پرمار بھوج

پرمار بھوج
تاریخ پیدائش	سنہ 1000
وفات	11ویں صدی  دھار
ہور معلومات
پیشہ	بادشاہ ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	سنسکرت

بھوج پرمار یا پوار خاندان دے نويں راجا سن ۔ پرمار خاندان دے راجاواں نے مالوا د‏‏ی دارالسلطنت دھارانگری (دھار) تو‏ں اٹھويں صدی تو‏ں لے ک‏ے چودھواں صدی دے پہلے تک حکومت کیت‏‏ی سی۔ بھوج نے بہت ساریاں جنگاں لڑیاں تے اپنی شہرت قائم کيتی جس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ اوہ غیر معمولی قابلیت دے حامل سن ۔

اگرچہ انہاں د‏‏ی زندگی دا زیادہ تر حصہ میدان کارزار وچ گزریا اے اُتے انھاں نے اپنی سلطنت د‏‏ی ترقی وچ کسی قسم د‏‏ی کوئی رکاوٹ نہ آنے دتی۔انھاں نے مالوا دے پنڈ تے شہراں وچ بوہت سارے مندر تعمیر کرائے اُتے ہن انہاں وچو‏ں بوہت گھٹ دا پتہ ملدا ا‏‏ے۔

کہیا جاندا اے کہ موجودہ مدھیہ پردیش دے دارالسلطنت بھوپال نو‏‏ں راجا بھوج نے ہی بسایا سی اس وقت اس دا ناں بھوجپال نگر سی، جو بعد وچ بُھوپال (واو معروف دے نال) تے فیر بھوپال ہو گیا۔ راجا بھوج نے بھوجپال نگر دے پاس ہی سمندر د‏‏ی مانند اک وڈا تالاب تعمیر کرایا سی جو مشرق تے جنوب وچ بھوج پور دے عالیشان شیو مندر تک جاندا سی ۔

اج وی بھوج پور جاندے ہوئے راستے وچ شیو مندر دے پاس پتھراں نال بنے ہوئے اس تالاب د‏‏ی فصیل نظر آندی اے ۔اس زمانہ وچ اس تالاب دا پانی بہت بابرکت تے بیماریاں نو‏‏ں دور کرنے والا گمان کیتا جاندا سی ۔ کہیا جاندا اے کہ راجا بھوج نو‏‏ں چرم روگ ہو گیا سی تب کسی بزرگ یا حکیم نے انھاں اس تالاب دے پانی وچ غسل کرنے تے اسنو‏ں پینے دا مشورہ دتا سی جس تو‏ں انہاں د‏‏ی کھال د‏‏ی بیماری دور ہو گئی سی۔ اس وڈے تالاب دے پانی تو‏ں شیو مندر وچ نصب بھاری شیولنگ دا ابھیشیک وی کیتا جاندا سی ۔

راجا بھوج خود اک بہت وڈے گیانی سن تے کہیا جاندا اے کہ انھاں نے مذہب، فلسفہ، آرٹ، تعمیرات، شاعری، دواسازی وغیرہ مختلف موضوعات اُتے کتاباں لکھایاں نيں جو ہن وی موجود نيں ۔انہاں دے زمانے وچ شاعراں نو‏‏ں حکومت دی طرف تو‏ں اعزازی مقام ملیا سی ۔ انھاں نے سنہ 1000 عیسوی تو‏ں سنہ 1055 عیسوی تک زمام حکومت سنبھالی۔ انہاں د‏‏ی علمی قابلیت د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وچ اک محاورہ رائج ہويا "کتھے راجا بھوج کتھے گنگو تیلی"۔

بھوج بہت وڈے بہادر، عالی ہمت تے خوبیاں دے مالک سن ۔ انھاں نے متعدد ملکاں اُتے فتح حاصل کيتی۔ تے مختلف موضوعات اُتے متعدد گرنتھ تحریر کیتے۔راجا بھوج اک اچھے شاعر، فلسفی تے جیوتشی سن ۔ سرسوتی کنٹھابھرن، شرنگارمنجری، چمپورامائن، چاروچریا، تتوپرکاش، ویوہارس موچے۔ وغیرہ متعدد گرنتھ انہاں دے لکھے ہوئے بتائے جاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی مجلس ہمیشہ وڈے وڈے پنڈتاں تو‏ں آراستہ رہندی سی۔ انہاں د‏‏ی بیوی دا ناں لیلاوتی سی جو اک بہت وڈی عالمہ سی۔

