سید محمد خاتمی
- در ستایش دانشگاه
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - در مسیر گفتگو
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - باران در کویر
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - گفتگوی مهر (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - مفاخر ایران (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - کتاب محمل گفتگو (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - نیاز و نماز (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - احزاب و شوراها
ناشر: انتشارات طرح نو - آیین و اندیشه در دام خودکامگی
ناشر: انتشارات طرح نو - بیم موج
ناشر: مؤسسه سیمای جوان - نامهای برای فردا
- از دنیای شهر تا شهر دنیا
ناشر: نشر نی - احیجے حقیقت دین
- گفتگوی تمدنها
ناشر: انتشارات طرح نو - Islam,Liberty and Development مترجم: حسین کمالی
ناشر: Institute of Global Cultural Studies, Binghamton University - مدینه السیاسه
- مردم سالاری
- مطالعات فی الدین و الاسلام والعصر
- توسعه سیاسی، توسعه اقتصادی و امنیت، ناشر: انتشارات طرح نو
- زنان و جوانان، ناشر:انتشارات طرح نو
- اسلام، روحانیت و انقلاب اسلامی[۱۲۳]
سید محمد خاتمی | |
---|---|
(فارسی وچ: محمد خاتمی) | |
جم | 29 ستمبر 1943 (81 سال)[۱] |
وفات |
|
شہریت | ایران |
مذہب | اسلام (شیعه) |
زوجہ | زہرہ صادقی (۱۹۷۴–) |
اولاد | لیلا سادات، نرگس سادات، سید عمادالدین |
والد | روح اللہ خاتمی |
بہن/بھائی | محمد رضا خاتمی
|
رشتے دار | فاطمه سادات خاتمی (خواهر) سید علی خاتمی (برادر) سید محمدرضا خاتمی (برادر) محمدرضا تابش (خواهرزاده) زهرا اشراقی (همسر برادر) |
عملی زندگی | |
مادر علمی | جامعہ اصفہان (۱۹۶۵–۱۹۶۹) |
تخصص تعلیم | Western philosophy |
تعلیمی اسناد | bachelor's degree |
پیشہ | عالم ، سیاست دان ، مہتمم کتب خانہ ، لکھاری ، فوجی افسر |
پیشہ ورانہ زبان | فارسی [۴] |
ملازمت | یونائیٹڈ نیشنز |
عسکری خدمات | |
عہدہ | نقیبِ نائب |
درجه حوزه علمیه | حجتالاسلام |
اعزازات | |
دستخط | |
ویب سائٹ | |
ویب سائٹ | باضابطہ ویب سائٹ، باضابطہ ویب سائٹ |
IMDB اُتے صفحات | |
ترمیم |
ذاتی زندگی
سودھوسید محمد خاتمی 12 اکتوبر 1943 نوں یزد صوبے دے شہر اردکان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد ، سید روح اللہ خاتمی ، ایرانی انقلاب دے بعد پہلے سالاں وچ اردکان تھیولوجیکل سیمینری دے بانی تے یزد دے نماز جمعہ دے امام سن تے انہاں دی والدہ ، سکینیہ ضیائی (وفات 2015) سن۔انہاں نے 1974 وچ (31 سال دی عمر وچ ) موسی الصدر دی بھانجی تے یونیورسٹی وچ اسلامی قانون دے مشہور پروفیسر علی اکبر صادقی دی بیٹی ، زہرل صادقی نال شادی کيتی۔[۸]اس دی دو بیٹیاں نيں جنہاں دا ناں لیلیٰ اے (پیدائش 1976) تے نرجس (1982) تے اک بیٹا عماددین (پیدائش 1988)۔ لیلیٰ نے تہران یونیورسٹی توں ریاضی وچ پی ایچ ڈی دی ڈگری حاصل کيتی اے تے اس وقت اوہ ریاستہائے متحدہ دے کالج کالج آف ریاضی وچ ایسوسی ایٹ پروفیسر نيں۔ [۹] عمادالدین نے مارچ 2012 وچ شادی کيتی سی تے ایران وچ خاتمی دا اکلوندا بچہ اے۔ [۱۰] ہور مشہور رشتہ داراں وچ اس دے بھائی محمد رضا خاتمی ( شرکت فرنٹ دے قائدین وچوں اک ) ، اسلامی مشاورتی اسمبلی دی چھیويں مدت وچ تہران دے عوام دے پہلے منتخب نمائندے تے اس دے نائب اسپیکر شامل نيں۔ محمد رضا خاتمی نے حقوق نسواں کارکن ، روح اللہ خمینی دی پوتی ، زہرہ اشراقی توں وی شادی کيتی اے۔
خاتمی دے دوسرے بھائی ، علی خاتمی ، نے بروکلین توں صنعتی انجینئری وچ ماسٹر ڈگری حاصل کيتی اے تے خاتمی دی دوسری مدت ملازمت دے دوران انہاں دے دفتر دے سربراہ سن ۔ 1999 دی سٹی کونسل انتخابات وچ خاتمی دی وڈی بہن ، فاطمہ خاتمی ، وی اردکان عوام دے پہلے امیدوار دے طور اُتے منتخب ہوئیاں سن۔ اپنی آبائی فارسی دے علاوہ ، خاتمی عربی ، انگریزی تے جرمن بولی وچ وی روانی رکھدے نيں۔ [۱۱]
تعلیم
سودھوخاتمی نے نوعمری وچ ہی مدرسے دے اسباق دا رخ کيتا تے طالب علم بن گیا۔ خاتمی نے اصفہان یونیورسٹی وچ مغربی فلسفہ دے میدان وچ اپنی تعلیم جاری رکھی تے اس یونیورسٹی دی اسلامی انجمن دے بورڈ دے ارکان رہے۔
انہاں نے 1969 وچ اس یونیورسٹی توں گریجویشن کيتا تے تہران یونیورسٹی وچ تعلیمی علوم وچ ماسٹر ڈگری تک اپنی تعلیم جاری رکھی۔ 1350 (1971) وچ ، اوہ قم واپس آئے تے مدرسہ دی تعلیم جاری رکھی۔ 1978 توں 1980 تک ، ڈاکٹر بہشتی دی منظوری توں ، اوہ ہیمبرگ دے اسلامی مرکز دے امامت رہے۔
سید محمد خاتمی نے ڈائیلاگ آف سویلائزیشنزدے منصوبے نوں پیش کرنے اُتے یونیورسٹی آف تہران تے برطانیہ وچ سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی تے بیلجیم وچ یونیورسٹی آف لیج توں اعزازی ڈاکٹریٹ دی سند حاصل کيتی ۔[۱۲][۱۳][۱۴]
پراپرٹی
سودھومحمد خاتمی نے نیاوران دا اک ایسا ولا حاصل کيتا جو انقلاب توں پہلے سابق وزیر تیل منوچہر اقبال دا سی تے اسنوں دفتر دے طور اُتے استعمال کردا سی۔[۱۵]
صدارت توں پہلے
سودھو1978 وچ ایرانی انقلاب دی فتح تے شاہ دی حکومت دے خاتمے تے اسلامی جمہوریہ دے عروج دے بعد ، انہاں نے اسلامی مشاورتی اسمبلی دے انتخابات وچ حصہ لیا تے اردکان تے میبد دے عوام دے نمائندے دی حیثیت توں اسمبلی وچ داخل ہوئے۔ 1360 وچ پریس انسٹی ٹیوٹ کیہان دے زیرقیادت آیت اللہ روح اللہ خمینی دے حکم پر[۱۶] تقرری کيتی گئی تے اگلے ہی سال کابینہ میر حسین موسوی ، وزیر اعظم ، بطور وزیر سبھیاچار تے اسلامی رہنمائی دا انتخاب کيتا گیا تے کابینہ وچ ہاشمی رفسنجانی دا منصب وی منتخب کيتا گیا۔ انچارج سی۔
