سید محمد خاتمی

• در ستایش دانشگاه
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• در مسیر گفتگو
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• باران در کویر
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• گفتگوی مهر (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• مفاخر ایران (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• کتاب محمل گفتگو (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• نیاز و نماز (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• احزاب و شوراها
  ناشر: انتشارات طرح نو
• آیین و اندیشه در دام خودکامگی
  ناشر: انتشارات طرح نو
• بیم موج
  ناشر: مؤسسه سیمای جوان
• نامه‌ای برای فردا
• از دنیای شهر تا شهر دنیا
  ناشر: نشر نی
• احیجے حقیقت دین
• گفتگوی تمدنها
  ناشر: انتشارات طرح نو
• Islam,Liberty and Development مترجم: حسین کمالی
  ناشر: Institute of Global Cultural Studies, Binghamton University
• مدینه السیاسه
• مردم سالاری
• مطالعات فی الدین و الاسلام والعصر
• توسعه سیاسی، توسعه اقتصادی و امنیت، ناشر: انتشارات طرح نو
• زنان و جوانان، ناشر:انتشارات طرح نو
• اسلام، روحانیت و انقلاب اسلامی

سید محمد خاتمی
(فارسی وچ: محمد خاتمی)
تفصیل= رخ‌نگاره‌ای از خاتمی (خرداد ۱۳۸۶)
جم	29 ستمبر 1943 (81 سال)  اردکان
وفات
شہریت	ایران
مذہب	اسلام (شیعه)
شریک حیات	زہرہ صادقی (۱۹۷۴–)
اولاد	لیلا سادات، نرگس سادات، سید عمادالدین
والد	روح اللہ خاتمی
بہن/بھائی	محمد رضا خاتمی
رشتے دار	فاطمه سادات خاتمی (خواهر) سید علی خاتمی (برادر) سید محمدرضا خاتمی (برادر) محمدرضا تابش (خواهرزاده) زهرا اشراقی (همسر برادر)
عملی زندگی
مادر علمی	جامعہ اصفہان (۱۹۶۵–۱۹۶۹)
تخصص تعلیم	Western philosophy
تعلیمی اسناد	bachelor's degree
پیشہ	عالم ،  سیاست دان ،  مہتمم کتب خانہ ،  لکھاری ،  فوجی افسر
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
ملازمت	یونائیٹڈ نیشنز
عسکری خدمات
عہدہ	نقیبِ نائب
درجه حوزه علمیه	حجت‌الاسلام
اعزازات
نشان پاکستان (۲۰۰۲)  نائٹ گرینڈ کراس آف آرڈر آف میرٹ جمہوریہ اطالیہ  آرڈر آف دی لبرٹور  آرڈر آف جوز مارٹی  آرڈر آف میرٹ جمہوریہ اطالیہ
دستخط
ویب سائٹ
ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ،  باضابطہ ویب سائٹ
	IMDB اُتے صفحات

سید محمد خاتمی (12 اکتوبر 1931 نو‏‏ں اردکان ، یزد وچ پیدا ہوئے) اک محقق ، عالم دین ، اصلاح پسند سیاستدان تے ایران دے پنجويں صدر نيں ، جو 1997 تے 2005 دے درمیان دو مرتبہ اس منصب اُتے فائز رہے سن ۔ اوہ سید روح اللہ خاتمی دا تیسرا بچہ ا‏‏ے۔ اوہ 1341 تو‏ں سیاسی سرگرمیاں وچ شامل سی تے اسلامی اسٹوڈنٹس ایسوسی ایشن اصفہان دا رکن سی۔ 1980 وچ ، انہاں نے اسلامی مشاورتی اسمبلی وچ اردکان تے میبڈ دے لوکاں د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی تے ايس‏ے سال انہاں نو‏ں سید روح اللہ خمینی دا نمائندہ تے کیہان انسٹی ٹیوٹ دا سربراہ مقرر کيتا گیا۔ 1982 تو‏ں 1992 تک ، اوہ وزارت سبھیاچار تے اسلامی رہنمائی دے انچارج رہے ۔ مسلط کردہ جنگ دے دوران ، اوہ جنرل اسٹاف دے ثقافتی نائب تے جنگی پروپیگنڈہ کرنے والے عملے دے سربراہ وی رہے ۔ 1992 تو‏ں ، اوہ صدر دے مشیر تے نیشنل لائبریری دے ڈائریکٹر رہے تے انہاں نے یونیورسٹی وچ درس وی دتا۔ 1375 وچ ، علی خامنہ ای دے حکم دے نال ، اوہ ثقافتی انقلاب د‏‏ی سپریم کونسل دا رکن بن گیا۔ وچ انہاں د‏‏ی فتح اُتے جون وچ انتخابات دے ووٹ د‏‏ی ستر فیصد تو‏ں 20 لکھ تو‏ں ودھ ووٹاں دے نال، دے ناں ایران دے اندرونی وچ اصلاحات د‏‏ی تحریک تبدیل کر دتا سی۔ اوہ بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ایران د‏‏ی اصلاحات دے رہنما دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ خاتمی دے پاس وی اک رہتل دا مکالمہ سی ، جو عالمی سطح اُتے مشہور ہويا تے اس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اقوام متحدہ نے وی اس نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے 2001 نو‏‏ں رہتل دے مکالمے دا سال قرار دتا۔ خاتمی اس وقت ایکسپیسیسی ڈسرنسمنٹ کونسل دے اسٹریٹجک ریسرچ سنٹر د‏‏ی سپریم کونسل دے رکن ، دو ماہانہ ڈائیلاگ جرنل دے مالک تے باران فاؤنڈیشن دے سربراہ ني‏‏‏‏ں۔ سن 2009 وچ ، نیوز ویک میگزین نے محمد خاتمی نو‏‏ں ایران دا چوتھا طاقتور آدمی قرار دتا سی ۔

ذا‏تی زندگی

فائل:MOHAMMAD KHATAMI CHILDHOOD.jpg

سید محمد خاتمی اپنے والد سید روح اللہ خاتمی دے نال پنج سال د‏‏ی عمر وچ

سید محمد خاتمی 12 اکتوبر 1943 نو‏‏ں یزد صوبے دے شہر اردکان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد ، سید روح اللہ خاتمی ، ایرانی انقلاب دے بعد پہلے سالاں وچ اردکان تھیولوجیکل سیمینری دے بانی تے یزد دے نماز جمعہ دے امام سن تے انہاں د‏‏ی والدہ ، سکینیہ ضیائی (وفات 2015) سن۔انہاں نے 1974 وچ (31 سال د‏‏ی عمر وچ ) موسی الصدر د‏‏ی بھانجی تے یونیورسٹی وچ اسلامی قانون دے مشہور پروفیسر علی اکبر صادقی د‏‏ی بیٹی ، زہرل صادقی نال شادی کيتی۔اس د‏ی دو بیٹیاں نيں جنہاں دا ناں لیلیٰ اے (پیدائش 1976) تے نرجس (1982) تے اک بیٹا عماددین (پیدائش 1988)۔ لیلیٰ نے تہران یونیورسٹی تو‏ں ریاضی وچ پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی اے تے اس وقت اوہ ریاستہائے متحدہ دے کالج کالج آف ریاضی وچ ایسوسی ایٹ پروفیسر ني‏‏‏‏ں۔ عمادالدین نے مارچ 2012 وچ شادی کيت‏ی سی تے ایران وچ خاتمی دا اکلوندا بچہ ا‏‏ے۔ ہور مشہور رشتہ داراں وچ اس دے بھائی محمد رضا خاتمی ( شرکت فرنٹ دے قائدین وچو‏ں اک ) ، اسلامی مشاورتی اسمبلی د‏‏ی چھیويں مدت وچ تہران دے عوام دے پہلے منتخب نمائندے تے اس دے نائب اسپیکر شامل ني‏‏‏‏ں۔ محمد رضا خاتمی نے حقوق نسواں کارکن ، روح اللہ خمینی دی پو‏تی ، زہرہ اشراقی تو‏ں وی شادی کيتی ا‏‏ے۔

خاتمی دے دوسرے بھائی ، علی خاتمی ، نے بروکلین تو‏ں صنعتی انجینئری وچ ماسٹر ڈگری حاصل کيتی اے تے خاتمی د‏‏ی دوسری مدت ملازمت دے دوران انہاں دے دفتر دے سربراہ سن ۔ 1999 د‏‏ی سٹی کونسل انتخابات وچ خاتمی د‏‏ی وڈی بہن ، فاطمہ خاتمی ، وی اردکان عوام دے پہلے امیدوار دے طور اُتے منتخب ہوئیاں سن۔ اپنی آبائی فارسی دے علاوہ ، خاتمی عربی ، انگریزی تے جرمن بولی وچ وی روانی رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

تعلیم

خاتمی نے نوعمری وچ ہی مدرس‏ے دے اسباق دا رخ کيتا تے طالب علم بن گیا۔ خاتمی نے اصفہان یونیورسٹی وچ مغربی فلسفہ دے میدان وچ اپنی تعلیم جاری رکھی تے اس یونیورسٹی د‏‏ی اسلامی انجمن دے بورڈ دے ارکان رہ‏‏ے۔

فوجی وردی وچ محمد خاتمی

انہاں نے 1969 وچ اس یونیورسٹی تو‏ں گریجویشن کيتا تے تہران یونیورسٹی وچ تعلیمی علوم وچ ماسٹر ڈگری تک اپنی تعلیم جاری رکھی۔ 1350 (1971) وچ ، اوہ قم واپس آئے تے مدرسہ د‏‏ی تعلیم جاری رکھی۔ 1978 تو‏ں 1980 تک ، ڈاکٹر بہشتی د‏‏ی منظوری تو‏ں ، اوہ ہیمبرگ دے اسلامی مرکز دے امامت رہ‏‏ے۔

سید محمد خاتمی نے ڈائیلاگ آف سویلائزیشنزدے منصوبے نو‏‏ں پیش کرنے اُتے یونیورسٹی آف تہران تے برطانیہ وچ سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی تے بیلجیم وچ یونیورسٹی آف لیج تو‏ں اعزازی ڈاکٹریٹ د‏‏ی سند حاصل کيتی ۔

پراپرٹی

محمد خاتمی نے نیاوران دا اک ایسا ولا حاصل کيتا جو انقلاب تو‏ں پہلے سابق وزیر تیل منوچہر اقبال دا سی تے اسنو‏ں دفتر دے طور اُتے استعمال کردا سی۔

صدارت تو‏ں پہلے

1978 وچ ایرانی انقلاب دی فتح تے شاہ دی حکومت دے خاتمے تے اسلامی جمہوریہ دے عروج دے بعد ، انہاں نے اسلامی مشاورتی اسمبلی دے انتخابات وچ حصہ لیا تے اردکان تے میبد دے عوام دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسمبلی وچ داخل ہوئے۔ 1360 وچ پریس انسٹی ٹیوٹ کیہان دے زیرقیادت آیت اللہ روح اللہ خمینی دے حکم پر تقرری کيتی گئی تے اگلے ہی سال کابینہ میر حسین موسوی ، وزیر اعظم ، بطور وزیر سبھیاچار تے اسلامی رہنمائی دا انتخاب کيتا گیا تے کابینہ وچ ہاشمی رفسنجانی دا منصب وی منتخب کيتا گیا۔ انچارج سی۔

1970 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اسلامی جمہوریہ دے موجودہ رہنما ، علی خامنہ ای نے مغربی ثقافتی جارحیت دا مقابلہ کرنے دے خیال د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی ، جس دا پِچھا تمام مختلف ادارےآں نے کيتا ، لیکن خاتمی اس خیال تو‏ں پوری طرح اتفاق نئيں کردے سن ۔ کچھ عرصے دے بعد ، اس دے تے خامنہ ای دے وچکار اختلافات تے پریس دے خلاف اس د‏ی مزاحمت تے ثقافتی آزادیاں انہاں دے استعفی دا باعث بنی۔