جدوں بھوج زندہ سن تاں کہیا جاندا سی:

ادھ دھارا سدا دھارا سدالمباسرسوتی۔

پنڈتا منڈتا: سروے بھوج راجے بھووی استھتے۔

(اج جدو‏ں بھوج راج زمین اُتے موجود نيں تاں دھارانگری سدادھار {خوبیاں تو‏ں بھرپور} ا‏‏ے۔ سرسوتی نو‏‏ں ہمیشہ حمایت حاصل ا‏‏ے۔ سبھی پنڈت خوش حال نيں۔)

فیر جدو‏ں انہاں دا انتقال ہويا تاں کہیا گیا:

ادھ دھارا نرا دھارا نرالمباسرسوتی۔

پنڈتا خنڈتا: سروے بھوج راجے دیونگتے۔

(اج بھوج راج دے وفات پا جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں دھارا شہر ناقابل اطمینان ہو گیا اے تے سرسوتی بنا حمایت دے رہ گئی اورپنڈت بکھر گئے۔)

تعارف

بھوج دھارانگری دے 'سندھول' نامی راجا دے بیٹے سن، انہاں د‏‏ی والدہ دا ناں 'ساوتری' سی ۔ جس وقت راجا بھوج د‏‏ی عمر پنج سال سی اس وقت انہاں دے والد اپنی سلطنت تے بھوج دے پرورش د‏‏ی ذمہ داری اپنے بھائی مونج دے سپرد کرکے اس دنیا تو‏ں رخصت ہو گئے۔ مونج بھوج نو‏‏ں قتل کرنا چاہندا سی اس لئی اس نے بنگال دے 'وتس راج' نو‏‏ں بلا کے انہاں دے قتل د‏‏ی ذمہ داری اسنو‏ں سونپی۔ 'وتس راج' انھاں نوں بہانے نال دیوی دے سامنے بلی دینے دے لئی لے گیا۔ اوتھ‏ے پہونچنے اُتے جدو‏ں بھوج نوں معلوم ہویاكہ ایتھ‏ے وچ بلی چڑھایا جاواں گا تاں انھاں نے اپنی ران چیر دے اس دے خون تو‏ں بڑ دے پتے اُتے دو جملے لكھ دے ‘وتس راج نوں دتےتے كہا كہ ایہ ‘مونج’ نوں دے دینا۔ اس وقت ‘وتس راج’ نوں انھاں نوں قتل كرنے دی ہمت نہ ہوئی تے اس نے انھاں نوں اپنے گھر لے جاكے چھپا دتا۔ جدو‏ں وتس راج بھوج دا مصنوعی كٹیا ہويا سر لئے ہوئے مونج دے پاس گیا تے بھوج دے اشلوک اس نے اسنو‏ں دتے ،تب مونج نوں بہت پشیمانی ہوئی۔ جدو‏ں ‘وتس راج’ نے مونج نوں بہت زیادہ افسوس وچ مبتلا دیكھیا تاں اصل حقیقت اس دے سامنے بیان كیتی تے بھوج نوں اس دے روبرولا كھڑا كیتا۔ مونج نے ساری سلطنت بھوج دے حوالے كیتی تے خودجنگل دی طرف نكل گیا۔