1970 دی دہائی دے اوائل وچ اسلامی جمہوریہ دے موجودہ رہنما ، علی خامنہ ای نے مغربی ثقافتی جارحیت دا مقابلہ کرنے دے خیال دی تجویز پیش دی ، جس دا پِچھا تمام مختلف ادارےآں نے کيتا ، لیکن خاتمی اس خیال توں پوری طرح اتفاق نئيں کردے سن ۔ کچھ عرصے دے بعد ، اس دے تے خامنہ ای دے وچکار اختلافات تے پریس دے خلاف اس دی مزاحمت تے ثقافتی آزادیاں انہاں دے استعفی دا باعث بنی۔ [۱۷][۱۸]
24 جون 1992 نوں ، محمد خاتمی نے اس وقت دے صدر اکبر ہاشمی رفسنجانی نوں خط لکھ کے اپنے عہدے توں استعفیٰ دے دتا سی۔ اپنے استعفیٰ خط وچ ، مسٹر خاتمی نے لکھیا اے کہ ایرانی ثقافتی میدان وچ ، "تمام قانونی ، مذہبی ، اخلاقی تے روايتی حدود نوں توڑنے دے نال ، تنقید تے تشخیص توں بالاتر ہوچکيا اے (اس دے باوجود غیر منصفانہ) تے کچھ اہداف دے حصول دے لئی کسی وی وسیلے دی اجازت دتی گئی اے تے ايسے طرح جاری اے۔ ایہ مکمل طور اُتے منطقی تے جائز معمولات توں ہٹ کر ہونا چاہیے تے اس دے نتیجے وچ اک غیر صحت بخش تے افراتفری دا ماحول پیدا ہوسکدا اے ، جس دا سب توں فوری اثر صحتمند مفکراں تے فنکاراں دی غضب تے عدم تحفظ اے جو شخصیتاں تے ایتھے تک کہ مومنین تے انقلاب تے اسلام توں متاثر نيں۔ »[۱۹]
برساں بعد ، عبدالوحید موسوی لاری نے کہیا کہ مسٹر خاتمی نے جناب ہاشمی رفسنجانی توں استعفی دینے دے لئی مشورہ کيتا سی تے ایہ کہ جناب ہاشمی رفسنجانی نے مخالفت دے باوجود مسٹر خاتمی نوں برقرار رکھنے اُتے "اصرار" نئيں کيتا سی۔ مسٹر موسوی لاری نے کہیا سی: "ہاشمی دا خیال سی کہ خاتمی دے قیام دے نال ہی انہاں دی حکومت دے خلاف جارحیت دا اک مرکز قائم ہوجائے گا ، جو خاتمی دے جانے توں غائب ہوجاواں گے۔[۲۰] »
70 دی دہائی دے آغاز توں ، اوہ صدر دے مشیر تے نیشنل لائبریری آف ایران دے ڈائریکٹر رہے تے ايسے دے نال ہی انہاں نے یونیورسٹی دے مختلف نصاب وچ اسلام وچ سیاسی فکر ، فلسفہ تے سیاسی فکر دی تعلیم دی۔ 1375 وچ ، علی خامنہ ای دے حکم توں ، اوہ ثقافتی انقلاب دی سپریم کونسل دا رکن بن گیا۔
2 جون دے انتخابات
سودھو1997 دے صدارتی انتخابات وچ ، خاتمی گھریلو اصلاح پسنداں دے نمائندے دی حیثیت توں انتخاب وچ حصہ لیا ۔ اس دا اصل حریف علی اکبر ناطق نوری سی تے اس انتخاب وچ دوسرے امیدوار رضا زاویرہی تے محمد محمدی ریشاہری سن ۔ 1996 دے موسم خزاں تے سردیاں وچ ہونے والے صدارتی انتخابی ماحول نوں زیادہ مسابقتی خوشبو نئيں آ رہی سی تے ناں نہاد پہلے از تعمیر حکومت وچ اکبر ہاشمی رفسنجانی دی صدارت دے اٹھويں سال وچ قدامت پسند موجودہ نے خود نوں انتخابات دا فاتح سمجھیا سی۔ بہت ساری پیش گوئاں دے برخلاف ، خاتمی نے اپنے پیش رو دے نال 13 ملین توں زیادہ ووٹاں توں کامیابی حاصل کيتی ، جس نے تقریبا 70 فیصد ووٹ حاصل کیتے۔ [۶] اس انتخاب وچ ، اہل افراد وچوں 79.93٪ ، یعنی 29،145،754 افراد نے حصہ لیا [۲۱] جس دے آخر وچ محمد خاتمی نے 20 ملین ووٹ حاصل کیتے۔ ووٹنگ دے آغاز اُتے ، کنزرویٹو دھڑے نے وڈے پیمانے اُتے ایہ الزامات شائع کیتے کہ اوہ اسلام تے انقلاب دے اصولاں دے مخالف سن ، اِنّے کہ قم حوزہ علمیہ استاداں دی انجمن نے اک بیان جاری کيتا۔ انہاں نے ناٹےگ نوری نوں ووٹ ڈالنا اپنا مذہبی تے خدائی فرض قرار دتا۔ [۲۲]
