سرہند نہر

اس نہر دے بنن توں پہلاں نہر دی کمانڈ تھلے آؤندا بہتا علاقہ قحطاں کالاں اتے راجستھان (راجپوتانہ) دے بھٹیاں دی لٹمار دا عامَ ہی شکار ہندا سی ۔ ساکھیاں بھائی مول چند (1793) وچ کہتاں تے بھٹی راجپوتاں دی لٹمار بارے بہت لکھیا ملدا ہے ۔ اک ہور سادھن توں پتہ لگدا ہے کہ اک بہت ہی خطرناک قحط جس نوں چالیسا قحط (سمت 1840 بِ.) سنّ 1783 نے دکھنی پنجاب دی آبادی نوں بری طرحاں پربھاوت کیتا ۔ 1822 اتے سنّ 1833 وچ پھر کال (قحط) پیا ۔ 1860-61 وچ پھر اجیہا ہویا ۔ سرکار نے لوکاں وچ ہزاراں ٹن اناج ونڈیا اتے لکھاں وچ مالیا معافی کیتی ۔ اس سمیں توں پچھوں وی کئی بھیانک قحط پئے ۔ ایہہ کاڷ انگریزی علاقے اتے دیسی ریاستاں پٹیالہ ریاست ، جیند ریاست اتے نابھہ ریاست وچ وی پئے ۔ لکھاں پشو بناں چارہ مر گئے ۔ اس علاقے توں ہور علاقےآں ولّ لوکاں دا پلائن ہویا ۔ بیکانیر ریاست اتے حصار ضلعے وچوں لوکاں دے اس کھیتر وچ پلائن کرن نال ستھتی ہور نازک ہو گئی ۔ ایہناں علاقےآں وچ بارش وی گھٹ ہوئی ۔ مکتسر، فیروزپور، زیرا، گدڑباہا، لمبی وغیرہ علاقےآں وچ وی بہت برا حالَ سی ۔ ایہناں حالتاں انوسار اس خیتر وچ بھومی دی سنچائی لئی کسے نہر دا بننا بڑا آوشک سی ۔

نہر دی تریخ

مغل راج ویلے

مغل راج سمیں مرزا کنڈی ناں دے انجینیئر نے پنڈ بھرت پور دے لاگیوں دریا ستلج چوں اک نہر کڈھوائی، جہڑی سرہند وکھے عامَ-خاص باغ اتے ہور باغاں نوں پانی دین لئی سی ۔ پر ایہہ نہر دی کھدائی بہتے نیویں علاقے 'چوں نہیں لنگھدی سی اتے ایاٹی کنٹور ہون کرکے لوڑ مطابق پانی سرہند نہ پہنچ سکیا ۔ لوکاں وچ اس نہر دی ایہہ دند کتھا بڑی پرچلت ہوئی 'واہ مرزا کنڈی تیری چلی نہر سرہندی ۔ اس نہر دے کئی نیویں حصے سنّ 1947 تکّ پنڈ ڈومچھیڑی، فتح پور اتے سیسواں ندی پاس ویکھے جا سکدے سن ۔ اسے ناں دی سمانتا دے آدھار 'تے ہی انگریزی راج نے اس نہر دا ناں سرہند نہر رکھیا ۔

انگریزی راج چ نہر دی مڑ اساری

1849 دی سکھ فوجاں دی انگریزاں ہتھوں ہار دے پچھوکڑ وچ انگریز حکومت نوں سکھ اتے ہور سپاہیاں دے پھر وسیبے لئی نہراں بناؤن دا پھرنا پھریا ۔ قحطاں کالاں نے وی لوکاں دی بس کرا دتی سی جدوں ہزاراں بھکھے لوک مر رہے سن ۔ انگریز راج نوں اس نہر نوں بناؤن دی لوڑ اس واسطے وی سی تاں کہ اس کھیتر وچ کپاہ دی بجائی کروائے اتے کپڑا صنعت نوں کلکتہ اتے انگلینڈ وچ رنو بھیج سکے ۔ سرہند نہر بارے پراجیکٹ رپورٹ پہلاں سر ولیئم بیکر جو رائل انجینیئرز نال سبندھت سی نے تیار کیتی پر اس 'تے بہتا دھیان نہ دتا گیا ۔ اس سکیم نوں 1856 وچ کرنل ڈیاس نے سودھیا تے رپورٹ برطانوی سرکار نوں بھیجی ۔ اسے سمیں دوران ہی پنجاب دا سنچائی محکمہ سنّ 1859 وچ ستھاپت ہویا اتے اس دا مکھی کرنل نیپیئر تھاپیا گیا، جس نوں انسپیکٹر جنرل آف کینالز دا عہدہ دتا گیا۔

