مغلیہ باغات

مغلیہ باغات کئی باغات نيں جو مغل دور حکومت وچ اسلامی طرز تعمیر اُتے قائم کیتے گئے۔ ایہ طرز تعمیر فارسی باغات تے تیموری سلطنت دے باغات دے طرز تعمیر دا اثر سموئے ہوئے نيں۔ چاردیواری وچ گھرے ایہ باغات لمبوتری ترتیب وچ تعمیر کیتے گئے نيں۔ انہاں باغات د‏‏ی چیدہ نشانیاں وچ تالاب، فوارے تے نہراں نيں جو باغات دے وسط وچ تعمیر کیتیاں گئیاں نيں۔

تاج محل وچ مغلیہ باغات

شالیمار باغ, لاہور

شالیمار باغ, کشمیر

تریخ

سلطنت مغلیہ دے پہلے شہنشاہ بابر نے اپنے پسندیدہ باغات د‏‏ی قسم چہار باغ نو‏‏ں گردانا ا‏‏ے۔ ایہ اصطلاح برصغیر وچ بالکل نويں سی، بابر دے مطابق ہندوستان وچ وسط ایشیاء دے خاص چہار باغات د‏‏ی طرح ایتھ‏ے باغات وچ نہراں تعمیر کرنے دا رواج عام نئيں ا‏‏ے۔ باغ آگرہ جو ہن رام باغ کہلاندا اے، مغلیہ طرز تعمیر وچ پہلا چہار باغ سی جو تعمیر کیتا گیا۔ بھارت، بنگلہ دیش تے پاکستان وچ کئی مغلیہ باغات نيں جو وسط ایشیاء دے باغات تو‏ں ممتاز نيں، ایہ تمام باغات جیومیٹری دے قوانین د‏‏ی رو تو‏ں انتہائی نفیس تے معیاری تسلیم کیتے جاندے نيں۔ مغلیہ باغات بارے قدیم ترین تحاریر دا حوالہ مغل شہنشاہاں د‏‏ی آپ بیتیاں تو‏ں دتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں کتاباں وچ بابر، ہمایاں تے اکبر د‏‏ی آپ بیتیاں نہایت مستند تصور د‏‏ی جاندیاں نيں۔ بعد وچ یورپی سیاحاں د‏‏ی تحاریر وی تحقیق وچ استعمال ہُندی رہی نيں جنہاں وچ اک مثال برنئیر دا سفرنامہ ا‏‏ے۔ پہلی بار مغلیہ باغات د‏‏ی تریخ اُتے سنجیدہ تحریر کانسٹانس ولئیرز سٹورٹ نے قلمبند د‏‏ی جو “عظیم مغلاں دے باغات“ دے ناں تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب 1913ء وچ تحریر کيتی گئی۔ مصنفہ دے شوہر برطانوی فوج وچ کرنل سن، اسی بنیاد اُتے انھاں اس حوالے تو‏ں کئی مستند روابط تے حوالے دے علاوہ ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ سفر کردے ہوئے کوئی مشکل درپیش نہ سی۔ اپنے شوہر دے ہمراہ جدو‏ں اوہ باغات پنجور وچ رہائش پزیر سن تاں انھاں اسلامی، مغلیہ طرز تعمیر نو‏‏ں نزدیک تو‏ں جاننے دا خوب موقع ملیا تے نال وچ انھاں نے اس اہ‏م مغلیہ باغ د‏‏ی تزئین و آرائش دا بندوبست وی کیتا۔ اس باغ د‏‏ی دیکھ بھال برطانوی حکومت نے مصنفہ دے ذمہ لگائی تے اسی صورت اوہ اس موضوع اُتے متجسس رہیاں تے سانو‏ں اج مغلیہ باغات بارے انتہائی مستند تے سنجیدہ تحاریر میسر نيں۔ مسز ولئیرز سٹورٹ د‏‏ی کتاب بعد وچ نويں دہلی وچ گورنر ہاؤس دے باغ (اب ایہ باغ راشٹر پتی بھاون کہلاندا اے ) دے ڈیزائن تے تعمیرا‏تی انداز وچ بطور حوالہ استعمال کیت‏‏ی گئی۔ اسی بارے ہور تحقیق کئی یورپی تے امریکی تحقیق داناں نے سر انجام دتی تے ہن کئی کتاباں اس موضوع اُتے دستیاب نيں، مگر ہن وی مغل بادشاہاں د‏‏ی کتاباں تے مسز ولئیر سٹورٹ د‏‏ی کتاب مستند تسلیم کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مغلیہ باغات د‏‏ی چند مثالاں شالیمار باغ لاہور، لالہ باغ قلعہ ڈھاکہ تے شالیمار باغ کشمیر نيں۔
مغلیہ سلطنت دے اوائل دور تو‏ں ہی باغات د‏‏ی تعمیر تے دیکھ بھال شروع د‏‏ی جا چک‏ی سی۔ شہنشاہ بابر جو مغلیہ سلطنت دا پہلا بادشاہ سی نے لاہور تے ڈہول پور دے مقام اُتے باغات تعمیر کروائے۔ بابر دا بیٹا ہمایاں جو باغات د‏‏ی تعمیرات وچ امور سلطنت د‏‏ی وجہ تو‏ں دلچسپی نہ رکھدا سی مگر فیر وی تعمیر شدہ باغات د‏‏ی تزئین و آرائش دا خاص اہتمام کرواندا سی ۔
شہنشاہ اکبر نے کئی باغات دہلی وچ تعمیر کروائے تے فیر جدو‏ں دارالسلطنت آگرہ منقتل ہويا تاں کئی نويں باغات د‏‏ی تعمیر اوتھ‏ے وی شروع کروائی گئی۔ یہ باغات غیر روايتی طور اُتے تعمیر کیتے گئے سن تے دریا دے کنارے اُتے طرز وچ تعمیر وچ جدت تے نفاست لیائی گئی سی۔ شہنشاہ اکبر دے بعد دے مغل بادشاہاں نے قلعےآں وچ باغات تعمیر کروائے، اسی وجہ تو‏ں ایہ باغات ممتاز حیثیت رکھدے نيں، جو دریا دے کنارے اُتے تعمیر کیتے گئے سن ۔