23 جون 1997 نوں انہاں دا انتخاب ایرانی سیاست دا اک نواں دور سی تے اس مسئلے توں شروع ہونے والی تحریک نوں عام طور اُتے " 2 جون دی تحریک " کہیا جاندا اے۔ ایران عراق جنگ دے خاتمے دے بعد ایہ وی پہلا مسابقتی انتخاب سی۔ اس توں پہلے ، خامنہ ای تے ہاشمی رفسنجانی اکثریت توں ووٹ دے ذریعہ ہر دو بار صدر منتخب ہوئے سن ۔ خاتمی نے 2001 وچ ہونے والے انتخابات تے 9 جون دے انتخابات وچ وی انہاں دی عدم شرکت دے بارے وچ مختلف قیاس آرائاں دے بعد حصہ لیا سی۔ خاتمی نے خود انہاں دی کمپنی دی "عوام دی مرضی" ہونے دی وجہ سمجھی۔
صدارتی مدت
سودھو- سید محمد خاتمی دی صدارت دے دوران انہاں دی کارکردگی
خاتمی دی صدارت ایران دی سیاسی تریخ دا اک اہم سنگ میل اے۔ اس سلسلے وچ ، انہاں نے شہر تے پنڈ دی کونسلاں دے انتخابات دا انعقاد کيتا ، جو اسلامی جمہوریہ دے دستور وچ پہلی بار بیان کيتا گیا سی ، [۲۳] تے ثقافتی ، فنکارانہ تے سیاسی سرگرمیاں حکومتاں توں پہلے تے بعد وچ کِسے کھلی جگہ اُتے ہوئیاں سن ، [۲۴] ايسے وقت پہلی صف اُتے تنقید کردے ہوئے ، اس دے وزیر داخلہ عبد اللہ نوری ، جو مواخذے نوں مسترد کرنے دے بعد عدم اعتماد دے ووٹ دے نال کابینہ دی حیثیت رکھدے سن ۔ مہاجرانی ، انہاں دے وزیر سبھیاچار توں وی اک بار پوچھ گچھ کيتی گئی ، لیکن اپنی کارکردگی دا دفاع کرنے دے بعد ، اوہ دوبارہ اعتماد دا ووٹ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔
اک ہور اہم واقعہ برلن کانفرنس سی ۔ کانفرنس دے دوران ، جرمنی وچ ہینرچ بل فاؤنڈیشن نے 17 اصلاح پسنداں ، صحافیاں تے قومی مذہبی شخصیتاں نوں مدعو کيتا ، جنہاں وچ اکبر گانجی ، عزت اللہ صحابی ، مہرانگیز کار ، یوسفی اشکوری ، علی افشاری تے محمود دولت آبادی شامل سن ۔ اس کانفرنس وچ حزب اختلاف دے اندر تے باہر اصلاح پسنداں دے وچکار تعلقات دی شروعات دی نشان دہی کيتی گئی سی تے اندرون تے بیرون ملک انتہا پسنداں نے اس دی مخالفت کيتی سی۔ تقاریر دے دوران ، ایران دی ورکر - کمیونسٹ پارٹی دے اراکین نے پرتشدد احتجاج کيتا تے انہاں وچوں اک نے نیم برہنہ کر دتا۔دوسری طرف ، ماہ محرم دے نال میل جول دے باوجود ، ایرانی ریڈیو تے ٹیلی ویژن نے مسلسل دو رات کانفرنس دے 30 منٹ دا اک حصہ نشر کيتا ۔ انہاں اُتے مقدمہ چلا۔ کانفرنس دے شرکاء دی واپسی اُتے انہاں نوں گرفتار کيتا گیا تے دو ہفتےآں بعد ، پراسیکیوٹر دے دفتر نے اصلاح پسنداں دے اخبارات اُتے وڈے پیمانے اُتے پابندی لگانا شروع کردتی تے کچھ نامور صحافیاں نوں گرفتار کر ليا۔ [۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶]