كہا جاندا اے كہ بھوج بہت وڈے بہادر،بلندہمت، پنڈت تے خوبیاں دے حامل سن ۔انہاں دا زمانہ 10واں تے 11واں صدی منیا گیا ا‏‏ے۔ انھاں نے متعدد ملکاں اُتے فتح حاصل کيتی۔ تے مختلف موضوعات اُتے متعدد گرنتھ تحریر کیتے۔راجا بھوج اک اچھے شاعر، فلسفی تے جیوتشی سن ۔رسوتی کنٹھابھرن، شرنگارمنجری، چمپورامائن، چاروچریا، تتوپر کاش، ویوہارس موچے۔ وغیرہ متعدد گرنتھ انہاں دے لکھے ہوئے دنال جاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی مجلس ہمیشہ وڈے وڈے پنڈتاں تو‏ں آراستہ رہندی سی۔ انہاں د‏‏ی بیوی دا ناں لیلاوندی سی جو اک بہت وڈی عالمہ سی۔

‘روہک’ نامی شخص انہاں دا وزیر اعظم تے ‘بہوون پال’ انہاں دا وزیر سی۔ ‘كلچندر’ ‘ساٹھ’ تے ‘ترادتیہ’ انہاں دے فوجی كمانڈر سن، جنہاں دے تعاون تو‏ں بھوج نے آسانی دے نال ریاستی اموركوانجام دتا ، اپنے چچا مونج دی طرح ایہ بهی مغربی بھارت وچ اپنی ریاست قائم كرناچاہندے تتے، تے اس خواہش كوپوراكرنے دے لئی انھاں اپنے پڑوس دی ریاستاں نال جنگ كرناپئی، مونج دی اچانک موت ہوجانے دی وجہ تو‏ں اُتے ماربہت بے چین تهے تے اسی لئی بھوج ‘‘چالوكیوں’’نال بدلہ لینے دے ارادہ تو‏ں جنوب دی طرف چڑهائی كرنے دے اُتے آمادہ ہوئے۔

انھاں نے ‘داھل’ دے ‘کلبری گانگوئی دیو’ ہور ‘تنجور’تنچیاوُر دے ‘راجندرچول’ تو‏ں معاہدہ كیتا تے نال ہی جنوب اُتے حملہ وی كر دتا ، لیكن فورا ہی راجا چالکیہ جے سنگھ دتیے سولنكی نے بہادری تو‏ں سامنا كیتا تے اپناراج بچالیا، 1044؁ء دے كچھ مدت دے بعد جے سنگھ دے بیٹے سومیشوردتیے نے پرماراں  نال پھردشمنی كرلی تے مالوا سلطنت اُتے حملہ كركے بھوج نوں بھاگنے اُتے مجبوركر دتا ، دھارانگری اُتے قبضہ كرلینے دے بعداس نے اگ لگادی، لیكن كچھ دناں دے بعد‘سومیشور’ نے مالوا چھڈ دتا تے بھوج نے راجدھانی وچ پرت كر فیر سلطنت حاصل كرلی۔

1018؁ء دے كچھ ہی پہلے بھوج نے اندررتھ نامی ایك شخص نوں جو شاید‘ دا لنگ’ دے گانگ راجاواں دا نواب سی شكست دتی سی۔

جے سنگھ دتیے تے اندررتھ دے نال جنگ ختم كرلینے اُتے بھوج نے اپنی فوج بھارت دی مغربی سرحدنال متصل ملكاں دی طرف بڑھائی تے پہلے لاٹ نامی سلطنت اُتے جس دی وسعت جنوب وچ بمبئی سلطنت دے تحت سورت تك سی ؛حملہ كر دتا ، اوتھ‏ے دے راجا كیرتیراج نے خودسپر دگی كرلی تے بھوج نے كچھ عرصہ تك اس اُتے قبضہ جمائے ركھا، اس دے بعد تقریباً 1020؁ء وچ بھوج نے لاٹ دے جنوب وچ واقع تھانہ ضلع تو‏ں لے كرمالاگارسطح سمندر تك پھیلے كونكڑ اُتے حملہ كیتا تے شِلاہاراں دے اری كیشری نامی راجا ونشں نوں شکست دتی، كونكڑ نوں پرماراں دی حكومت وچ ملالیاگیا، تے انہاں دے نواباں دی حیثیت تو‏ں شلاہاراں نے حكومت كیتی۔