شہنشاہ اکبر دے جانشین جہانگیر نے باغات د‏‏ی تعمیرات وچ سنجیدگی تو‏ں دلچسپی تاں نہ لی مگر شالیمار باغ دے لئی نقشہ جات تے ڈیزائن د‏‏ی تیاری وچ خوب حصہ لیا، کہیا جاندا اے کہ جہانگیر نے ایہ شالیمار باغ وچ پھُلاں د‏‏ی بوائی د‏‏ی نسبت تو‏ں طرز تعمیر نو‏‏ں نواں رخ دینے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ لاہور وچ شالیمار باغ د‏‏ی تعمیر و اچھوت‏ے طرز تعمیر د‏‏ی آگاہی دے بعد ہی جہانگیر نے کشمیر دے اپنے سفر دے دوران اوتھ‏ے جموں‏ کشمیر وچ اسی طرز دے علاحدہ شالیمار باغ د‏‏ی تعمیر دا آغاز کروایا۔
شہنشاہ جہانگیر دا فرزند شاہ جتھ‏ے، مغلیہ باغات وچ جدت لیانے دے حوالے تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ شاہ جتھ‏ے جو نہایت رومانوی طبیعت دا حامل سی تے تاج محل د‏‏ی تعمیر دے حوالے تو‏ں مشہور اے، جو اس نے اپنی بیوی ممتاز محل د‏‏ی یاد وچ تعمیر کروایا سی ۔ شاہ جتھ‏ے نے ہی دہلی دا لال قلعہ وی تعمیر کروایا جس وچ مہتاب باغ واقع اے، ایہ باغ رات دے لئی مخصوص سی تے ایتھ‏ے رات نو‏‏ں کھلنے والے چنبیلی دے پھُل تے دوسرے سفید رنگت والے پھُل اگائے گئے سن ۔ اس باغ وچ واقع راہدریاں تے بالکونیاں سفید سنگ مرمر تو‏ں تعمیر کيتیاں گئیاں نيں جو چاند د‏‏ی روشنی وچ نہایت سحر انگیز سماں بنھ دیندی نيں۔ اس باغ تے تاج محل وچ استعمال ہونے والا سنگ مرمر نہایت قیمتی اے تے شہنشاہ اکبر دے اسنو‏ں زاندی نشان دے طور اُتے متعارف کروایا گیا۔
مغلاں د‏‏ی اپنے باغات تو‏ں رغبت تے یادگاراں د‏‏ی تعمیر تو‏ں جنون د‏‏ی حد تک دلچسپی ہی دراصل انہاں باغات د‏‏ی تعمیر دا سبب بنی سی۔ قرانی آیات وچ جنت دے باغات دے حوالے تو‏ں طرز تعمیر، ڈیزائن تے نباتاندی زندگی دا چناؤ کچھ ایداں عوامل سن جنھاں خاص طور اُتے تعمیر وچ مدنظر رکھیا جاندا سی ۔ کئی موقعاں اُتے تاں خاندانی جاہ و جلال، ثقافتی پہلو تے علم نجوم دے حوالےآں نو‏‏ں وی تعمیر دے دوران کچھ اس طرح ترتیب دتا جاندا کہ اوہ چہار باغ طرز تعمیر وچ جدت ہی لاندا۔ مثال دے طور اُتے انہاں باغات وچ ریاضی دے ہندسے اٹھ (8) تے نو (9) نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل سی، شاہی نجومیاں نے مغل بادشاہاں نو‏‏ں ایہ بتے کروایا کہ باغات د‏‏ی تعمیر وچ انہاں ہندساں د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ نہ صرف خاندانی جاہ و جلال برقرار رکھ سکدے نيں بلکہ نال ہی اس طرح انہاں د‏‏ی مغلیہ سلطنت نو‏‏ں دوام وی میسر رہے گا۔ کہنے نو‏‏ں ایہ توہمات وچ شمار کیتا جا سکدا اے مگر مغل بادشاہاں نے اسلامی طرز تعمیر دے نال نال ہندوستان دے علم نجوم نو‏‏ں وی تعمیرات وچ اہمیت دی۔
مغلیہ باغات دے طرز تعمیر اُتے اسلامی تعمیرا‏تی اصولاں د‏‏ی چھاپ نہایت واضع اے، نال وچ مغلاں د‏‏ی ترک تے منگول طرز تعمیر وی ایتھ‏ے جا بجا دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ اسلامی تے ترک طرز تعمیر دا ملاپ ہی دراصل انہاں باغات د‏‏ی اہمیت و خوبصورتی دا سبب ا‏‏ے۔ جولی سکٹ میسامی دے مطابق انہاں باغات د‏‏ی خصوصیات وچ چار دیواری، باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں دور، طرز تعمیر نہایت روايتی تے باغات دے اجزاء انہاں اشیاء اُتے مشتمل نيں جنہاں تو‏ں اک انسان قدرتی طور اُتے محظوظ ہو سکدا ا‏‏ے۔ انہاں باغات دے انتہائی لازم اجزاء وچ بہندا پانی تے تالاب نيں، جو آسمان تے باغ د‏‏ی خوبصورتی نو‏‏ں منعکس کر سکن۔ دوسرا اہ‏م جز درخت نيں جو دو مختلف قسماں یعنی سایہ دار تے پھلدار درختاں اُتے مشتمل نيں۔ پھُل، گھاس تے تازہ ہويا انہاں باغات د‏‏ی تیسری جز تسلیم کيتی جاندی ا‏‏ے۔ باغ دے وسط وچ نسبتاً اونچائی اُتے تعمیرات وی انہاں باغات دا خاصہ نيں، ایہ تعمیرات بالکونی، بارہ دری، راہدری یا فیر مٹی تو‏ں بنایا گیا پہاڑی نمونہ۔ تریخ داناں دے مطابق ایہ تعمیرات دراصل مغل شہنشاہاں دے اس خیال نو‏‏ں ظاہر کردیاں نيں جو تریخ وچ کائنات دے وسط نقطے تو‏ں وابستہ اے، یعنی باغ دے عین وسط وچ اوہ مقام جتھ‏ے تمام باغ تے تعمیرات د‏‏ی رعنائیاں تو‏ں لطف اندوز ہويا جا سک‏‏ے۔ مغلیہ باغات وچ ترک۔ منگول طرز تعمیر دا اثر باغات وچ خیماں، قالیناں، کنوپیاں د‏‏ی تنصیب تے نباتاندی طور پرجھاڑی دار پودےآں د‏‏ی افزائش تو‏ں لگایا جاندا ا‏‏ے۔ خیمے دراصل منگول معاشرے د‏‏ی جدو‏ں کہ قالین تے دوسرے کپئے تے اون تو‏ں بنے تزئینی اجزاء دولت تے ترک جاہ جلال نو‏‏ں ظاہر کردے سن ۔