ریاست پٹیالہ دی نہر کڈھن دی درخواست

فروری 1861 وچ پٹیالہ ریاست دا مہاراجہ نرندر سنگھ، لیفٹینینٹ گورنر نوں پنجور وچ ملیا اتے اپنے خرچے 'تے اپنے کھیتر نوں پانی دین لئی ستلج دریا توں اک نہر کڈھن لئی بینتی کیتی ۔ پر مہاراجہ دی اس پچھوں اچانک ہی موت ہو گئی اتے پھر مہاراجہ مہیندر سنگھ تخت 'تے بیٹھے ۔ پٹیالہ ریاست دے کھیتر نوں سنچت کرن لئی بھارت سرکار نوں اک سکیم بھیجی گئی ۔ پر سرکار نے دو نہراں اک انگریزی علاقے اتے پٹیالہ لئی سانجھی بناؤن اتے اک صرف پٹیالہ کھیتر لئی بناؤن لئی سجھاؤ پیش کیتا ۔ انت ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ دوواں کھیتراں نوں سنجن لئی سانجھی نہر کھودی جاوے ۔ جد اس تجویز 'تے وچار ہو رہی سی تاں مہاراجہ پٹیالہ نے نہر دے سروے 'تے ہون والے سارے خرچے نوں دین دی پیش کش کیتی ۔ ایہہ اک وڈی پیش کش سی جس نوں ترنت منّ لیا گیا ۔

برطانوی سرکار نے کرنل کرافٹن نوں سکیم بناؤن لئی کیہا، جس نے اس نہر دے ہیڈّ نوں روپڑ توں اپر کوٹوپرا دے ستھان 'تے رکھن دی تجویز بھیجی جو روپڑ توں 12 میل اپر سی ۔ اس دوران برٹش حلقیاں وچ دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی کجھ ورودھتا ہوئی پر اخیر وچ اک سانجھی نہر بناؤن دی منظوری دسمبر 1869 وچ مل گئی اتے ساریاں شرطاں مارچ 1870 وچ طے ہو گئیاں ۔ پانی لین دی مقدار دے انوپات نال سارے خرچے نوں ونڈن دی پروانگی ہوئی ۔ 18 فروری، 1873 نوں برٹش سرکار، پٹیالہ ریاست، نابھہ ریاست اتے جیند ریاست دے نمائندیاں نے معاہدے 'تے دستخط کیتے ۔ انگریزی سرکار ولوں کمیشنر انبالہ ڈویزن گور اؤسیلے، خلیفہ سید محمد حسین پٹیالہ ولوں سردار تمند سنگھ اتے لالا موہر سنگھ جیند ریاست ولوں اتے میر منشی رام دیال اتے سردار بشن سنگھ عدالتی نابھہ ریاست ولوں دستخط کیتے گئے ۔ 26 مارچ 1873 نوں گورنر جنرل آف انڈیا نے اس پراجیکٹ نوں پروانگی دتی ۔ نواب ریاست مالیرکوٹلا نے نہری پانی لینوں پہلاں ہی نانہہ کر دتی سی ۔ ریاستاں دا پانی کرم وار 83.6 فیصدی، 8.8 فیصدی اتے 7.6 فیصدی پٹیالہ، نابھہ اتے جیند ریاست نوں الاٹ ہویا ۔ کجھ پانی کلسیاں فریدکوٹ ریاستاں نوں وی ملیا ۔ اس طرحاں برطانوی علاقہ 4027 مربع میل، پٹیالہ ریاست 2970 مربع میل، نابھہ، جیند، فریدکوٹ اتے کلسیاں سٹیٹ 1480 مربع میل کھیتر وچ نہری پانی ورت سکدے سن ۔ فریدکوٹ اتے کلسیاں دا نہر وچ کوئی حصہ نہیں سی پر اوہناں نوں برٹش سرکار دے پنڈاں دی طرز 'تے پانی دتا گیا ۔ پٹیالہ ریاست نے اک کروڑ تیئی لکھ روپئے دا نہر دی کھدائی لئی حصہ پایا ۔