1008؁ء وچ جدو‏ں محمود غزنوی نے پنجابِ شاہی نامی سلطنت اُتے حملہ كیتا تاں بھوج نے بھارت دی ہور ریاستاں دے نال اپنی فوج وی حملہ نوں روكنے تے شاہی آنندپال دا تعاون كرنے دے لئی بھیجی، لیكن ہنداں ریاستاں دے اس اتحاد دا كوئی نتیجہ نہ نكلا تے اس موقع اُتے انہاں دی ہار ہوگئی۔1043؁ء وچ بھوج نے اپنے چنندہ بہادر فوجیاں نوں پنجاب دے مسلماناں دے خلاف لڑنے دے لئی دلی دے راجا دے پاس بھیجیا، اس وقت پنجاب غزنی ریاست دا ہی ایك حصہ سی، اوتھ‏ے محمودغزنوی دے ورثاء حكومت كر رہے سن، دلی دے راجا نوں بھارت دے دوسرے حصےآں دا تعاون ملیا تے اس نے پنجاب دی طرف كوچ كركے مسلماناں كوہرایا تے كچھ دناں تك اس ملک دے كچھ حصے اُتے حكومت دی ، لیكن اخیر وچ غزنی دے راجانے اسنو‏ں شكست دے كر اپنا كھویا ہويا حصہ واپس اپنی سلطنت  وچ ملالیا۔

بھوج نے اک بار"داہل" دے 'کلچری گنگوئ دیو' دے خلاف چڑھائی کر دتی جس نے جنوب اُتے حملے دے وقت بھوج دا نال دتا سی ۔ گنگوئ دیو نو‏‏ں شکست ملی لیکن اسنو‏ں خودسپردگی کر نے د‏‏ی نوبت نئيں آئی۔ سنہ 1055عیسوی دے کچھ ہی پہلے گنگوئ دیو دے بیٹے کرن نے گجرات دے چالکیہ بھیم اُتے تھم دے نال اک معاہدہ کر لیا تے مالوہ اُتے مشرق تے مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کر دتا بھوج اپنی سلطنت بچانے دا انتظام کر ہی رہیا سی کہ بیماری تو‏ں اچانک اوہدی موت ہو گئی تے ریاست آسانی تو‏ں حملہ آوراں دے قبضہ وچ چلی گئی۔ شمال وچ بھوج نے چندیلاں دے ملک اُتے وی حملہ کیتا سی جتھ‏ے ودھادھارنامی راجا حکومت کردا سی ،اس حملے تو‏ں بھوج نو‏‏ں نو‏‏ں ئی فائدہ حاصل نہ ہويا، بھوج د‏‏ی گوالیر اُتے فتح پانے د‏‏ی نو‏‏ں شش دا وی نو‏‏ں ئی فائدہ حاصل نہ ہويا کیونکہ اوتھ‏ے دے راجا کچھپ گھاٹ کیرتی راج نے بھوج دے حملے دا ڈٹ کر سامنا کیتا۔ ایسا دسیا جاندا اے کہ بھوج نے کچھ وقت دے لئی قنوج اُتے فتح حاصل کر لی سی۔ بھوج نے راجستھان وچ شاکمبھری دے چاہ ماناں دے خلاف وی جنگ دا اعلان کیتا سی تے انہاں دے راجہ چاہ مان ویر راج نو‏‏ں شکست دتی اس دے بعد اس نے چاہ ماناں دے ہی نسل دے اک راجا انہل دے زیر انتظام ندل نامی ریاست نو‏‏ں جییتنے د‏‏ی دھمکی دتی لیکن جنگ وچ اُتے مار ہارگیا تے اس دا پردھان سیناپتی ساڈھ نو‏‏ں زندگی تو‏ں ہتھ دھونا پيا۔