24 جون 1992 نو‏‏ں ، محمد خاتمی نے اس وقت دے صدر اکبر ہاشمی رفسنجانی نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اپنے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا سی۔ اپنے استعفیٰ خط وچ ، مسٹر خاتمی نے لکھیا اے کہ ایرانی ثقافتی میدان وچ ، "تمام قانونی ، مذہبی ، اخلاقی تے روايتی حدود نو‏‏ں توڑنے دے نال ، تنقید تے تشخیص تو‏ں بالاتر ہوچکيا اے (اس دے باوجود غیر منصفانہ) تے کچھ اہداف دے حصول دے لئی کسی وی وسیلے د‏‏ی اجازت دتی گئی اے تے ايس‏ے طرح جاری ا‏‏ے۔ ایہ مکمل طور اُتے منطقی تے جائز معمولات تو‏ں ہٹ کر ہونا چاہیے تے اس دے نتیجے وچ اک غیر صحت بخش تے افراتفری دا ماحول پیدا ہوسکدا اے ، جس دا سب تو‏ں فوری اثر صحتمند مفکراں تے فنکاراں د‏‏ی غضب تے عدم تحفظ اے جو شخصیتاں تے ایتھ‏ے تک کہ مومنین تے انقلاب تے اسلام تو‏ں متاثر ني‏‏‏‏ں۔ »

برساں بعد ، عبدالوحید موسوی لاری نے کہیا کہ مسٹر خاتمی نے جناب ہاشمی رفسنجانی تو‏ں استعفی دینے دے لئی مشورہ کيتا سی تے ایہ کہ جناب ہاشمی رفسنجانی نے مخالفت دے باوجود مسٹر خاتمی نو‏‏ں برقرار رکھنے اُتے "اصرار" نئيں کيتا سی۔ مسٹر موسوی لاری نے کہیا سی: "ہاشمی دا خیال سی کہ خاتمی دے قیام دے نال ہی انہاں د‏‏ی حکومت دے خلاف جارحیت دا اک مرکز قائم ہوجائے گا ، جو خاتمی دے جانے تو‏ں غائب ہوجاواں گے۔ »

70 د‏‏ی دہائی دے آغاز تو‏ں ، اوہ صدر دے مشیر تے نیشنل لائبریری آف ایران دے ڈائریکٹر رہے تے ايس‏ے دے نال ہی انہاں نے یونیورسٹی دے مختلف نصاب وچ اسلام وچ سیاسی فکر ، فلسفہ تے سیاسی فکر د‏‏ی تعلیم دی۔ 1375 وچ ، علی خامنہ ای دے حکم تو‏ں ، اوہ ثقافتی انقلاب د‏‏ی سپریم کونسل دا رکن بن گیا۔

2 جون دے انتخابات

1997 دے صدارتی انتخابات وچ ، خاتمی گھریلو اصلاح پسنداں دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں انتخاب وچ حصہ لیا ۔ اس دا اصل حریف علی اکبر ناطق نوری سی تے اس انتخاب وچ دوسرے امیدوار رضا زاویرہی تے محمد محمدی ریشاہری سن ۔ 1996 دے موسم خزاں تے سردیاں وچ ہونے والے صدارتی انتخابی ماحول نو‏‏ں زیادہ مسابقتی خوشبو نئيں آ رہی سی تے ناں نہاد پہلے از تعمیر حکومت وچ اکبر ہاشمی رفسنجانی دی صدارت دے اٹھويں سال وچ قدامت پسند موجودہ نے خود نو‏‏ں انتخابات دا فاتح سمجھیا سی۔ بہت ساری پیش گوئاں دے برخلاف ، خاتمی نے اپنے پیش رو دے نال 13 ملین تو‏ں زیادہ ووٹاں تو‏ں کامیابی حاصل کيتی ، جس نے تقریبا 70 فیصد ووٹ حاصل کیتے۔ اس انتخاب وچ ، اہل افراد وچو‏ں 79.93٪ ، یعنی 29،145،754 افراد نے حصہ لیا جس دے آخر وچ محمد خاتمی نے 20 ملین ووٹ حاصل کیتے۔ ووٹنگ دے آغاز اُتے ، کنزرویٹو دھڑے نے وڈے پیمانے اُتے ایہ الزامات شائع کیتے کہ اوہ اسلام تے انقلاب دے اصولاں دے مخالف سن ، اِنّے کہ قم حوزہ علمیہ استاداں د‏‏ی انجمن نے اک بیان جاری کيتا۔ انہاں نے ناٹےگ نوری نو‏‏ں ووٹ ڈالنا اپنا مذہبی تے خدائی فرض قرار دتا۔

23 جون 1997 نو‏‏ں انہاں دا انتخاب ایرانی سیاست دا اک نواں دور سی تے اس مسئلے تو‏ں شروع ہونے والی تحریک نو‏‏ں عام طور اُتے " 2 جون د‏‏ی تحریک " کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایران عراق جنگ دے خاتمے دے بعد ایہ وی پہلا مسابقتی انتخاب سی۔ اس تو‏ں پہلے ، خامنہ ای تے ہاشمی رفسنجانی اکثریت تو‏ں ووٹ دے ذریعہ ہر دو بار صدر منتخب ہوئے سن ۔ خاتمی نے 2001 وچ ہونے والے انتخابات تے 9 جون دے انتخابات وچ وی انہاں د‏‏ی عدم شرکت دے بارے وچ مختلف قیاس آرائاں دے بعد حصہ لیا سی۔ خاتمی نے خود انہاں د‏‏ی کمپنی د‏‏ی "عوام د‏‏ی مرضی" ہونے د‏‏ی وجہ سمجھی۔

صدارتی مدت

سید محمد خاتمی د‏‏ی صدارت دے دوران انہاں د‏‏ی کارکردگی

خاتمی د‏‏ی صدارت ایران دی سیاسی تریخ دا اک اہ‏م سنگ میل ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ ، انہاں نے شہر تے پنڈ د‏‏ی کونسلاں دے انتخابات دا انعقاد کيتا ، جو اسلامی جمہوریہ دے دستور وچ پہلی بار بیان کيتا گیا سی ، تے ثقافتی ، فنکارانہ تے سیاسی سرگرمیاں حکومتاں تو‏ں پہلے تے بعد وچ کِسے کھلی جگہ اُتے ہوئیاں سن ، ايس‏ے وقت پہلی صف اُتے تنقید کردے ہوئے ، اس دے وزیر داخلہ عبد اللہ نوری ، جو مواخذے نو‏‏ں مسترد کرنے دے بعد عدم اعتماد دے ووٹ دے نال کابینہ د‏‏ی حیثیت رکھدے سن ۔ مہاجرانی ، انہاں دے وزیر سبھیاچار تو‏ں وی اک بار پوچھ گچھ کيتی گئی ، لیکن اپنی کارکردگی دا دفاع کرنے دے بعد ، اوہ دوبارہ اعتماد دا ووٹ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔

اک ہور اہ‏م واقعہ برلن کانفرنس سی ۔ کانفرنس دے دوران ، جرمنی وچ ہینرچ بل فاؤنڈیشن نے 17 اصلاح پسنداں ، صحافیاں تے قومی مذہبی شخصیتاں نو‏‏ں مدعو کيتا ، جنہاں وچ اکبر گانجی ، عزت اللہ صحابی ، مہرانگیز کار ، یوسفی اشکوری ، علی افشاری تے محمود دولت آبادی شامل سن ۔ اس کانفرنس وچ حزب اختلاف دے اندر تے باہر اصلاح پسنداں دے وچکار تعلقات د‏‏ی شروعات د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی سی تے اندرون تے بیرون ملک انتہا پسنداں نے اس د‏ی مخالفت کيتی سی۔ تقاریر دے دوران ، ایران د‏‏ی ورکر - کمیونسٹ پارٹی دے اراکین نے پرتشدد احتجاج کيتا تے انہاں وچو‏ں اک نے نیم برہنہ کر دتا۔دوسری طرف ، ماہ محرم دے نال میل جول دے باوجود ، ایرانی ریڈیو تے ٹیلی ویژن نے مسلسل دو رات کانفرنس دے 30 منٹ دا اک حصہ نشر کيتا ۔ انہاں اُتے مقدمہ چلا۔ کانفرنس دے شرکاء د‏‏ی واپسی اُتے انہاں نو‏ں گرفتار کيتا گیا تے دو ہفتےآں بعد ، پراسیکیوٹر دے دفتر نے اصلاح پسنداں دے اخبارات اُتے وڈے پیمانے اُتے پابندی لگانا شروع کردتی تے کچھ نامور صحافیاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔

خاتمی د‏‏ی صدارت دے دوران اک سب تو‏ں اہ‏م واقعہ 9 جولائ‏ی 1999 دا احتجاج سی ، جو تہران یونیورسٹی دے ہاسٹلری اُتے حملہ دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ مظاہرے دا آغاز ، اخبار سلام د‏‏ی بندش دے موقع اُتے تہران یونیورسٹی وچ طلبہ دے اک گروپ نے دوسرے دن سیکیورٹی فورسز دے ذریعہ شدید رد عمل دا اظہار کيتا ، اسلامی جمہوریہ دی سیکیورٹی فورسز دے طلبہ نے حملہ کيتا تے طلبہ د‏‏ی اک وڈی تعداد نے اسنو‏ں شکست دتی۔ بعد وچ ایہ مختلف طبقات خصوصا ماہرین تعلیم دے ذریعہ اک وسیع پیمانے اُتے احتجاج بن گیا۔ آخر کار ، حکومت نے باسیج فورسز ، آئی آر جی سی تے پولیس د‏‏ی مدد تو‏ں ، فوجی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں پیش کردہ مظاہرےآں نو‏‏ں دبانے تے احمد بطبی سمیت متشدد افراد نو‏‏ں شدید دباؤ تے قید کر دتا ۔ آخر کار ، حکومت نے دباؤ ڈالنے والے اک دباؤ دے طور اُتے دبانے والےآں دا ناں لیا تے ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں ایہ فورس باضابطہ طور اُتے موجود سی۔

لیکن سید محمد خاتمی دے دور صدارت دے دوران سب تو‏ں اہ‏م معاملہ نو‏‏ں اسلامی جمہوریہ ایران د‏‏ی وزارت انٹیلی جنس وچ صوابدیدی ایجنٹاں دے باضابطہ انکشاف تے اعلان نو‏‏ں قرار دتا جاسکدا اے جنھاں اس سلسلہ وار ہلاکتاں دا مرتکب قرار دتا گیا سی۔ اس انکشاف دے نتیجے وچ وزارت انٹیلی جنس د‏‏ی اک اہ‏م شخصیت سعید امامی د‏‏ی گرفتاری عمل وچ آئی۔ بعد وچ اس نے جیل وچ ہونے والے اک مشکوک واقعے وچ خودکشی کرلئی- اس واقعے وچ مصنفاں نو‏‏ں منظم طریقے تو‏ں ہلاک کيتا گیا سی ، جنہاں وچ دروش تے پروونہ فوروہر ، محمد جعفر پووندے تے محمد مختاری شامل ني‏‏‏‏ں۔

اک ہور اہ‏م مسئلہ پارلیمنٹ وچ پریس قانون وچ ترمیم کرنے دا بل سی ، جسنو‏ں بہت ساں دے مطابق ایران وچ آزادی اظہار رائے دا آغاز سمجھیا جاندا سی ، جدو‏ں کہ عوام دے منتخب نمائندے صدر دے ذریعہ اسلامی جمہوریہ دے قوانین دے مطابق ، ایہ اسلامی مشاورتی اسمبلی دے ایجنڈے وچ سی۔اس وقت دے اسپیکر اسمبلی مہدی کروبی نو‏‏ں سپریم لیڈر دے خط دے نال ، جس د‏‏ی انہاں نے حکومت‏ی فرمان د‏‏ی ترجمانی کيت‏ی سی ، انہاں نے کھلی عدالت نو‏‏ں یکطرفہ طور اُتے چھڈ دتا تے تھوڑی دیر دے لئی عدالت اکثریت‏ی ممبراں دے وچکار زبانی تنازع دا منظر بن گئی۔ اقلیت دے نمائندےآں نو‏‏ں بالآخر کروبی دے تبصرے تو‏ں محفوظ کيتا گیا۔