سرہند نہر توں ریاستاں نوں جو پانی دتا جاندا سی، اس لئی برٹش سرکار رائلٹی لیندی سی، جہڑی ودھ توں ودھ چار آنے (25 پیسے) پرتی ایکڑ پرتی سال ہندی سی ۔ ایہہ رائلٹی صرف اس ویلے لئی گئی جدوں تکّ نہر توں لابھ نہ ملیا ۔ جے ایہہ لابھ گھٹّ ہندا سی تاں رائلٹی پراپت لابھ انوسار گھٹّ کر دتی جاندی سی ۔ پہلی ادائیگی ریاستاں نوں پانی ملن توں 11 سال مگروں منگی گئی ۔ برطانوی سرکار نے گھگر دریا وچوں انبالہ چھاؤنی اتے انبالہ شہر نوں پانی دی سپلائی دین 'تے رائلٹی پٹیالہ ریاست نوں دینی منی کیونکہ گھگر پٹیالہ ریاست دی حد اندر پیندا سی ۔

پانی چ ریاستاں داحصہ

سرہند نہر دریا ستلج وچوں سجے پاسیوں روپڑ دے ستھان توں کڈھی گئی جتھے اک ویئر 2400 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا ہے ۔ ہیڈّ ورکس تے ویئر بناؤن لئی سرخی سرہند شہر دے کھنڈراں دیاں اٹاں توں تیار کیتی گئی ۔ کنکر چونا روپڑ دے نیڑے پترہاری پنڈ دیاں کاناں توں لیا گیا ۔ دوراہا توں لے کے نالاگڑھ کھان تکّ ریلوے لائن وچھائی گئی، جتھوں پتھر لیاندا گیا ۔ ایہہ لائن نہر بنن پچھوں 1884-85 وچ اکھیڑ دتی گئی ۔ نہر نوں بناؤن لئی قیدیاں نوں ورتیا گیا اتے 2500 قیدیاں دے رہن لئی جیل بنائی گئی ۔ پر لیبر کدے وی 1400-1800 آدمیاں توں ودھ نہ لگی ۔ قیدیاں نوں کم کرن دے پیسے دتے جاندے سن ۔ لوک ہن وی اس نوں قیدیاں دی نہر کہندے ہن ۔ ہیڈّ ورکس تے لگن والے گیٹ اتے ہور لوہے دے سامان لئی اک ورکشاپ بنائی گئی، جہڑی ہن وی ویکھی جا سکدی ہے ۔ 39 میل (لگبھگ 63 کلومیٹر) دا سفر کرکے ایہہ نہر دوراہا ہندی ہوئی دلی-امرتسر ریلوے لائن اتے جی.ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے اتے اس توں کجھ تھلے پنڈ مانپور لاگے اس دیاں دو شاکھاواں ہو جاندیاں ہن ۔ کمباینڈ برانچ اتے پٹیالہ فیڈر ۔ کمباینڈ برانچ لگبھگ 3 کلومیٹر لمبی ہے، جس وچوں دو شاکھاواں ابوہر برانچ اتے بٹھنڈہ برانچ نکلدیاں ہن ۔ ابوہر برانچ دی لمبائی 126 میل اتے بٹھنڈہ برانچ دی 100 میل ۔ ایہہ دوویں اس ویلے انگریزی علاقے وچ وگدیاں سن، اس کرکے برٹش برانچاں کیہا جاندا سی ۔ پٹیالہ فیڈر دیاں تنّ برانچاں کوٹلہ برانچ (94 میل لمبی)، گھگر برانچ (54 میل) اتے چوآ برانچ (24 میل) ہن، جو دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی بنیاں سن ۔ پٹیالہ ایہناں برانچاں دا 83 فیصدی، نابھہ 9 فیصدی اتے جیند 8 فیصدی پانی لیندیاں ہن ۔