بھوج نے گجرات دے چولکیو‏ں سولنکیو‏ں تو‏ں وی جنہاں نے اپنی راجدھانی انہل پنا وچ بنائی سی کافی دناں تک جنگ کيت‏ی۔ چالکیہ سولنکی نریش مولراج اُتے تھم دے بیٹے چمندراج نو‏‏ں وارانسی جاندے وقت مالوا وچ اُتے مار بھوج دے ہتھو‏ں بے عزت ہونا پيا سی ۔اس اُتے اس دے دا بیٹے تے جانشین، بلبھ راج نو‏‏ں وڈا غصہ آیا تے اس نے اس بے عزتی دا بدلہ لینے دا فیصلہ کیا. اسں نے بھوج دے مقابلے وچ اک وڈی فوج تیار کيتی تے بھوج اُتے حملہ کر دتا ، لیکن بدقسمتی سےوہ راستے وچ ہی چیچک دے سبب مر گیا. اس دے بعد ولبھ راج دے چھوٹے بھائی درلبھ راج نے زمام اقتداراپنے ہتھو‏ں وچ لے لی. کچھ عرصے بعد بھوج نے اسنو‏ں وی جنگ وچ شکست دتی. درلبھ راج دے جانشین بھیم دے زمانہ اقتدار وچ بھوج نے اپنے فوجی سربراہ نو‏‏ں لچندر نو‏‏ں گجرات دے خلاف جنگ کر نے دے لئی بھیجیا. کلچندر نے پوری ریاست فتح د‏‏ی تے اس دار الحکومت انہلپٹنا نو‏‏ں پرت لیا. بھیم نے اک بار آبو اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس دے بادشاہ اُتے مار ڈھنڈو نو‏‏ں شکست دتی سی، اس وقت اس نے بھج کر چترکو ٹ وچ بھوج د‏‏ی پناہ لی تھی. جداں کہ اُتے بیان کیتا گیا اے کہ 1055 ء تو‏ں پہلے بھیم نے کلچری کر ن دے نال معاہدہ ک‏ر ک‏ے مالوا اُتے حملہ کر دتا سی، لیکن بھوج د‏‏ی زندگی وچ اوہ اس ریاست اُتے قبضہ حاصل نئيں کر سک‏‏ے .

تصنیفات

راجابھوج بہت وڈے بہادر، عالی ہمت ہونے دے نال نال اک بہت وڈے پنڈت تے جیوتشی وی سن انہاں نے مختلف موضوعات اُتے د‏‏ی گرنتھ تخلیق کیتے نيں ۔ راجا بھوج اک اچھے شاعر، فلسفی تے جیوتشی سن ۔ سرسوندی کنٹھابھرن، شرنگارمنجری، چمپورامائن، چاروچریا، تتوپرکاش، ویوہارس موچے۔ وغیرہ متعدد گرنتھ انہاں دے لکھے ہوئے بتائے جاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی مجلس ہمیشہ وڈے وڈے پنڈتاں تو‏ں آراستہ رہندی سی۔ انہاں د‏‏ی بیوی دا ناں لیلاوندی سی جو اک بہت وڈی عالمہ سی۔ مختلف علوم تے فنون وچ راجا بھوج د‏‏ی تخلیقات موجود نيں تقریبا 84 گرنتھ راجا بھوج دے ہتھ دے لکھے ہوئے نيں انہاں وچو‏ں نمایاں ایہ نيں: .راج مارکنڈ (پتنجلی دے یوگ سوترکاتذکرہ) .سرسوندی کنٹھابھرن (قواعد) .شرنگارپرکاش (شاعری تے ادب) .تتوپرکاش (شیوآگم) .ورہرداج مارتنڈ (دھارمک کتاب) .راج مرگانگ (طب) .ودھاونود .یوکتی کلپترو ایہ گرنتھ راجا بھوج دے تمام گرنتھاں وچ منفرد ا‏‏ے۔ اس اک گرنتھ وچ متعدد موضوعات دا احاطہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ سیاست جغرافیہ، جوهر آزمائی، مختلف احکامات گھوڑا، ہاسی، سانڈھ، بکرا، بھالو،کتا،وغیرہ دوپائے،چوپائے تے اٹھ پیر والے، ناؤ تے جہاز وغیرہ دے عناصرترکیبی اجمالاً مذکور نيں۔ مختلف پالکیو‏ں تے کشتیاں د‏‏ی تفصیلات اس گرنتھ دا خصوصی امتیاز ا‏‏ے۔ متعدد ہتھیاراں د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ تفصیل اسی کتاب وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر مہیش سنگھ نے انہاں د‏‏ی تالیفات نو‏‏ں متعدد موضوعات دے تحت منقسم کیتا ا‏‏ے۔ .تصنیف تے تالیف: سبھاشت پربندھ .دستکاری: سمرنگان سوتردھار .علم نجوم تے جیوتشی: آدتیہ پرتاپ سدھانت، راجمارتنڈ، راج مرگانگ، وددگیان ولبھ۔ .مذہب، سلطنت تے سیاست: بهوجبل، بهوپال پدهتی، بهوپال سموچے یاكرتیسموچے۔ .تعزیرات: ویاوهارسموچے، یوكتی كلپترو، پورتمارتنڈ، راجمارتنڈ، راجنیندی۔ .قواعد: شبدانوشاسن۔ .لغت: ناں مالكا۔ .علم طب: آیورویدسروسو، راجمارتنڈیایوگ سارسنگره راج مرگاركا، شالیہوتر، وشرانت ودھاونود۔ .موسیقی: سنگیت پرکاش۔ .فلسفہ: راجمارتنڈ(یوگ سوترکاتذکرہ)، راجمارتنڈ (ویدانت) سدھانت سنگرہ، سدھانت سارپدھتی، شیوتتو یاشیوتتوپرکاشکا۔ .فطری شاعری: کورمارثٹک۔ .سنسکرت نظم تے نثر: چمپورامائن،مہاکالی وجے، شرنگارمنجری، ودھاونود۔

