیو سنگھ، پنجابی شوفی کاوَ دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2006.
6. کرپال سنگھ کسیل، پرمندر سنگھ تے گوبند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ
7. ڈاکٹر. گوپال سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس، لبریٹر نویں دلی، 1946
8. پرو. سریندر سنگھ نرولا، پنجابی ساہت دا اتہاس، نیو بکّ کمپنی، جالندھر، 1969
9. پرو. کرپال سنگھ کسیل اتے ڈاکٹر. پرمندر سنگھ، پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 2015