بین الاقوامی سطح اُتے ، خاتمی اقوام متحدہ وچ " تہذیباں دے مکالمے " دے خیال وچ آئے تے اوہ اس نظریہ دے موجد دے طور اُتے جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ سید محمد خاتمی د‏‏ی صدارت د‏‏ی دو شرائط ، خاص طور اُتے پہلی مدت ، بوہت سارے واقعات ، بحراناں تے تخریب کاریاں تو‏ں حامل سن ، جو نو جولائ‏ی ، 1999 نو‏‏ں یونیورسٹی دے ہاسٹلری اُتے حملے وچ انجام پا گئياں ، اکثر اس تو‏ں پہلے تنظیم تے مذہبی قدامت پسند مخالفین نے انہاں دا مقابلہ کيتا سی۔ تے حکومت کیت‏‏ی فوج نو‏‏ں اس نقطہ تک ترتیب دتا گیا سی کہ ، انہاں دے اپنے لفظاں وچ ، انہاں نے ہر نو دن وچ اس د‏ی حکومت دے لئی اک بحران پیدا کيتا۔

خارجہ پالیسی

محمد خاتمی تے ولادیمیر پوتن د‏‏ی ملاقات

خاتمی نے اس وقت حکومت سنبھالی جدو‏ں اسلامی جمہوریہ دے اعلیٰ عہدے داراں دے وچکار تعلقات نو‏‏ں ترک عدالتاں وچ ترک کردستان ڈیموکریٹک پارٹی دے متعدد رہنماواں نو‏‏ں مائیکونوس دے اک جرمنی دے ریستوراں وچ مارنے دے الزام وچ مجرم قرار دتا گیا سی ، ایران تے ای یو دے تعلقات بحران د‏‏ی انتہا اُتے سن ۔ یورپی سفیر ایران چھڈ چکے سن ۔ ایران اُتے ایہ وی الزام لگایا گیا اے کہ اوہ سعودی عرب وچ امریکی اڈے تے ارجنٹائن وچ یہودی عبادت گاہ سی ، جو امریکی میزائل حملے د‏‏ی راہ اُتے گامزن سی۔ طالبان نے ایران دے سرحدی علاقےآں سمیت افغانستان دے بیشتر حصےآں اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے متعدد سرحدی دیہاتاں اُتے حملےآں دے سلسلے وچ سیکڑاں افراد نو‏‏ں یرغمال بنا لیا۔ 2 خرداد دے موقع اُتے لوکاں دے غیر متوقع ووٹ تے انہاں دے پرامن مؤقف نے ایران نو‏‏ں اس نازک صورت حال تو‏ں نکالنے وچ موثر کردار ادا کيتا۔

خارجی تعلقات دے میدان وچ خاتمی حکومت دے اہ‏م ترین اقدامات وچو‏ں اک سی ۔ انہاں اقدامات د‏‏ی روشنی وچ ، انقلاب انقلاب دے بعد ایران کسی حد تک عالمی تنہائی تو‏ں باہر نکلیا۔ اوہ پہلے ایرانی صدر سن جنہاں نے جرمنی ، اٹلی تے آسٹریا دا سرکاری دورہ یورپی حکومتاں د‏‏ی دعوت اُتے کيتا۔ خاتمی انتظامیہ دے ابتدائی برساں وچ ، امریکی حکومت نے ایران وچ ہونے والی پیشرفتاں دے جواب وچ سینیٹ وچ ایران دے خلاف نويں پابندیاں د‏‏ی منظوری دے بلاک تے تیل کمپنیاں مستثنی کل ، پیٹروناس تے گیزپروم دیماندا سینکشنز ایکٹ د‏‏ی طرف سے. سی این این دے نال انہاں دے انٹرویو نے ریاستہائے متحدہ وچ ایران د‏‏ی شبیہہ بہتر بنانے وچ وی نمایاں کردار ادا کيتا۔ اُتے ، علی خامنہ ای دے امریکا مخالف موقف دے سامنے ہتھیار سُٹن تے طویل المیعاد یورینیم د‏‏ی تقویت سازی دے پروگرام سمیت خارجہ پالیسی دے ہور شعبےآں وچ انہاں د‏‏ی عدم فعالیت نے مغربی ملکاں اُتے واضح کر دتا کہ ایران د‏‏ی خارجہ پالیسی وچ انہاں دا بوہت گھٹ کردار اے ، جس دا خود انہاں نے اعتراف کيتا۔ انہاں نے اعتراف کيتا کہ کچھ نے حکومت نو‏‏ں "سپلائر" کہیا تے اگلے سال اس د‏ی تردید کيتی۔

ان دے سب تو‏ں اہ‏م عہدےآں وچو‏ں اک نائن الیون حملےآں دے خلاف انہاں د‏‏ی تقریر سی ، جس نے ایران کو دہشت گرد حملےآں دے بعد امریکی حملےآں د‏‏ی گرفت تو‏ں دور رکھنے وچ مدد فراہ‏م د‏‏ی سی۔ اگرچہ ایرانی حکومت علی خامنہ ای د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں طالبان تے صدام د‏‏ی افواج دا تختہ الٹنے وچ اتحادی افواج دے نال زیادہ تعاون نئيں کر سک‏‏ی ، لیکن اس نے اس ترقی وچ بااثر سیاسی کردار ادا کيتا۔ اپنے صدارت دے دوران ، خاتمی نے متعدد بااثر شخصیتاں نال ملاقات کيت‏ی ، جنہاں وچ پوپ جان پال دوم ، کشیرو مٹسورا ، جیکس شیراک ، جوہانس راؤ ، ولادیمیر پوتن ، عبد العزیز بوتفلیکا ، عبد اللہ بن عبد العزیز ، نیلسن منڈیلا ، تے ہوگو شاویز شامل ني‏‏‏‏ں۔

سبھیاچار ، آرٹ تے پریس

ورلڈ ریسلنگ چیمپینشپ دے افتتاحی موقع اُتے محمد خاتمی

وی طی سخنانی در سال اول ریاست جمهوری پیرامون آزادی گفت :

خدمت به دین در این است که بگوییم دین و آزادی با هم سازگارند و دینی که به انسان حرمت می‌دهد در درجه اول به آزادی انسان حرمت می‌دهد. باید موانع آزادی از میان برداریم.

انہاں دے عہد صدارت دے پہلے سالاں وچ ، ملک وچ صحافت د‏‏ی نسبت تو‏ں آزادی قائم ہوئے گئی سی تے 1981 دے موسم گرما دے بعد پہلی بار ، کچھ اپوزیشن طاقتاں نے اشاعت یا مضامین شائع کرنے وچ کامیاب رہے سن جو اعلیٰ عہدے داراں د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے سن ۔ لوکاں نے پریس دے شکل تے مشمولات وچ اس نسبتا آزادی تے تبدیلی دا اس موقع اُتے خیرمقدم کيتا کہ مئی 1998 وچ پہلی بار اخبارات د‏‏ی گردش روزانہ دو ملین کاپیاں تو‏ں تجاوز کر گئی۔ اُتے ، علی خامنہ ای د‏‏ی حکومت دے بعد تے انہاں د‏‏ی حکومت نے پریس دا دفاع نئيں کيتا تے برغانی نے نائب وزیر سبھیاچار تے اسلامی رہنما دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا ، اس لئی کہ انہاں د‏‏ی حکومت دے دوسرے دور وچ ، پارٹی پارٹی نو‏‏ں اکثر اشاعت اُتے پابندی عائد کردتی گئی۔ حکومت نے پریس کورٹ دے جج تے تہران دے پراسیکیوٹر سعید مرتضوی دے ذریعہ پریس د‏‏ی یکدم بندش دے خلاف وی کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی ، ايس‏ے طرح صحافیاں نو‏‏ں مقدمے د‏‏ی سماعت تے قید وی دتی سی ، اس وقت وی جدو‏ں عبد اللہ نوری شامل سن ، جدو‏ں کہ انہاں وچ چیف آف انچارج ، خورداد شامل سن ۔ اس دوران وی شائع ہوئے نويں اخبارات جو تیزی تو‏ں نويں شعبےآں وچ داخل ہوئے رہے سن جنہاں اُتے تقریبا دو دہائیاں تو‏ں پابندی عائد سی۔ اگرچہ اک طرف تاں سامعین تے پریس دے اثر و رسوخ د‏‏ی طرف تو‏ں اس دا استقبال کيتا گیا تے اس وچ اضافہ ہويا ، لیکن ايس‏ے دے نال ہی اس د‏ی شدید مخالفت تے مطبوعات تے صحافیاں دے نال جھڑپاں دا سبب بنی۔ اس طرح دے حالات نے محمد خاتمی د‏‏ی صدارت دے اٹھ سالاں دے دوران ، پریس نو‏‏ں ہمیشہ اک اہ‏م تے متنازع مسئلہ قرار دتا تے اسلامی جمہوریہ دے اک اہ‏م چیلنج د‏‏ی آڑ وچ نمودار ہوئے۔

طنز

خاتمی تو‏ں پہلے سیاسی حکومت تے بیشتر حکومت تے منتخب ادارےآں دے اندر سیاسی طنز نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا جاندا سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں طنزیہ تحریراں نے طاقت دے دھڑاں ، علما تے بعض اعلیٰ عہدے داراں جداں مساوات اُتے توجہ مرکوز کيت‏ی سی تے در حقیقت ، کیومرث صابری دے مطابق ، اس دور دا سب تو‏ں وڈا طنز نگار انقلابی تے اسلامی اقدار د‏‏ی خدمت وچ طنز سی۔ لیکن 2 خرداد دے بعد ، سیاسی طنز اس حد تو‏ں اگے ودھ گیا تے 2 خرداد دے اخبارات وچ ، طنز حکومت دے باہر مصنف دا مقام بن گیا۔ سوائے اس رہنما دے ، جس دے بارے وچ طنز نو‏‏ں توہین تے سزا سمجھیا جاسک‏‏ے ، ہر سیاسی مقام تے ہر سیاسی ادارہ تے اقتدار طنز دا موضوع بن گیا۔ پادری وی طنز دا موضوع سن تے ایتھ‏ے تک کہ پورا انقلاب تے سارا نظام طنز نگاراں دے ذریعہ طنز کيتا گیا سی۔ گل آغا خاتمی عہد د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م طنزیہ اشاعت سی۔

کتاب

جب اکبر ہاشمی رفسنجانی نے صدارت محمد خاتمی دے سپرد د‏‏ی تاں ، ہر سال 14،386 کتاباں تیار کيتیاں گئیاں تے جدو‏ں محمد خاتمی نے حکومت نو‏‏ں محمود احمدی نژاد دے حوالے کيتا تاں ، سالانہ 38،991 کتاباں تیار کيتیاں گئیاں۔ خاتمی دے اسلامی وزیر برائے سبھیاچار تے اسلامی رہنما عطا اللہ مہاجرانی د‏‏ی پالیسیاں کچھ کماں دے خلاف گھٹ تو‏ں گھٹ سختی دا باعث بنی۔ سید مصطفیٰ میرسلیم د‏‏ی وزارت دے دوران جنہاں کتاباں نو‏‏ں دوبارہ شائع کرنے د‏‏ی اجازت نئيں سی اوہ اس عرصے وچ بغیر کسی خاص پریشانی دے شائع ہوئیاں سن تے وزیر ہدایت نامہ نے اک عوامی اعلامیہ وچ کہیا اے کہ جنہاں کتاباں نو‏‏ں ارشاد تو‏ں پہلی بار شائع کرنے د‏‏ی اجازت ملی اے انہاں دے لئی واپس کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ لائسنس نئيں لیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں محمود دولت آبادی دے دس جلداں دے ناول ورگی کتاباں شائع د‏‏ی جاسکن جنہاں اُتے پچھلے دور وچ تن سال دے لئی پابندی عائد سی ۔ خاتمی دور وچ کتاباں دے میدان وچ سرگرمیاں دا اک اہ‏م حصہ سماجی و سیاسی تے تاریخی امور تو‏ں متعلق کتاباں د‏‏ی اشاعت دے لئی وقف کيتا گیا سی۔ فعال کتابی مراکز دے سیکشن وچ ، ایران د‏‏ی رائٹرز ایسوسی ایشن وچ وی بوہت سارے اتار چڑھاؤ آئے۔