نہر دی اساری

24 نومبر 1882 وچ روپڑ ہیڈورکس تے اک بہت وڈا سماگم(جلسہ) ہویا جتھے وائسرائے ہند لارڈ رپن، مہاراجہ پٹیالہ راجندر سنگھ، اس دا بھرا تے تنّ میمبر پٹیالہ ریجینسی کونسل دے، ہیرا سنگھ مہاراجہ نابھہ، فریدکوٹ دا مہاراجہ بکرم سنگھ آدی شامل ہوئے اتے دنیا دی اک وڈی نہر دی شروعات ہوئی ۔ اس رسم تے اس ویلے 70،000 روپئے خرچہ آیا ۔

اتھے ایہہ لکھنا وی ضروری ہے کہ ہیڈورکس توں تھلے 200 گز تے اک اتہاسک سندھی (معاہدہ)مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے وائسرائے لارڈ ولیئم بینٹنگ درمیان 31 اکتوبر، 1831 نوں ہوئی، جس انوسار ستلج نوں دوواں راجاں دی حد منیا گیا سی ۔

پہلاں پہل نہر دی سمرتھا 3840 کیوسکس پانی انگریزی علاقے لئی اتے 2100 کیوسکس تنّ دیسی ریاستاں لئی سی ۔ نہر دی تھلیوں چوڑائی 200 فٹّ رکھی گئی اتے ڈنوگھائی 9.43 فٹّ ۔ آؤن والے سمیں لئی فری بورڈ زیادہ رکھیا گیا ۔ 20ویں صدی دے شروع وچ نہر دی ڈنوگھائی ساڈھے گیاراں فٹّ اتے پانی لجان دی سمرتھا 8000 کیوسکس سی ۔ نہر دے چوتھے اتے ستویں میل 'تے سیسواں ندی اتے اک ہور ندی لئی ایکواڈکٹ بنائے گئے، جنہاں راہیں ایہناں ندیاں دا پانی نہر دے اپروں لنگھدا سی اتے اتھے اس طرحاں لگدا سی جویں نہر غائب ہو گئی ہووے ۔

ڈسٹریبیوٹریاں اتے سوئے اس طرحاں بنائے گئے تاں جو جس پنڈ نوں پانی ملنا سی، اس دی جوہ تکّ جا سکن۔ اک ٹیلی گراف لائن روپڑ ہیڈّ ورکس توں لے کے برٹش برانچاں اتے دیسی ریاستاں دیاں برانچاں دے نال-نال وچھائی گئی اتے لوڑ انوسار پھر وی ودھائی جاندی رہی ۔

سبھ توں پہلاں پٹیالہ برانچاں وچ پانی چھڈیا گیا، ایہہ 1884-85 دا سماں سی | سال 1903-04 نہر دی اساری 'تے کلّ لاگت 388.70 لکھ روپئے سی، جس وچوں 247.70 لکھ روپئے برطانوی سرکار دا حصہ سی ۔

سردیاں دی رتّ وچ دریا دا سارا پانی نہر وچ چھڈّ دتا جاندا سی تاں جو پانی دی بہلتا کارن نہر جہازرانی دے ممکن ہو سکے ۔ ایہہ سہولت مین لائن، کمباینڈ برانچ پٹیالہ فیڈر، ابوہر برانچ لئی سی ۔ روپڑ توں لے کے دوراہے تکّ جہازرانی بہتی ہندی سی کیونکہ اس راہیں لکڑی، شتیریاں آدی لیاندیاں جاندیاں سن ۔ اسے کرکے دوراہا لکڑی دی پرسدھ منڈی سی ۔ 1890-91 دے مالی سال وچ برٹش برانچاں ادھین 600162 ایکڑ سنچائی ادھین رقبہ سی اتے آمدن 17129356 روپئے سی اتے پٹیالہ برانچاں تھلے رقبہ 216583 ایکڑ اتے آمدن 6473370 روپئے سی ۔ 20ویں صدی دے شروع وچ کارج شیلتا وجوں اتے وپار وجوں بہت سفل نہر ایلانی گئی کیونکہ اس نہر نے اک وڈے کھیتر نوں کہتاں توں مکت کر دتا سی اتے ریلوے لائیناں وی وچھ گئیاں سن جو کہ نہر دے بنن کارن وچھائیاں جا سکیاں ۔