راجابھوج دے زمانہ وچ ہندوستانی ٹیکنالوجی

جنید احمد راحت: سمرانگڑن سوتردھار دا 31واں باب میکانہاں دتی تو‏ں متعلق اے . اس باب وچ میکانہاں دی، اس دے اسرار تے رموز تے تفصیل دے نال میکانائزیشن دے متنوع نظام اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ آلہ اسنو‏ں کہیا گیا اے جو رضاکارانہ طور اُتے چلدے ہوئے(زمین, پانی، اگ، ہويا، آسمان وغیرہ) کواک دائرے وچ رکھ کر چلائے. [3] ان عناصر تو‏ں بنائے جانے والےمختلف آلات دے وکھ وکھ احوال نيں۔ جداں: - (1) خود کار طریقے سےچلنے والا، (2) اک بار چلادینے تو‏ں مسلسل چلدا رہنے والا، (3) دورسےخفیہ طاقت دے ذریعہ چلایا جانے والا۔تے (4) دقت تے پریشانی دے نال چلایا جانے والا۔ بھوج نے آلہ جات تیار کرنے والی کچھ چیزاں د‏‏ی تفصیلات وی دتی نيں۔ میکانہاں دتی ہاتھی چنگھاڑتاتے چلتاہويا محسوس ہوتاہے. 'شوک' جیسےپرندے وی تال دے مطابق رقص کردے تے پاٹھیا کردے سن، پتلا، ہاسی، گھوڑے، بندر وغیرہ وی تال دے مطابق رقص کردے ہوئے دلچسپ لگدے سن ۔ اس وقت اک مشینی پتلابنایا گیا سی .وہ پتلا اوہ گل کہہ دیندا سی جو بادشاہ بھوج کہنا چاہندے سن ۔

راجا بھوج د‏‏ی وفات

سنہ 1055عیسوی دے کچھ ہی پہلے گنگوئ دیو دے بیٹے کرن نے گجرات دے چالکیئے بھیم پرتھم دے نال اک معاہدہ ک‏ر ليا تے مالوہ اُتے مشرق تے مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کر دتا بھوج اپنی سلطنت بچانے دا انتظام کر ہی رہیا سی کہ بیماری تو‏ں اچانک اوہدی موت ہو گئی تے ریاست آسانی نال حملہ آوراں دے قبضہ وچ چلی گئی۔

حوالے