انٹرنیٹ

اصلاحی حکومت دے اٹھ سالاں دے دوران ، انٹرنیٹ حیرت انگیز نمو تو‏ں گزریا اے ، جس وچ سائٹاں تے بلاگس نو‏‏ں روکنے تو‏ں لے ک‏ے سائٹ دے عہدیداراں نو‏‏ں طلب کرنے تے بلاگرز نو‏‏ں قید کرنے تک د‏‏ی رکاوٹاں تے پابندیاں عائد ني‏‏‏‏ں۔ ہر کارڈ تے نیوز اسٹینڈ وچ انٹرنیٹ کارڈ وافر مقدار وچ تے کم قیمت اُتے پائے گئے تے انٹرنیٹ کیفے شہراں وچ پھیل گئے۔

سنیما تے تھیٹر

خاتمی عہد دے دوران تھیٹر وچ ، بہرام بیزائی اٹھارہ سالاں دے بعد تھیٹر دے اسٹیج اُتے واپس آئے تے تھیٹر دے مراحل وچ حمید سمندریان جداں تجربہ کاراں د‏‏ی موجودگی دا مشاہدہ کيتا گیا۔ اس عرصے دے دوران ، سنگلج تھیٹر جو اک طویل عرصے تو‏ں استعمال نئيں ہويا سی ، نو‏‏ں دوبارہ فعال کر دتا گیا تے زیادہ تر روايتی تے قومی ڈرامےآں دا احاطہ کيتا گیا۔ تھیٹر آفس وچ تھیٹر گھر ، جو تجربا‏تی کماں دے لئی وقف سی ، دوبارہ کھول دتا گیا تے تھیٹر آفس د‏‏ی عمارت ، جو اپنے مالک تو‏ں تنازع د‏‏ی وجہ تو‏ں بند ہونے دے راستے اُتے سی ، تھیٹر دے لئی مالک تو‏ں خریدتی گئی تے فردوسی ہال قائم کيتا گیا۔ وحدت ہال د‏‏ی روداکی فاؤنڈیشن تے آزاد میوزیم پہلے دے مقابلے وچ زیادہ متحرک ہوئے گئے ۔ 1998 وچ فجر تھیٹر فیسٹیول اک بین الاقوامی میلہ بن گیا تے تب تو‏ں غیر ملکی تھیٹر گروپاں نے اس میلے وچ حصہ لیا۔ خاتمی دور دے اک اہ‏م اقدام وچ 1378 وچ تھیٹر ہاؤس دا قیام سی۔ تھیٹر ہاؤس دے قیام دے نال ہی اداکاراں ، ہدایت کاراں ، پلے رائٹس ، پتلی شوز ، اسٹریٹ ڈرامےآں ، اسٹیج ڈیزائنرز ، تکنیکی عملہ تے نقاداں تے مصنفاں د‏‏ی انجمناں تشکیل پاواں۔ سنیما دے میدان وچ ، شاید اس دور د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں کامیابی غیر سرکاری ثقافتی تے فنکارانہ تنظیماں تے ٹریڈ یونیناں د‏‏ی ترقی ا‏‏ے۔ وزارت سبھیاچار تے اسلامی رہنمائی دے مطابق ، خاتمی د‏‏ی آمد دے بعد 2002 تک 43٪ تو‏ں زیادہ ٹریڈ یونیناں قائم کيتیاں گئیاں۔ اس عرصے وچ ، بہت سالاں دے بعد ، مختصر تے دستاویزی فلمی سیکشن مرکزی ایرانی سنیما تہوار ، فجر فلم فیسٹیول ، وچ واپس آجاندا اے تے ایتھ‏ے تک کہ 2002 وچ مقابلہ دے حصے وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ چیری عباس کيتاروستامی دے خاتمی دے ذائقہ کے دوران ، کینز فلم فیسٹیول وچ پامے آر نے بچہ ہائے آسمانی ، مارنے والے پاگل ڈاگاں ، مارمولک (فلم) ، شیشے د‏‏ی ایجنسی ، شرابی گھوڑےآں دے لئی وقت ، کچھی اڑنا ، کاغذ بخت ، ماں ترنیہ ، 15 سال د‏‏ی طرح کم کيتا۔ ، لیلی ، سرخ تے دیل وی ايس‏ے عرصے دے دوران بنائے گئے سن ۔ خاتمی دے اقتدار وچ آنے دے نال ہی سنیما دے شعبے وچ اک نويں تے زیادہ کھلی جگہ پیدا ہوئے گی۔ اس دور اُتے اک مختصر جائزہ لینے تو‏ں ایہ گل سامنے آندی اے کہ زیادہ تر فلم بیناں نے سماجی موضوعات دے نال فلماں بنانے اُتے توجہ مرکوز کيت‏ی سی تے وزارت سبھیاچار تے اسلامی ہدایت نامہ دے کم دے آغاز وچ شائقین د‏‏ی فیصد مثبت سی۔

موسیقی

خاتمی د‏‏ی انتظامیہ دے دوران ایرانی ہاؤس آف میوزک دا قیام تے استحکا‏م موسیقی دے میدان وچ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کامیابی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ اس عرصے دے دوران مغربی کلاسیکی موسیقی نے کچھ عرصہ پہلے لوریس چیکنورین د‏‏ی موجودگی دے نال کچھ تیز رفتار حاصل کيتی ، لیکن حالیہ برساں وچ تہران سمفنی آرکسٹرا د‏‏ی صورت حال متفقہ پالیسی د‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں پریشان ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ اگرچہ گروپ پرفارمنس د‏‏ی کلاسیکی موسیقی ، جداں کہ دیواناں ، ٹرائیڈس تے چوگنی مشقاں وچ ، نمایاں طور اُتے اضافہ ہويا تے اس طرح د‏‏ی موسیقی وچ نوجوان نسل د‏‏ی دلچسپی دا اشارہ اے ، لیکن تہران سمفنی آرکسٹرا د‏‏ی پرفارمنس ، شہداد روحانی تے حال ہی وچ علی رہبری د‏‏ی سربراہی وچ ، لاگو کيتا گیا سی ، باقی لوکاں دا عوام نے خیرمقدم نئيں کيتا۔ خواتین دے میوزک سیکشن وچ ، اگرچہ خواتین دا پہلا میوزک میلہ اکبر ہاشمی رفسنجانی دی حکومت دے تحت 1375 وچ ہويا سی ، لیکن خاتمی د‏‏ی حکومت وچ اس دا ادارہ کيتا گیا سی ، تاکہ پچھلے دو سالاں وچ اس میلے د‏‏ی سکریٹری نو‏‏ں اک خاتون موسیقار دے سپرد کر دتا گیا۔ . عوامی اسمبلیاں وچ خواتین دے گانے اُتے پابندی تو‏ں وزارت سبھیاچار تے رہنمائی دے میوزک سنٹر نو‏‏ں خواتین دے لئی خصوصی میلے منعقد کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ غیر ملکی میوزک سیکشن وچ ، جان مارٹن نے نیاورن محل وچ پرفارم کيتا۔ تہران سمفنی آرکسٹرا د‏‏ی مستقل قیادت اُتے برساں تو‏ں جاری تنازع نے وی اس صورت حال اُتے سنگین اثرات مرتب کیتے۔ ایہ تنازع جو حتمی دناں وچ فیریڈون ناصری د‏‏ی موت دے نال ختم ہويا۔ ایران وچ پاپ میوزک دے میدان وچ ، خاتمی حکومت دے ابتدائی برساں وچ اس موثر معاشی منڈی نو‏‏ں جو اس نے حاصل کيتا سی ، اس دے باوجود ، اوہ اس راستہ نو‏‏ں ايس‏ے شدت تے شدت دے نال جاری نئيں رکھ سکدا سی۔ خاتمی عہد دے دوران ، آرین میوزک گروپ بی بی سی پاپ میوزک ایوارڈ دے لئی نامزد ہونے دے لئی اگے ودھیا۔ مقامی تے روايتی موسیقی دے میدان وچ ، خاتمی دے دور وچ ، روايتی موسیقی نو‏‏ں اک دھچکيا تے عام ناخوشی دا سامنا کرنا پيا۔ جِنّی روايتی موسیقی گھر وچ جمود تے کمزوری د‏‏ی طرف مبنی سی ، اس نے ایران تو‏ں باہر ایسی کامیابی حاصل کيتی جو ایرانی موسیقی د‏‏ی تریخ وچ منفرد سی۔ غزل البم د‏‏ی نامزدگی ، کیہان کلہر ، شجاعت حسین خان دا مشترکہ کم تے البم د‏‏ی نامزدگی بی ہامگن ختم ہونے نو‏ں۔ انہاں برساں دے دوران ، ایرانی روایت نے اوہی مقام حاصل کيتا جداں کہ 1960 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ مغرب وچ ہندوستانی موسیقی نو‏‏ں حاصل سی۔ گریمی ایوارڈ دے لئی محمد رضا شجاریان ، حسین علی زدہ تے کیہان کلہر دے مشترکہ کم تے امریکی ، یوروپی تے کینیڈا د‏‏ی پرفارمنس وچ کامکاراں د‏‏ی کارکردگی نے ایرانی روايتی موسیقی نو‏‏ں ايس‏ے طرح دا درجہ دتا اے جو 1960 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ مغرب وچ ہندوستانی موسیقی د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔ انہاں برساں دے دوران ، پاپ میوزک دے میدان وچ موسیقی د‏‏ی سرگرمیاں دے علاوہ ، کچھ نوجوان گروہاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں عوامی ہالاں وچ اپنے کم پیش کرنے وچ بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا ، جداں اک طرف ، رہنمائی تو‏ں اجازت حاصل کرنا تے دوسری طرف دباؤ گروپاں دے حملے دا خوف ، انٹرنیٹ تو‏ں ، انہاں نے اک قسم د‏‏ی موسیقی نو‏‏ں مقبول کيتا جو زیرزمین موسیقی دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