خاتمی دی صدارت دے دوران اک سب توں اہم واقعہ 9 جولائی 1999 دا احتجاج سی ، جو تہران یونیورسٹی دے ہاسٹلری اُتے حملہ دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ مظاہرے دا آغاز ، اخبار سلام دی بندش دے موقع اُتے تہران یونیورسٹی وچ طلبہ دے اک گروپ نے دوسرے دن سیکیورٹی فورسز دے ذریعہ شدید رد عمل دا اظہار کيتا ، اسلامی جمہوریہ دی سیکیورٹی فورسز دے طلبہ نے حملہ کيتا تے طلبہ دی اک وڈی تعداد نے اسنوں شکست دتی۔ بعد وچ ایہ مختلف طبقات خصوصا ماہرین تعلیم دے ذریعہ اک وسیع پیمانے اُتے احتجاج بن گیا۔ آخر کار ، حکومت نے باسیج فورسز ، آئی آر جی سی تے پولیس دی مدد توں ، فوجی حکومت کیتی جانب توں پیش کردہ مظاہرےآں نوں دبانے تے احمد بطبی سمیت متشدد افراد نوں شدید دباؤ تے قید کر دتا ۔ آخر کار ، حکومت نے دباؤ ڈالنے والے اک دباؤ دے طور اُتے دبانے والےآں دا ناں لیا تے ایہ پہلا موقع سی جدوں ایہ فورس باضابطہ طور اُتے موجود سی۔
لیکن سید محمد خاتمی دے دور صدارت دے دوران سب توں اہم معاملہ نوں اسلامی جمہوریہ ایران دی وزارت انٹیلی جنس وچ صوابدیدی ایجنٹاں دے باضابطہ انکشاف تے اعلان نوں قرار دتا جاسکدا اے جنھاں اس سلسلہ وار ہلاکتاں دا مرتکب قرار دتا گیا سی۔ اس انکشاف دے نتیجے وچ وزارت انٹیلی جنس دی اک اہم شخصیت سعید امامی دی گرفتاری عمل وچ آئی۔ بعد وچ اس نے جیل وچ ہونے والے اک مشکوک واقعے وچ خودکشی کرلئی- [۳۷]اس واقعے وچ مصنفاں نوں منظم طریقے توں ہلاک کيتا گیا سی ، جنہاں وچ دروش تے پروونہ فوروہر ، محمد جعفر پووندے تے محمد مختاری شامل نيں۔
اک ہور اہم مسئلہ پارلیمنٹ وچ پریس قانون وچ ترمیم کرنے دا بل سی ، جسنوں بہت ساں دے مطابق ایران وچ آزادی اظہار رائے دا آغاز سمجھیا جاندا سی ، جدوں کہ عوام دے منتخب نمائندے صدر دے ذریعہ اسلامی جمہوریہ دے قوانین دے مطابق ، ایہ اسلامی مشاورتی اسمبلی دے ایجنڈے وچ سی۔اس وقت دے اسپیکر اسمبلی مہدی کروبی نوں سپریم لیڈر دے خط دے نال ، جس دی انہاں نے حکومتی فرمان دی ترجمانی کيتی سی ، انہاں نے کھلی عدالت نوں یکطرفہ طور اُتے چھڈ دتا تے تھوڑی دیر دے لئی عدالت اکثریتی ممبراں دے وچکار زبانی تنازع دا منظر بن گئی۔ اقلیت دے نمائندےآں نوں بالآخر کروبی دے تبصرے توں محفوظ کيتا گیا۔
بین الاقوامی سطح اُتے ، خاتمی اقوام متحدہ وچ " تہذیباں دے مکالمے " دے خیال وچ آئے تے اوہ اس نظریہ دے موجد دے طور اُتے جانے جاندے نيں۔ [۳۸] سید محمد خاتمی دی صدارت دی دو شرائط ، خاص طور اُتے پہلی مدت ، بوہت سارے واقعات ، بحراناں تے تخریب کاریاں توں حامل سن ، جو نو جولائی ، 1999 نوں یونیورسٹی دے ہاسٹلری اُتے حملے وچ انجام پا گئياں ، اکثر اس توں پہلے تنظیم تے مذہبی قدامت پسند مخالفین نے انہاں دا مقابلہ کيتا سی۔ تے حکومت کیتی فوج نوں اس نقطہ تک ترتیب دتا گیا سی کہ ، انہاں دے اپنے لفظاں وچ ، انہاں نے ہر نو دن وچ اس دی حکومت دے لئی اک بحران پیدا کيتا۔
خارجہ پالیسی