1915 وچ لوڑ مطابق روپڑ ہیڈورکس نوں ری-ماڈل کیتا گیا اتے تاں کہ شٹر نویں تکنیک دے بنے ہوئے ورتے جا سکن ۔ 1947 توں پچھوں بھاکھڑا ڈیم اتے بھاکھڑا نہر بنن نال حالات کافی بدل گئے سن ۔ بھاکھڑا سسٹم تے واٹر الاؤاس ودھ سی جدکہ سرہند نہر 'تے گھٹّ ۔ سو، اس انوسار سرہند نہر سسٹم نوں وی ٹھیک کرن دی لوڑ سی تانکِ بنجرپئی زمین نوں پانی نال سنچت کیتا جاوے | اس انوسار سرہند نہر دے ہیڈّ 'تے 15655 کیوسکس پانی دی لوڑ سی ۔ پر اس نال سرہند مین لائن نوں ری-ماڈل کرن دی لوڑ سی، جس اپر بہتا خرچہ آؤنا سی ۔ سو، خرچے نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے کوٹلہ برانچ گھگر برانچ اتے چوء برانچ دا رقبہ جو سرہند نہر توں سنچت ہندا سی، بھاکھڑا نہر نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس انوسار 1200 کیوسکس دی اک لنک نہر جس دی لمبائی 11.50 میل ہے، بھاکھڑا نہر وچوں کڈھ کے روہٹی ریسٹ ہاؤس کول گھگر برانچ وچ پائی گئی ۔ اسے طرحاں سرہند نہر دی ٹیل 'تے پیندے کجھ رقبے نوں ہریکے توں نکلدی نہر سرہند فیڈر دے کھیتر وچ پایا گیا تاں کہ راوی-بیاس دے پانی نوں ستلج دے پانی دی تھاں ورتیا جاوے ۔

موجودہ ویلے سرہند نہر دی ہیڈّ ورکس 'تے سمرتھا 12625 کیوسکس پانی دی ہے ۔ 1954 وچ ہیڈّ ورکس روپڑ نوں پھر ری-ماڈل کیتا گیا اتے پنجاب دے نویں بنے شہر چنڈی گڑھ نوں ستلج توں پار پیندے کھیتراں ہشیارپور، نوانشہر، پٹھان کوٹ تے جالندھر آدی نوں میلن لئی اک پل وی بنایا گیا ۔

اک نویں برانچ نہر جس نوں سدھواں برانچ کیہا جاندا ہے، بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین بنائی گئی، جہڑی سرہند نہر وچوں دوراہے توں تھلے پنڈ مانپور نیڑیوں نکلدی ہے ۔ اس دی سمرتھا لگبھگ 1751 کیوسکس ہے اتے ضلع لدھیانہ، موگا، فریدکوٹ اتے فیروزپور دے 424000 رقبے نوں پانی دندی ہے ۔ اس کھیتر وچوں کجھ کھیتر اجیہا ہے، جس نوں پرانیاں 'گرے کینالز' دا کھیتر کیہا جاندا سی ۔

سرہند نہر نے پنجاب دے مالوا علاقے دی کایا ہی بدل دتی ہے، جتھے ہن کنک، نرما، جھونا، سبزیاں اتے نمبو جاتی دے فروٹ بڑی بہتات وچ ہندے ہن ۔ لوکاں دی رہن-سہن دی پدھر وی بہت بدل گئی ہے ۔ جتھے 19ویں صدی وچ کہتاں پیندے سن، اتھے لہلہاؤندیاں فصلاں ہن اتے ریت دے ٹبے اڈ-پڈّ گئے ہن ۔