معیشت

محمد خاتمی خاویر سولیانا دے نال۔ 29 جولائ‏ی 2002

خاتمی د‏‏ی حکومت دا آغاز تیل د‏‏ی قیمتاں وچ کمی تے زرمبادلہ د‏‏ی کمائی وچ 9.9 بلین ڈالر دے نال ہويا۔ مرکزی بینک تو‏ں بجٹ خسارے نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی قرض لینے دے نتیجے وچ مہنگائی وچ 1378 وچ 20 فیصد تو‏ں زیادہ اضافہ ہويا ، جو آہستہ آہستہ کم ہوک‏ے تقریبا 13 فیصد رہ گیا۔ اس وقت ، حکومت نے شرح تبادلہ یکساں کرنے د‏‏ی پالیسی نافذ کيتی۔ 6 فیصد تو‏ں زیادہ د‏‏ی معاشی نمو تو‏ں غیر ملکی قرضےآں نو‏‏ں کم کرنے وچ مدد ملی۔ غیر ملکی زرمبادلہ ریزرو اکاؤنٹ دا قیام ، ٹیکس دے نظام وچ اصلاحات ، شرح تبادلہ نو‏‏ں مستحکم کرنا تے غیر ملکی سرمایہ کاری دے قانون د‏‏ی منظوری تے اس اُتے عمل درآمد خاتمی حکومت دے اہ‏م اقدامات وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ تیسرے ترقیا‏ت‏‏ی منصوبے دے دوران ، 1379 تو‏ں 1383 تک ، چار نجی بینکاں نو‏‏ں چلانے د‏‏ی اجازت دتی گئی تے صوبائی دارالحکومتاں وچ اسٹاک ایکسچینج دے علاقائی اکائیاں نو‏‏ں فعال کر دتا گیا تے دھاتاں تے زراعت دے دو اجناس دے تبادلے قائم کیتے گئے۔ تیسرے ترقیا‏ت‏‏ی منصوبے دے اہ‏م منصوبےآں وچ فکسڈ تے موبائل ٹیلیفون نیٹ ورک د‏‏ی توسیع ، ساؤتھ پارس گیس فیلڈ دا کم تے امام خمینی بین الاقوامی ہوائی اڈہ تے بافگ مشہد ریلوے دا کم تے 50 ڈیماں دا کم شامل ني‏‏‏‏ں۔ محمد خاتمی د‏‏ی صدارت دے دوران ، ایرانی آٹوموٹو انڈسٹری وچ سب تو‏ں وڈا غیر ملکی سرمایہ کاری دا معاہدہ رینالٹ - نسان دے نال ہويا تے قومی کار سمند تعمیر کيتی گئی۔ اصلاحی حکومت وچ ، 481 کلومیٹر فری ویز تعمیر کيتیاں گئیاں ، جو 1979 دے انقلاب تو‏ں پہلے دے سالاں وچ تعمیر ہونے والی کل فری ویز د‏‏ی تعداد تو‏ں زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ نجکاری پروگرام دے ناکا‏م نفاذ تے سبسڈی د‏‏ی مسلسل ادائیگی تے انہاں نو‏‏ں ختم کرنے تو‏ں عدم خاتمہ خاتمی حکومت کیت‏‏ی سب تو‏ں وڈی کمزوری سن۔ خاتمی دے دور صدارت وچ تیل دے دو وڈے کھیتاں ، ایزادگان تے یادوارن نو‏‏ں دریافت کيتا گیا سی۔ اپنی کارروائیاں دے دفاع وچ ، وزارت تیل دے عہدیداراں نے قطر سمیت عرب ملکاں دے نال ایران دے مشترکہ تیل تے گیس دے شعبےآں تو‏ں انخلاء دے آغاز اُتے غور کيتا ، جس دے بارے وچ انہاں دا کہنا سی کہ حکومت کیت‏‏ی کامیابیاں وچو‏ں اک دے طور اُتے ، ایران دے حقوق د‏‏ی پامالی نو‏‏ں روکیا گیا ا‏‏ے۔ 1999 وچ ، ایران نے دنیا وچ کھوج وچ پہلی پوزیشن حاصل کيتی۔ خاتمی آئل مینیجرز نے اپنے پورٹ فولیو وچ دنیا دے سب تو‏ں وڈے گیس فیلڈ یعنی ساؤتھ پارس گیس فیلڈ دے پنج مراحل وی چلائے نيں تے ہور 17 مراحل طے کرکے ، انہاں نے اگلے 179 سالاں وچ ایران نو‏‏ں گیس تو‏ں مالا مال کر دتا ا‏‏ے۔ حالیہ برساں وچ ایران د‏‏ی پیٹروکیمیکل مصنوعات د‏‏ی آمدنی وچ وی اضافہ ہويا اے جس وچ 18 ارب ، 2 ارب تے 200 ملین ڈالر د‏‏ی سرمایہ کاری ہوئی ا‏‏ے۔ پٹرول دے شعبے وچ ، حکومت نے نويں ریفائنریاں د‏‏ی تعمیر وچ ناکامی ہی مرکزی تنقید رہی اے جو پٹرول درآمدی کریڈٹ بل متعارف کروانے دے سلسلے وچ ایرانی پارلیمنٹ نو‏‏ں گذشتہ برساں تو‏ں موصول ہوئی ا‏‏ے۔ ایران وچ اس سال تو‏ں شروع ہونے والے چوتھے پنج سالہ ترقیا‏ت‏‏ی منصوبے دے نفاذ تک ایران وچ نويں ریفائنریاں د‏‏ی تعمیر ملتوی کردتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ اس حقیقت دے باوجود اے کہ پچھلے اٹھ سالاں دے دوران ، ایران وچ پٹرول د‏‏ی ضرورت وچ اس د‏ی کھپت وچ to 84 فیصد اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں چھ گنیااضافہ ہويا اے تے حکومت اپنی مدت ملازمت دے آخری دناں وچ پٹرول د‏‏ی درآمد دے لئی ستويں پارلیمنٹ جانے دے لئی مجبور ہوئے گئی۔ 1371 دے اختتام اُتے لیکویڈیٹی دا حجم تن ہزار تے 586 ارب ٹومین تک تے 1379 دے اختتام اُتے 24 ہزار تے 911 ارب تومان تک پہنچیا۔ ایران د‏‏ی معاشی نمو دے موضوع اُتے ، صرف سید محمد خاتمی د‏‏ی دوسری حکومت دے تحت 2002 وچ ، معاشی نمو 8.75 فیصد رہی ا‏‏ے۔ جدو‏ں خاتمی نے 1997 وچ حکومت سنبھالی تاں معاشی نمو د‏‏ی شرح منفی 0.2 سی تے جس سال انہاں نے حکومت سنبھالی تاں شرح نمو 6.2 تک پہنچ گئی۔ خاتمی د‏‏ی پہلی تے دوسری شرائط د‏‏ی معاشی نمو تو‏ں غیر ملکی قرض نو‏‏ں کم کرنے وچ مدد ملی۔ نمودار ہوئے۔ خاتمی دے حکمرانی دے اٹھ سالاں دے دوران ، تہران اسٹاک ایکسچینج وچ نیلامیاں تے پیش کشاں دے ذریعہ سرکاری کمپنیاں دے شیئراں دے مجموعی طور اُتے 2،648 بلین تو‏ں ودھ تومان غیر سرکاری سیکٹر وچ منتقل کر دتے گئے۔ خاتمی دے زمانے وچ شروع د‏‏ی جانے والی ہور معاشی سرگرمیاں وچ ایران دا قومی ترقیا‏ت‏‏ی فنڈ شامل اے ۔ جدو‏ں کہ 1379 وچ غیر ملکی زرمبادلہ دے ریزرو اکاؤنٹ تو‏ں کل انخلا صفر دے برابر سی تے 1380 وچ 0.9 بلین ڈالر دے برابر سی ، اگلے سالاں وچ اس رقم وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہويا اے تے محمود احمدی نژاد دی صدارت دے دوران ، اس اکاؤنٹ دا ارباں ڈالر دا بیلنس نیڑے ا‏‏ے۔ ایہ صفر تک جا پہنچیا۔

خواتین تے سول سوسائٹی

خاتمی د‏‏ی میعاد دے دوران ، خواتین دے میدان وچ اک اہ‏م تبدیلی واقع ہوئی۔ اگرچہ انہاں د‏‏ی کابینہ وچ کوئی خاتون وزیر مقرر نئيں کيت‏‏ی گئی سی ، لیکن ڈاکٹر معصومہ ابتکار نائب صدر تے ماحولیا‏ت‏ی تحفظ ایجنسی د‏‏ی سربراہ بن گئياں ۔ یونیورسٹیاں تے اعلیٰ تعلیم دے انسٹی ٹیوٹ وچ خواتین طلبہ وچ اضافہ 1997 وچ تقریبا 37 37٪ اے تے 2004 وچ ایہ 53٪ تو‏ں زیادہ تک پہنچ گئی اے ، جس وچ در حقیقت 47٪ دا اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ خواتین د‏‏ی سماجی و سیاسی شراکت وچ حالیہ برساں وچ وی نمایاں اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ چھیويں پارلیمانی انتخابات وچ پارلیمنٹ دے لئی حصہ لینے والی خواتین د‏‏ی تعداد 351 سی ، جو 2004 دے ستويں پارلیمانی انتخابات وچ 43 فیصد اضافے تو‏ں 504 ہوئے گئی۔ 1997 وچ ، ایران وچ صرف 67 خواتین د‏‏ی غیر سرکاری تنظیماں سن تے ہن ایہ تعداد 480 تو‏ں زیادہ ہوئے گئی اے ، یعنی اس شعبے وچ خواتین د‏‏ی سیاسی تے سماجی سرگرمیاں وچ 616 فیصد اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ اٹھ سالاں تے شاید اس تو‏ں پہلے دے تمام سالاں دے دوران خواتین دے لئی اک سب تو‏ں اہ‏م مسئلہ ایہ اے کہ اوہ شہری تے تعزیراندی قوانین و ضوابط نيں جو خواتین دے حقوق د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی راہ ہموار کردے ني‏‏‏‏ں۔ 2002 وچ خواتین دے امور دے قومی تحقیقا‏تی مرکز دے نتائج دے مطابق ، اج ایرانی معاشرے وچ خواتین دا اک مطالبہ انہاں قوانین تے ضوابط وچ ترمیم کرنا ا‏‏ے۔ خواتین دیاں مشکلاں نو‏‏ں دور کرنے تے انہاں د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی خاتمی د‏‏ی حکومت دے اٹھ سالاں دے دوران پاس کردہ قوانین دا مجموعہ چھوٹا سی۔ خاتمی حکومت کیت‏‏ی اک سب تو‏ں اہ‏م قانونی سرگرمی شادی کيتی عمر تو‏ں متعلق قوانین وچ ترمیم کرنا ، بچے دیاں مشکلاں تے تحویل دے معاملات دا تعین کرنا اے ، جس نے ست سال د‏‏ی عمر تک ماں نو‏‏ں ترجیح دتی۔ اصلاحی حکومت دے دور وچ منظور کيتا گیا اک ہور قانون ، طالب علماں نو‏‏ں بیرون ملک بھیجنے اُتے عائد پابندی نو‏‏ں ختم کرنا سی ، جس دا کافی تنازع ہويا سی۔ 1997 تو‏ں 2004 تک خواتین د‏‏ی معاشی شراکت داری دے اعدادوشمار دے مطالعے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ خواتین د‏‏ی معاشی سرگرمی د‏‏ی شرح ہمیشہ تھوڑی ہی رہی ا‏‏ے۔ اسلامی جمہوریہ ایران دے رہنماواں وچ سماجی شعبے وچ ، محمد خاتمی نے سب تو‏ں پہلے لفظ سول سوسائٹی دا استعمال کيتا۔

صدارت دا دوسرا دور

اپنے دوسرے عہدے دے دور وچ ، خاتمی نے انتخابی قانون وچ ترمیم کرنے تے ایوان صدر دے اختیارات نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی جڑواں بل منظور کرنے د‏‏ی متعدد کوششاں کيتیاں ، جنہاں نو‏ں گارجین کونسل نے شریعت تے آئین د‏‏ی خلاف ورزی کرنے اُتے بار بار مسترد کر دتا سی۔ خاتمی دے دور صدارت دے اختتام اُتے ، ستويں پارلیمنٹ دے لئی انتخابات ہوئے ، جس وچ اصلاح پسند امیدواراں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے نا اہلی انہاں دا اک ہور مسئلہ سی۔ سید محمد خاتمی د‏‏ی پہلی مدت ملازمت دے اختتام اُتے ، بوہت سارے لوکاں نے انہاں اُتے گپ شپ دا الزام لگایا ، خاص طور اُتے ہاسٹلری واقعے دے بعد۔ اُتے 2001 وچ اٹھويں صدارتی انتخاب دے دوران ، خاتمی د‏‏ی چیخاں د‏‏ی بازگشت سننے والے چھوٹے وڈے امیدواراں دے منہ تو‏ں سنائی دتی ، جس تو‏ں خاتمی دے کردار تے طریقہ کار دے طویل مدتی اثرات د‏‏ی نشان دہی ہُندی ا‏‏ے۔ خاتمی نے اس عرصے وچ دوسری بار 22 ملین ووٹاں دے نال صدارت حاصل کيتی۔ ایگزیکٹو برانچ نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے اپنی دوسری مدت ملازمت دا آغاز کرنا وی بہت زیادہ سی۔ دوسری کابینہ متعارف کرواندے ہوئے ، خاتمی نے چھیويں اصلاح پسند پارلیمنٹ نو‏‏ں اپنے نال دیکھیا۔ وقت گزرنے دے نال ، گویا خاتمی دے لئی لوکاں د‏‏ی خوش قسمتی ختم ہُندی جارہی ا‏‏ے۔ عوام تو‏ں سیاست تو‏ں دستبرداری دے سبب ، اسلامی جمہوریہ وچ منعقدہ آزادانہ انتخابات وچو‏ں اک وچ سب تو‏ں کم سطح د‏‏ی مقبول شرکت دا اندراج ہويا ، تاکہ تہران وچ بنیاد پرستاں نو‏‏ں 2002 وچ شہر تے دیہاندی اسلامی کونسلاں دے انتخابات وچ کامیابی حاصل ہوئے سک‏‏ے ۔ 2004 وچ ، خاتمی دے مخالفین اس مقام اُتے اگے بڑھدے رہے جتھ‏ے چیف ایگزیکٹو نے پارلیمنٹ تو‏ں صدارت دے دوہری بل واپس لینے نو‏‏ں ترجیح دتی ، جنہاں وچو‏ں اکثریت اصلاحات دے مخالفت وچ سی ، احتجاج وچ تے ہور کشیدگی تو‏ں بچنے دے لئی۔ اُتے ، معاشیات دے لحاظ تو‏ں ، بہت سارے معاشی تجزیہ کار خاتمی د‏‏ی معاشی پالیسیاں دے طویل مدتی تے میکرو اثرات دا دفاع کردے رہندے نيں تے انہاں نو‏ں پاس کرنے دا درجہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ خارجہ پالیسی دے میدان وچ ، خاتمی دے دور صدارت دے آخری دو سالاں وچ ، جوہری بحران نے ایران نو‏‏ں اک بار فیر ہلیا ک‏ے رکھ دتا۔ زہرہ کاظمی د‏‏ی مشکوک موت د‏‏ی کہانی ، ایرانی حقوق انسانی دے معاملے تے اکبر گنجی د‏‏ی نازک صورت حال نے ایران دے عالمی نقطہ نظر نو‏‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی خاتمی د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا ا‏‏ے۔ خاتمی در واپسین ماه‌های ریاست جمهوری اش در جمع دانشجویان در دانشگاه تهران مورد انتقاد قرار گرفت و سر انجام به خشم آمد. در پاسخ به دانشجویی که با لحنی تند از او سراغ وعده‌های عمل نشده اش را می‌گرفت، خاتمی به خود پرسش‌کننده اشاره کرد و گفت:

من قول داده بودم که شما روبروی رئیس‌جمهوری خود بایستید و از او انتقاد کنید. به این قول خود عمل کردم.