سودھوخاتمی نے اس وقت حکومت سنبھالی جدوں اسلامی جمہوریہ دے اعلیٰ عہدے داراں دے وچکار تعلقات نوں ترک عدالتاں وچ ترک کردستان ڈیموکریٹک پارٹی دے متعدد رہنماواں نوں مائیکونوس دے اک جرمنی دے ریستوراں وچ مارنے دے الزام وچ مجرم قرار دتا گیا سی ، ایران تے ای یو دے تعلقات بحران دی انتہا اُتے سن ۔ یورپی سفیر ایران چھڈ چکے سن ۔ ایران اُتے ایہ وی الزام لگایا گیا اے کہ اوہ سعودی عرب وچ امریکی اڈے تے ارجنٹائن وچ یہودی عبادت گاہ سی ، جو امریکی میزائل حملے دی راہ اُتے گامزن سی۔ طالبان نے ایران دے سرحدی علاقےآں سمیت افغانستان دے بیشتر حصےآں اُتے وی قبضہ کر ليا تے متعدد سرحدی دیہاتاں اُتے حملےآں دے سلسلے وچ سیکڑاں افراد نوں یرغمال بنا لیا۔ 2 خرداد دے موقع اُتے لوکاں دے غیر متوقع ووٹ تے انہاں دے پرامن مؤقف نے ایران نوں اس نازک صورت حال توں نکالنے وچ موثر کردار ادا کيتا۔ [۳۹]
خارجی تعلقات دے میدان وچ خاتمی حکومت دے اہم ترین اقدامات وچوں اک سی ۔ انہاں اقدامات دی روشنی وچ ، انقلاب انقلاب دے بعد ایران کسی حد تک عالمی تنہائی توں باہر نکلیا۔ اوہ پہلے ایرانی صدر سن جنہاں نے جرمنی ، اٹلی تے آسٹریا دا سرکاری دورہ یورپی حکومتاں دی دعوت اُتے کيتا۔ خاتمی انتظامیہ دے ابتدائی برساں وچ ، امریکی حکومت نے ایران وچ ہونے والی پیشرفتاں دے جواب وچ سینیٹ وچ ایران دے خلاف نويں پابندیاں دی منظوری دے بلاک تے تیل کمپنیاں مستثنی کل ، پیٹروناس تے گیزپروم دیماندا سینکشنز ایکٹ دی طرف سے. سی این این دے نال انہاں دے انٹرویو نے ریاستہائے متحدہ وچ ایران دی شبیہہ بہتر بنانے وچ وی نمایاں کردار ادا کيتا۔ اُتے ، علی خامنہ ای دے امریکا مخالف موقف دے سامنے ہتھیار سُٹن تے طویل المیعاد یورینیم دی تقویت سازی دے پروگرام سمیت خارجہ پالیسی دے ہور شعبےآں وچ انہاں دی عدم فعالیت نے مغربی ملکاں اُتے واضح کر دتا کہ ایران دی خارجہ پالیسی وچ انہاں دا بوہت گھٹ کردار اے ، جس دا خود انہاں نے اعتراف کيتا۔ انہاں نے اعتراف کيتا کہ کچھ نے حکومت نوں "سپلائر" کہیا تے اگلے سال اس دی تردید کيتی۔ [۴۰]
ان دے سب توں اہم عہدےآں وچوں اک نائن الیون حملےآں دے خلاف انہاں دی تقریر سی ، جس نے ایران کو دہشت گرد حملےآں دے بعد امریکی حملےآں دی گرفت توں دور رکھنے وچ مدد فراہم دی سی۔ اگرچہ ایرانی حکومت علی خامنہ ای دی مخالفت کيتی وجہ توں طالبان تے صدام دی افواج دا تختہ الٹنے وچ اتحادی افواج دے نال زیادہ تعاون نئيں کر سکی ، لیکن اس نے اس ترقی وچ بااثر سیاسی کردار ادا کيتا۔ اپنے صدارت دے دوران ، خاتمی نے متعدد بااثر شخصیتاں نال ملاقات کيتی ، جنہاں وچ پوپ جان پال دوم ، کشیرو مٹسورا ، جیکس شیراک ، جوہانس راؤ ، ولادیمیر پوتن ، عبد العزیز بوتفلیکا ، عبد اللہ بن عبد العزیز ، نیلسن منڈیلا ، تے ہوگو شاویز شامل نيں۔ [۴۱]
سبھیاچار ، آرٹ تے پریس