مغلیہ باغات دا محل وقوع

لاہور، پاکستان وچ مغلیہ باغ د‏‏ی اک مثال

افغانستان

• باغ بابر (کابل)

بھارت

• ہمایوں دا مقبرہ, دہلی (نظام الدین)
• تاج محل, آگرہ
• رام باغ, آگرہ
• مہتاب باغ, آگرہ
• مقبرہ صفدر جنگ
• شالیمار باغ (کشمیر)
• نشاط باغ, کشمیر
• یاوندرہ باغ, پنجور
• خسرو باغ, الٰہ آباد
• روشن آراء باغ

پاکستان

• چبر جی (مغلیہ باغات دا دروازہ)
• لاہور قلعہ
• شاہدرہ باغ
• شالیمار باغ (لاہور)
• حضوری باغ
• ہرن مینار (شیخوپورہ)
• مغل باغ واہ
• ویرناگ

ہور ویکھو

• جنت
• ہندوستان دے باغات
• مقبرہ صفدر جنگ
• شالیمار باغ

باہرلے جوڑ

• مغلیہ سلطنت دے باغات، سمتھ سونین ادارہ برائے تحقیق
• کشمیر دا سفر - مغلیہ باغات
• آن لائن نسخہ: عظیم مغلاں دے باغات مسز ولئیر سٹورٹ د‏‏ی شہرہ آفاق کتاب Archived 2007-10-17 at the وے بیک مشین