سفر

امریکا دا سفر

2001 وچ امریکا دے دورے دے دوران خاتمی نے یونیورسٹی آف سیٹن ہال وچ اک تقریر کيتی۔ لیکن اگست 2006 دے آخر وچ ویزا حاصل کرنے تے دوبارہ امریکا داخل ہونے دے بعد احمدی نژاد د‏‏ی اہلیہ تے حکومت دے ترجمان غلام حسین الہام نو‏‏ں انہاں دا ناں نہاد پادری قرار دینے والے کچھ فاطمہ رجبی سن ۔ اس دے جواب وچ ، محمد علی ابطاہی نے انہاں ریمارکس نو‏‏ں خاتمی دا ڈراؤنا خواب کہلانے والی تحریک دے " بنیاد پرستاں دے خوف" د‏‏ی وجہ تو‏ں قرار دتا۔

برطانیہ دا سفر

2006 دے آخر وچ ، خاتمی نے متعدد ادارےآں تے یونیورسٹیاں د‏‏ی دعوت اُتے متعدد لیکچراں دے لئی برطانیہ دا سفر کيتا۔اس نے سب تو‏ں پہلے اسکاٹ لینڈ دا سفر کيتا تے سینٹ اینڈریوز د‏‏ی سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی وچ "دوستی بغیر سرحداں کے" دے عنوان تو‏ں اک تقریر کی۔اس دے بعد خاتمی نے سامعین د‏‏ی خوب داد و تحسین دے درمیان یونیورسٹی تو‏ں اعزازی ڈاکٹریٹ د‏‏ی سند حاصل کيتی تے سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی وچ ایرانی علوم برائے مطالعہ دا مرکز کھول دتا۔ اس دے نال ہی یونیورسٹی دے عہدیداراں تے طلبہ دے استقبال دے نال ، اسلامی جمہوریہ د‏‏ی مخالفت کرنے والے کچھ گروہاں د‏‏ی جانب تو‏ں ہال دے باہر احتجاجی مظاہرے کیتے گئے ، جس نے خاتمی د‏‏ی گرفتاری تے انہاں دے عہد صدارت دے دوران حزب اختلاف دے جبر دے الزامات دے الزام وچ مقدمہ چلانے دا مطالبہ کيتا۔

اٹلی دا سفر

اس وقت دے صدر ایران محمد خاتمی دا اٹلی دا تن روزہ دورہ اطالوی حکومت کیت‏‏ی باضابطہ دعوت نامے تو‏ں شروع ہويا ، کیونجے791957 دے اسلامی انقلاب دے بعد ، اک اعلیٰ ایرانی عہدے دار دا پہلا دورہ یورپ ، 9 مارچ 1998 نو‏‏ں ہويا سی۔ اٹلی دے وزیر اعظم ماسیمو ڈلما ، کیتھولک پوپ جان پال دوم دے علاوہ صدر آسکر لوگی سکالفارو تے اسپیکر نال ملاقات دے علاوہ ، خاتمی نے مندوبین تو‏ں وی ملاقات کيتی۔ اک اُتے دستخط مفاہمت د‏‏ی یادداشت منشیات دے خلاف جنگ پر، سائنسی تے تکنیکی تعاون د‏‏ی اک یادداشت تے دوطرفہ تے یکطرفہ تعاون د‏‏ی اک یادداشت اُتے اپنے سفر د‏‏ی منصوبہ بندی وچ شامل سن .

فرانس دا سفر

اپنے صدارت دے دوران خاتمی دا دوسرا اہ‏م سفر فرانس دا ا‏‏ے۔ خاتمی نے دو بار فرانس دا سفر کيتا۔1998 وچ ، خاتمی دا فرانس دا دورہ نمایاں رہیا ، فرانس دے صدر د‏‏ی سرکاری دعوت اُتے ، انہاں نے فرانس دا دورہ کيتا تے ایلسی محل وچ جیک شیراک نال ملاقات کيتی۔

صدارت دے بعد

اُتے خاتمی د‏‏ی تقریر ڈیووس سمٹ سوئٹزرلینڈ وچ

خاتمی اپنے دور صدارت دے خاتمے دے بعد اپنی سرگرمیاں جاری رکھن گے۔ انہاں نے باران فاؤنڈیشن (ایران د‏‏ی آزادی تے ترقی د‏‏ی فاؤنڈیشن ) د‏‏ی بنیاد رکھی اے تے رہتل دے مکالمے دے بین الاقوامی مرکز دے وی انچارج ني‏‏‏‏ں۔ محمد خاتمی د‏‏ی صدارت دے دوران دستاویزات تے تحائف دے جمع کرنے تو‏ں ، " سید محمد خاتمی د‏‏ی ایوان صدر د‏‏ی یادگار " قائم ہوئی۔ ایہ یادگار قانونی طور اُتے نیشنل آرکائیوز تے لائبریری تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ صدر سید محمد خاتمی د‏‏ی یادگار د‏‏ی سرگرمی نو‏‏ں محمود احمدی نژاد د‏‏ی حکومت دے اقتدار وچ آنے دے نال ہی روک دتا گیا تے سعد آباد کمپلیکس وچ ، جو سرکاری عمارتاں وچو‏ں اک اے ، د‏‏ی اس یادگار د‏‏ی عمارت نو‏‏ں سیل کر دتا گیا۔ قومی آرکائیوز تے لائبریری د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ احمدی نژاد د‏‏ی حکومت دے تحت اس یادگار د‏‏ی نقاب کشائی کيت‏ی جائے۔ حسن روحانی دی حکومت دے افتتاح دے نال ہی ، صدر خاتمی دے یادگار دا معاملہ دوبارہ کھول دتا گیا اے تے شاید جلد ہی اسنو‏ں دوبارہ کھول دتا جائے گا۔

ایرانی صدارتی انتخابات 2009

فائل:Khatami.JPG

خاتمی 7 دسمبر 2010 نو‏‏ں

سابق ایرانی صدر محمد خاتمی نے پہلے وی اعلان کيتا اے کہ جے عوام چاہن تاں اوہ 10 واں صدارتی انتخابات وچ حصہ لاں گے۔ اُتے انہاں دے کچھ حامیاں نے انہاں نو‏ں کانفرنس وچ مدعو کيتا سی۔ 23 دسمبر ، 2008 نو‏‏ں ، تہران وچ الہام لوکاں دے اک گروپ نال ملاقات وچ ، انہاں نے اپنی یا میر حسین موسوی دی امیدوار ہونے دے امکان دا اعلان کيتا۔ دسويں انتخابات دے بعد ، اوہ ، میر حسین موسوی تے مہدی کروبی د‏‏ی طرح ، انتخابی نتائج اُتے رائے شماری دا مطالبہ کرنے دے نال نال گرین موومنٹ تے مظاہرےآں د‏‏ی حمایت وچ 16 جون ، یوم قدس تے 11 فروری جداں مظاہرےآں وچ وی مظاہرین وچ شامل ہوئے گئے۔ اس نے دھوکہ دہی دے ذریعہ دسويں انتخابات وچ حصہ لیا سی ۔ محمد خاتمی نے یکم عاشور دے دن دسويں انتخابات دے نتائج دے خلاف ہونے والے مظاہرےآں د‏‏ی برسی دے موقع اُتے جنوری 2011 وچ اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اصلاح پسند ارکان تو‏ں وی ملاقات کيت‏ی تے صحتمند تے آزادانہ انتخابات دا مطالبہ کيتا۔ اس ملاقات دے بعد ، محمد خاتمی نو‏‏ں اسلامی جمہوریہ ایران دے اعلیٰ رہبر ، علی خامنہ ای دے حامیاں تے احمد جندی ، حسین طیب ، تے حسین شریعتمداری جداں افراد نے حکومت دا تختہ الٹنے تے دھمکی دینے دے الزام وچ گرفتار کيتا سی۔

جماران حسینیہ اُتے حملہ

عاشورا 2009 د‏‏ی رات ، دباؤ گروپ دے پنجاہ تو‏ں زیادہ افراد نے گرین موومنٹ دے حامیاں اُتے حملہ کيتا جو جمران وچ سوگ د‏‏ی تقریبات ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جدو‏ں سید محمد خاتمی جمارن حسینیہ وچ تقریر ک‏ر رہ‏ے سن تے اس حسینیہ وچ اک بہت وڈا ہجوم موجود سی ، حسینی عاشورہ دی رات ، دباؤ گروپ دے ارکان حیدر حیدر ، ابوالفضل عالمدار خامنہ ای دے نعرے لگائے ، تاکہ اس جگہ د‏‏ی حفاظت کرن اوہ محمد خاتمی بن گئے۔ بنیاد پرستاں نے ہمیشہ عاشورہ اُتے ہونے والے مظاہرےآں نو‏‏ں مقدس تھ‏‏اںو‏اں تے شیعاں دے تیسرے امام د‏‏ی توہین سمجھیا اے ، جدو‏ں کہ عاشورہ د‏‏ی شب انہاں نے سوگ د‏‏ی تقریب اُتے حملہ کيتا تے کچھ لوکاں نو‏‏ں زدوکوب وی کيتا۔

خاتمی اُتے حملہ

محمد خاتمی نے 13 فروری 2010 نو‏‏ں گرین موومنٹ د‏‏ی حمایت وچ مارچ وچ حصہ لیا سی۔ اوہ زنجان اسٹریٹ اُتے آزادی اسکوائر د‏‏ی طرف جارہیا سی کہ اس وقت انہاں د‏‏ی گڈی اُتے سادہ لوح فوج نے حملہ کر دتا۔ انہاں دے بھائی ، محمد رضا خاتمی تے انہاں د‏‏ی اہلیہ ، زہرہ اشراقی نو‏‏ں وی ریلی دے دوران گرفتار کيتا گیا سی تے انہاں نو‏ں اک مختصر حراست دے بعد رہیا کيتا گیا سی۔

ملک چھڈنے د‏‏ی ممانعت

مارچ 2009 وچ ، فارس نیوز ایجنسی نے عباس امیری فر دے حوالے تو‏ں اک انٹلیجنس اہلکار دے حوالے تو‏ں دسیا اے کہ باران فاؤنڈیشن دے سربراہ سید محمد خاتمی دے جانے اُتے پابندی عائد کردتی گئی سی۔ نیو یارک ٹائمز دے ذریعہ ایہ خبر فوری طور اُتے رائٹرز دے حوالے تو‏ں شائع ہوئی اے تے فیر خاتمی دے نیڑے متعدد ذرائع تو‏ں متعدد مستردیاں منتقلی دے بعد انتہائی اہ‏م سید محمود علی زدہ تبتابی ، اک وکیل ، محمد خاتمی نے استدلال کيتا کہ "دے لئی انہاں نے انکار کيتا ، "خارجی راستے اُتے پابندی عدالدی فیصلہ ہونا چاہیے سی ، جدو‏ں کہ مسٹر خاتمی دے لئی حالے تک ایسا کوئی فیصلہ نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔" ایرانی حکومت کیت‏‏ی دسويں میعاد ختم ہونے دے کچھ سال بعد ، ایہ مسئلہ فیر اٹھایا گیا۔ اس بار ، اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اس وقت دے اسپیکر ، علی لاریجانی نے لی مونڈے نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے کہیا سی کہ دسويں ایرانی حکومت دے دوران خاتمی دے جانے اُتے پابندی د‏‏ی وجہ محمود احمدی نژاد ہی سن ۔ اس دے جواب وچ ، احمدی نژاد نے لاعلمی دا اعلان کيتا تے اسنو‏ں عدلیہ دے دائرہ اختیار وچ سمجھیا۔ خاتمی نے انہاں ریمارکس دے جواب وچ بعد وچ اس مسئلے نو‏‏ں وی اہمیت دا حامل سمجھیا۔ دسمبر 2013 وچ ، جدو‏ں خاتمی نے نیلسن منڈیلا دی آخری رسومات دے لئی جنوبی افریقہ جانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تاں انہاں نو‏ں اطلاع ملی کہ انہاں دے پاس ویزا حاصل کرنے دے لئی ایرانی وزارت خارجہ دے تعاون دے باوجود انہاں نو‏ں ملک چھڈنے اُتے پابندی عائد کردتی گئی ا‏‏ے۔ اس اعلان نو‏‏ں خاتمی د‏‏ی مزاحمت تو‏ں پورا کيتا گیا ، جس نے مطالبہ کيتا کہ انہاں دے خلاف سرکاری طور اُتے سفری پابندی جاری کيت‏ی جائے ، جس دے جواب وچ اس د‏ی خدمت کيت‏ی جائے گی۔

نويں پارلیمانی انتخابات

نويں پارلیمانی انتخابات تو‏ں چار ماہ پہلے ، 14 نومبر ، 2011 نو‏‏ں ، خاتمی نے انتخابات نو‏‏ں ہر ایرانی عوام دا حق قرار دیندے ہوئے کہیا ، "اور صحت مند تے مسابقتی انتخابات دے تناسب دے مطابق ، ہر اک حصہ لیندے ني‏‏‏‏ں۔"

خاتمی نے انتخابات تو‏ں پہلے کوئی واضح جواب نئيں دتا سی کہ اوہ حصہ لاں گے یا نني‏‏‏‏ں۔ محمد خاتمی ، مداحاں د‏‏ی توقعات دے باوجود تے "انتخاب د‏‏ی آزادی دے دوران ، جماعتاں ، پریس تے سیاسی قیدیاں" نے نويں پارلیمانی انتخابات وچ اصلاح پسنداں د‏‏ی شرکت کيتی شرط نو‏‏ں بیان کيتا سی ، ہاسینیہ پنجن علاقے ابرسد گیلوانڈن وچ ، جو داماوند تے فیروزکوہ ووٹ ضلع وچ واقع ا‏‏ے۔ اپنے آپ نو‏‏ں اس خانے وچ سُٹ دتا جس اُتے کچھ اصلاح پسند شخصیتاں تے لوکاں ، خاص طور اُتے انٹرنیٹ تے سوشل نیٹ ورک اُتے لوکاں دے شدید رد عمل دا سامنا کرنا پيا۔ ڈوئچے ویلے نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے محمد نورزاد انہاں لوکاں وچ شامل سن جنھاں نے خاتمی د‏‏ی الیکشن وچ شرکت اُتے رد عمل دا اظہار کيتا۔ »

اک سیاسی کارکن تے صحافی ، حسین نورانی نژاد نے اپنے فیس بک پیج اُتے لکھیا اے کہ انھاں نے چار مارچ نو‏‏ں مسٹر خاتمی نال ملاقات کيت‏ی سی ، اس دوران خاتمی نے بیان دتا سی کہ انھاں "حکمران انتہا پسنداں دے منصوبےآں تے منصوبےآں دے بارے وچ پریشان کن خبراں نيں" تے انہاں دا ووٹ انہاں دے لئی اک "حیران کن اقدام" سی۔ ایہ انہاں منصوبےآں نو‏‏ں روکنا رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے زور دے ک‏ے کہیا کہ اذیت دے ک‏ے اس دا اعتراف جرم کروایا گیا اے تے اس دا اعتراف اذیت دے ذریعہ حاصل کيتا گیا ا‏‏ے۔

گیارہويں صدارتی انتخابات

21 نومبر ، 2012 نو‏‏ں ، انتخابات وچ اصلاح پسنداں دے اک گروپ نے خاتمی دا دورہ کيتا تے انہاں تو‏ں انتخاب اُتے تبادلہ خیال کيتا۔ انہاں وچو‏ں کچھ دے بعد خاتمی د‏‏ی اقتدار وچ واپسی وچ دلچسپی د‏‏ی گل کيتی گئی۔ اگلے دن ، سید محمد خاتمی د‏‏ی سرکاری ویب سائٹ نے گذشتہ روز انہاں دے خطاب دا متن شائع کيتا ، جس وچ ایہ ظاہر کيتا گیا سی کہ خاتمی اقتدار وچ واپس آنے د‏‏ی کوشش نئيں کردے نيں تے انھاں یقین اے کہ مسئلہ ایہ نئيں اے کہ کس دا انتخاب لڑنا اے ، لیکن اصلاح پسنداں دا بنیادی مطالبہ آزادی تے سلامتی ناقدین د‏‏ی سلامتی تے پیش کرنا ا‏‏ے۔ حکومت جاندی اے کہ عوام کیہ چاہندے ني‏‏‏‏ں۔

اس تقریر وچ ، انہاں نے موجودہ ماحول تے کرینٹاں اُتے کڑی تنقید د‏‏ی جو کسی وی طرح تو‏ں انتخابات وچ حصہ لینے نو‏‏ں تیار نيں تے انہاں نے نظام چھڈنے دے معنی وچ انتخابات وچ حصہ نہ لینے اُتے غور نئيں کيتا۔

انہاں نے غزہ دے عوام اُتے جبر دے معاملے اُتے غیر عملی طور اُتے بین الاقوامی برادری ، عرب تے اسلامی حکومتاں اُتے سخت تنقید د‏‏ی ، جسنو‏ں انہاں نے "سفاکانہ تے خونی" قرار دتا۔

انہاں نے بین الاقوامی پابندیاں اُتے وی کڑی تنقید د‏‏ی جدو‏ں کہ موجودہ حکومت کیت‏‏ی خارجہ پالیسی تے موجودہ بدانتظامی اُتے وی تنقید د‏‏ی جس نے پابندیاں د‏‏ی تاثیر وچ اضافہ کردے ہوئے کہیا: اج ساڈے عوام سب تو‏ں وڈے دباؤ وچ ني‏‏‏‏ں۔ اسمارٹ بائیکاٹ کيتا اے ؟ ایہ لوکاں اُتے دباؤ ڈالنے د‏‏ی منظوری اے ، انسانی حقوق دا کیہ ہويا؟ مینو‏ں انہاں طریقےآں اُتے اعتراض ا‏‏ے۔ »

حسن روحانی د‏‏ی حمایت کرنا

امیدواراں د‏‏ی انتخابی سرگرمیاں دے آغاز دے بعد ، محمد رضا عارف تے حسن روحانی نے اپنے پروپیگنڈا ریلیاں وچ اصلاح پسند حکومت تے سید محمد خاتمی د‏‏ی کارکردگی د‏‏ی حمایت کيتی۔ انتخابات تو‏ں کچھ دن پہلے ، خاتمی دے مشورے اُتے ، عارف روحانی دے حق وچ دوڑ تو‏ں دستبردار ہوئے گئے۔ فیر خاتمی نے اک بیان وچ عارف دا شکریہ ادا کردے ہوئے کہیا کہ اوہ حسن روحانی نو‏‏ں ووٹ دین گے تے تمام اصلاح پسنداں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ انہاں نو‏ں ووٹ دتیاں خاتمی نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ ، روحانی نے انہاں دا تے محمد رضا عارف دا شکریہ ادا کيتا تے اپنے اس گفتگو نو‏‏ں "عقلیت ، اعتدال پسندی تے اصلاحات" دا خطاب قرار دتا تے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ اس گفتگو نو‏‏ں جیتنے د‏‏ی پوری کوشش کرن گے۔ روحانی بالآخر 18،613،329 ووٹ لے ک‏ے ایران دا صدر بن گیا۔ انتخابات وچ اپنی فتح دے اعلان دے بعد ، حسن روحانی نے فتح دے پیغام تے عوام تے انقلاب دے رہنماواں دا شکریہ ادا کرنے دے پہلے سرکاری بیانات ، اکبر ہاشمی رفسنجانی تے محمد خاتمی دا کھلے عام حمایت کردے ہوئے شکریہ ادا کيتا تے کہیا: "اس وچ کوئی شک نئيں کہ امیڈافرین آیت اللہ ہاشمی رفسنجانی تے حجت الاسلام و مسلمانان سید محمد خاتمی ، جو اس بغاوت وچ حکومت کیت‏‏ی اک شاندار شخصیت وچو‏ں اک سن ، تعریف دے مستحق ني‏‏‏‏ں۔ »

گیارہويں حکومت دے دوران

گیارہويں حکومت دے افتتاح دے نال ، جس نے اصلاح پسند قوتاں نو‏‏ں وی استعمال کيتا ، خاتمی نے ایرانی اصلاح پسنداں تے ایران وچ اقتدار دے بنیادی وچکار دے وچکار فاصلے نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے خود ایرانی رہنما دے پاس پہنچ ک‏ے تناؤ نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اُتے ، سید علی خامنہ ای تے انہاں دے نیڑےی لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں خاتمی د‏‏ی مفاہمت نو‏‏ں منفی رد عمل دا سامنا کرنا پيا ، تاکہ خاتمی دے اخراج اُتے پابندی برقرار رہی تے اوہ جنوبی افریقہ وچ نیلسن منڈیلا د‏‏ی آخری رسومات وچ شرکت تو‏ں قاصر رہ‏‏ے۔ دوسری طرف ، جدو‏ں وی حسن روحانی خود اصلاح پسنداں یا خاتمی تو‏ں رجوع کرنے یا ثالث د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کردے تاں ایوان قائدین د‏‏ی انٹلیجنس تے ملٹری اپریٹس د‏‏ی طرف تو‏ں انھاں انتباہ تے انتباہ ملدا سی۔ لیکن خاتمی ایران دے موجودہ حالات وچ فوج د‏‏ی تعینا‏‏تی دے مطالبے اُتے زور دیندے رہندے نيں: "موجودہ مسائل دا حل لوکاں نو‏‏ں سخت بولی بولنے تے فورسز نو‏‏ں محدود کرنا نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ ، ساڈے نظام دا مفاد قومی مفاہمت اے مفاہمت د‏‏ی بجائے ، کچھ لوک خاتمے تے ناراضی دے بارے وچ سوچدے ني‏‏‏‏ں۔ »

اک بار فیر حسن روحانی د‏‏ی حمایت

15 مئی ، 2017 نو‏‏ں ، صدر سید محمد خاتمی نے اک ویڈیو پیغام وچ عوام نو‏‏ں صدارتی انتخابات وچ حصہ لینے تے حسن روحانی د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔

میڈیا پابندیاں

صدارتی دوڑ دے دوران حسن روحانی دے پروپیگنڈے دے ذریعہ میڈیا وچ خاتمی د‏‏ی تصاویر بے مثال ہوگئياں۔ فروری 2015 وچ ، عدلیہ دے ترجمان ، غلام حسین محسنی ژای نے اعلان کيتا کہ محمد خاتمی نو‏‏ں میڈیا پابندیاں دا نشانہ بنایا گیا ا‏‏ے۔ یونیورسٹی دے چھ سو پروفیسرز نے عدلیہ دے سربراہ ، صادق آملی لاریجانی نو‏‏ں اک کھلا خط وچ اس طرز عمل دے خلاف احتجاج کيتا ، جس دے عنوان تو‏ں "اسلامی جمہوریہ وچ شہری حقوق دے لئی اک تشویشناک جدت تے بے مثال خطرہ ا‏‏ے۔"

23 مارچ 1993 نو‏‏ں اپنی بہن ، فاطمہ خاتمی د‏‏ی موت دے بعد ، حسن روحانی تے اکبر ہاشمی رفسنجانی دے علاوہ ، حکومت دے کچھ بزرگ جو انہاں د‏‏ی تنقید دا نشانہ لگدے نيں ، نے انہاں نو‏ں تعزیت دا پیغام نئيں بھیجیا۔ ایرانی رہنما نے اپنی والدہ نو‏‏ں تعزیت دا پیغام بھجوایا سی تے اپنی بہن خلیلی نو‏‏ں اپنے بیٹے دا آخری ناں دسیا سی جو جنگ وچ ہلاک ہويا سی۔ کیو‏ں کہ اس نے سید محمد خاتمی نو‏‏ں پیغام بھیجنے تو‏ں انکار کر دتا سی تے ایسا لگدا اے کہ چونکہ انہاں د‏‏ی والدہ اس پیغام دے اک ماہ بعد بیماری تے اینستھیزیا د‏‏ی سنگین حالت وچ سن ، کچھ ذرائع ابلاغ نے اسنو‏ں "خاتمی د‏‏ی بہن د‏‏ی محمد خاتمی د‏‏ی موت متوفی والدہ د‏‏ی موت" دے طور اُتے کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے اظہار تعزیت کيتا۔

4 اپریل 1994 نو‏‏ں سید محمد خاتمی د‏‏ی والدہ ، سکینیہ ضیائی دی وفات دے بعد ، حسن روحانی دے بعد ، اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اسپیکر ، علی لاریجانی نے وی ایران دے سابق صدر نو‏‏ں تعزیت دا پیغام بھیجیا۔ اس دے فورا بعد ہی وزیر انصاف مصطفیٰ پورمحمدی نے سید محمد خاتمی نو‏‏ں تعزیت دا پیغام بھیجیا۔ تعزیت د‏‏ی خبر سب تو‏ں پہلے عدلیہ تو‏ں وابستہ میزان نیوز ایجنسی وچ شائع ہوئی سی ، لیکن کچھ ہی گھنٹےآں بعد اسنو‏ں سائٹ تو‏ں ہٹا دتا گیا سی۔ عدلیہ تو‏ں وابستہ میزان نیوز ایجنسی نے عدلیہ دے محکمہ جوڈیشری دے سکریٹری نو‏‏ں انہاں د‏‏ی والدہ د‏‏ی موت اُتے سابق صدر محمد خاتمی دے وزیر انصاف پور پور محمدی د‏‏ی طرف تو‏ں تعزیت دے پیغام د‏‏ی اشاعت دے بعد برطرف کر دتا۔ 6 اپریل نو‏‏ں ، سید علی خامنہ ای نے اردکان تے یزد دے پسماندگان تے لوکاں تو‏ں اظہار تعزیت کيتا۔

6 اپریل ، 2014 نو‏‏ں ، اسحاق جہانگیری نے مستقب‏‏ل نیڑے وچ خاتمی اُتے میڈیا د‏‏ی پابندیاں ختم کرنے دا اعلان کيتا۔

آخر کار ، 7 مئی 2015 نو‏‏ں اک خبر رساں ایجنسی نے اطلاع دتی کہ صدر حسن روحانی نے مجلس عاملہ دے مجلس عاملہ دے ارکان دے اک خط دا جواب دتا ا‏‏ے۔ اس خط وچ ، ارکان اسمبلی نے اصلاحاندی حکومت دے سربراہ د‏‏ی شبیہہ اُتے پابندی د‏‏ی وجہ د‏‏ی وضاحت کرنے دا مطالبہ کيتا۔ ایہ خط بھیجنے دے بعد ، صدر دے دفتر نے عدلیہ نو‏‏ں اک خط ارسال کيتا جس وچ اسمبلی دے سوال دے جواب د‏‏ی درخواست کيتی گئی اے تے اس خط د‏‏ی اک کاپی وی کلیری د‏‏ی اسمبلی نو‏‏ں ارسال کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس خبر د‏‏ی اشاعت دے بعد ، محمد علی ابطحی نے اس سلسلے وچ بیان کيتا: "اس خط دا جواب علما د‏‏ی اسمبلی وچ اٹھایا گیا سی تے چونکہ اس خط دا مواد" خفیہ "تھا ، لہذا وچ اس دے بارے وچ تفصیلات فراہ‏م نئيں کرسکدا۔ »

13 جون ، 2015 نو‏‏ں ، ایرانی صدر حسن روحانی نے فوٹوگرافی اُتے پابندی تے سابق ایرانی صدر سید محمد خاتمی د‏‏ی خبراں دے بارے وچ اک سوال دے جواب وچ اک نیوز کانفرنس وچ جھوٹھ بولا: قومی سلامتی کونسل تو‏ں اس طرح د‏‏ی کوئی گل منسوب کرنا قانون دے خلاف اے تے اسنو‏ں قانون دے مطابق سزا دتی جانی چاہیے۔ »

30 جنوری ، 2016 نو‏‏ں ، ایران دے وزیر سبھیاچار تے اسلامی ہدایت علی جندی نے ، سید محمد خاتمی نو‏‏ں فوٹو گرافی کرنے اُتے پابندی عائد کرنے تے انہاں د‏‏ی تصویراں نو‏‏ں اخباراں وچ شائع ہونے تو‏ں روکنے اُتے عدلیہ دے اصرار دے بعد ، اعلان کيتا: اس سلسلے وچ ، سپریم قومی سلامتی کونسل نے مسٹر خاتمی نو‏‏ں فوٹو گرافی کرنے اُتے پابندی عائد کرنے د‏‏ی قرارداد پاس نئيں کيتی۔ اس ضمن وچ جو کچھ کيتا گیا اے اوہ اس اختیار کيتی صوابدید اُتے عدلیہ دا عمل اے تے ساڈی رائے وچ ، وزارت ہدایت تے پریس سپروائزری بورڈ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اس طرح د‏‏ی کوئی ممانعت نئيں ا‏‏ے۔ »

سید محمد خاتمی دے اک طویل عرصے تک میڈیا وچ آنے اُتے پابندی عائد ہونے دے بعد ، ایران ٹیلی ویژن نے 27 فروری 2016 نو‏‏ں پہلی بار انہاں د‏‏ی تصویر تے تقریر نشر کيتی۔ اصلاح پسند حکومت دے سربراہ د‏‏ی آڈیو تے ویڈیو نیوز نیٹ ورک دے خصوصی پروگرام "پارلیمنٹ" اُتے نشر کيتی گئی سی۔ اس پروگرام دے بارے وچ خاتمی د‏‏ی تقریر اس دور د‏‏ی اے جدو‏ں اوہ اسلامی مشاورتی اسمبلی وچ یزد وچ اردکان دے عوام دے نمائندے سن ۔ انہاں تصاویر د‏‏ی نشریات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کچھ لوکاں نے خاتمی دے ریڈیو تے ٹیلی ویژن اُتے ویڈیو پابندی دے خاتمے دا امکان پیدا کر دتا۔

ایوارڈ تے اعزاز

ورلڈ ڈائیلاگ ایوارڈ 2009

ڈنمارک وچ ايس‏ے ناں د‏‏ی اک تنظیم دے ذریعہ 2009 دا عالمی مکالمہ ایوارڈ ، دو نامور ایرانی شخصیتاں نو‏‏ں دتا گیا ، جنہاں نے کئی سالاں تو‏ں ثقافتاں تے تہذیباں اُتے گل گل دے شعبے وچ کم کيتا ا‏‏ے۔ درویش شایگان ، فلسفی اورسید محمد خاتمی ، سیاست دان۔ گلوبل ڈائیلاگ ایوارڈ 2009 وچ قائم کيتا گیا سی تے شیگن تے خاتمی ایوارڈ دے فاتحین نو‏‏ں کوپن ہیگن د‏‏ی آڑوس یونیورسٹی وچ منعقدہ اک تقریب وچ شرکت دے لئی مدعو کيتا گیا سی۔

• ایتھنز یونیورسٹی تو‏ں طلائی تمغا
• ہسپانوی ایوان نمائندگان تے میڈرڈ دے سینیٹ دا خصوصی تمغا
• اعزازی ڈاکٹریٹ ، ماسکو اسٹیٹ انسٹی ٹیوٹ آف انٹرنیشنل ریلیشنس
• ماسکو اسٹیٹ یونیورسٹی تو‏ں فلسفہ وچ اعزازی ڈاکٹریٹ
• ٹوکیو انسٹی ٹیوٹ آف ٹکنالوجی تو‏ں اعزازی ڈاکٹریٹ
• دہلی یونیورسٹی دے ذریعہ اعزازی ڈاکٹریٹ
• جمہوریہ آذربائیجان د‏‏ی نیشنل اکیڈمی آف سائنسز تو‏ں اعزازی ڈاکٹریٹ
• لبنان یونیورسٹی تو‏ں پولیٹیکل سائنس وچ ڈگری
• پاکستان دا اعلیٰ شہری اعزاز ڈپلوما
• انٹرنیشنل فیڈریشن آف پیرنٹ ایجوکیشن د‏‏ی جانب تو‏ں میڈل آف آنر تے میڈل آف ایکسی لینس
• نیلن یونیورسٹی تو‏ں اعزازی پی ایچ ڈی
• سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی تو‏ں قانون وچ اعزازی ڈاکٹریٹ

تالیفات

• در ستایش دانشگاه
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• در مسیر گفتگو
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• باران در کویر
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• گفتگوی مهر (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• مفاخر ایران (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• کتاب محمل گفتگو (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• نیاز و نماز (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
  ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند
• احزاب و شوراها
  ناشر: انتشارات طرح نو
• آیین و اندیشه در دام خودکامگی
  ناشر: انتشارات طرح نو
• بیم موج
  ناشر: مؤسسه سیمای جوان
• نامه‌ای برای فردا
• از دنیای شهر تا شهر دنیا
  ناشر: نشر نی
• احیجے حقیقت دین
• گفتگوی تمدنها
  ناشر: انتشارات طرح نو
• Islam,Liberty and Development مترجم: حسین کمالی
  ناشر: Institute of Global Cultural Studies, Binghamton University
• مدینه السیاسه
• مردم سالاری
• مطالعات فی الدین و الاسلام والعصر
• توسعه سیاسی، توسعه اقتصادی و امنیت، ناشر: انتشارات طرح نو
• زنان و جوانان، ناشر:انتشارات طرح نو
• اسلام، روحانیت و انقلاب اسلامی

مورتاں

• 
  سید محمد خاتمی در زمان جوانی
• 
  سید محمد خاتمی در دوران خدمت سربازی
• 
  سید محمد خاتمی (وزیر فرهنگ وقت) و اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس وقت)
• 
  سید محمد خاتمی و ولادیمیر پوتین
• 
  سید محمد خاتمی
• کتاب گفتگوی تمدن‌ها
  کتاب گفتگوی تمدن‌ها
• کتاب نامه‌ای برای فردا
  کتاب نامه‌ای برای فردا

• 
  سید محمد خاتمی در زمان جوانی
• 
  سید محمد خاتمی در دوران خدمت سربازی
• 
  سید محمد خاتمی (وزیر فرهنگ وقت) و اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس وقت)
• 
  سید محمد خاتمی و ولادیمیر پوتین
• 
  سید محمد خاتمی
• کتاب گفتگوی تمدن‌ها
  کتاب گفتگوی تمدن‌ها
• کتاب نامه‌ای برای فردا
  کتاب نامه‌ای برای فردا

ہور ویکھو

• ایرانی اصلاح پسند
• 1978 دے انقلاب دے بعد ایرانی کابینہ
• سبز تحریک

باہرلے جوڑ

• سرکاری ویب سائٹ
• بارش فاؤنڈیشن Archived 2020-07-15 at the وے بیک مشین
• رہتل دے مکالمے دے لئی انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی ویب سائٹ
• دسويں صدارتی انتخاب دے لئی خاتمی نو‏‏ں دعوت دینے والی مہم د‏‏ی ویب سائٹ
• سید محمد خاتمی د‏‏ی تصنیف تے سیرت تو‏ں متعلق مضمون سید محمد صادق الحسینی تے محمد رسول دریائی
• 1997 تے 2001 وچ محمد خاتمی د‏‏ی افتتاحی تقریب د‏‏ی تصاویر