سودھوانہاں دے عہد صدارت دے پہلے سالاں وچ ، ملک وچ صحافت دی نسبت توں آزادی قائم ہوئے گئی سی تے 1981 دے موسم گرما دے بعد پہلی بار ، کچھ اپوزیشن طاقتاں نے اشاعت یا مضامین شائع کرنے وچ کامیاب رہے سن جو اعلیٰ عہدے داراں دی کارکردگی نوں تنقید دا نشانہ بناتے سن ۔ لوکاں نے پریس دے شکل تے مشمولات وچ اس نسبتا آزادی تے تبدیلی دا اس موقع اُتے خیرمقدم کيتا کہ مئی 1998 وچ پہلی بار اخبارات دی گردش روزانہ دو ملین کاپیاں توں تجاوز کر گئی۔ [۴۳] اُتے ، علی خامنہ ای دی حکومت دے بعد تے انہاں دی حکومت نے پریس دا دفاع نئيں کيتا تے برغانی نے نائب وزیر سبھیاچار تے اسلامی رہنما دے عہدے توں استعفیٰ دے دتا ، اس لئی کہ انہاں دی حکومت دے دوسرے دور وچ ، پارٹی پارٹی نوں اکثر اشاعت اُتے پابندی عائد کردتی گئی۔ حکومت نے پریس کورٹ دے جج تے تہران دے پراسیکیوٹر سعید مرتضوی دے ذریعہ پریس دی یکدم بندش دے خلاف وی کوئی کارروائی نئيں کيتی ، ايسے طرح صحافیاں نوں مقدمے دی سماعت تے قید وی دتی سی ، اس وقت وی جدوں عبد اللہ نوری شامل سن ، جدوں کہ انہاں وچ چیف آف انچارج ، خورداد شامل سن ۔ اس دوران وی شائع ہوئے نويں اخبارات جو تیزی توں نويں شعبےآں وچ داخل ہوئے رہے سن جنہاں اُتے تقریبا دو دہائیاں توں پابندی عائد سی۔ اگرچہ اک طرف تاں سامعین تے پریس دے اثر و رسوخ دی طرف توں اس دا استقبال کيتا گیا تے اس وچ اضافہ ہويا ، لیکن ايسے دے نال ہی اس دی شدید مخالفت تے مطبوعات تے صحافیاں دے نال جھڑپاں دا سبب بنی۔ اس طرح دے حالات نے محمد خاتمی دی صدارت دے اٹھ سالاں دے دوران ، پریس نوں ہمیشہ اک اہم تے متنازع مسئلہ قرار دتا تے اسلامی جمہوریہ دے اک اہم چیلنج دی آڑ وچ نمودار ہوئے۔خدمت به دین در این است که بگوییم دین و آزادی با هم سازگارند و دینی که به انسان حرمت میدهد در درجه اول به آزادی انسان حرمت میدهد. باید موانع آزادی از میان برداریم.[۴۲]
طنز
سودھوخاتمی توں پہلے سیاسی حکومت تے بیشتر حکومت تے منتخب ادارےآں دے اندر سیاسی طنز نوں تنقید دا نشانہ بنایا جاندا سی تے ايسے وجہ توں طنزیہ تحریراں نے طاقت دے دھڑاں ، علما تے بعض اعلیٰ عہدے داراں جداں مساوات اُتے توجہ مرکوز کيتی سی تے در حقیقت ، کیومرث صابری دے مطابق ، اس دور دا سب توں وڈا طنز نگار انقلابی تے اسلامی اقدار دی خدمت وچ طنز سی۔ لیکن 2 خرداد دے بعد ، سیاسی طنز اس حد توں اگے ودھ گیا تے 2 خرداد دے اخبارات وچ ، طنز حکومت دے باہر مصنف دا مقام بن گیا۔ سوائے اس رہنما دے ، جس دے بارے وچ طنز نوں توہین تے سزا سمجھیا جاسکے ، ہر سیاسی مقام تے ہر سیاسی ادارہ تے اقتدار طنز دا موضوع بن گیا۔ پادری وی طنز دا موضوع سن تے ایتھے تک کہ پورا انقلاب تے سارا نظام طنز نگاراں دے ذریعہ طنز کيتا گیا سی۔ گل آغا خاتمی عہد دی سب توں اہم طنزیہ اشاعت سی۔ [۴۴]
کتاب
سودھوجب اکبر ہاشمی رفسنجانی نے صدارت محمد خاتمی دے سپرد دی تاں ، ہر سال 14،386 کتاباں تیار کيتیاں گئیاں تے جدوں محمد خاتمی نے حکومت نوں محمود احمدی نژاد دے حوالے کيتا تاں ، سالانہ 38،991 کتاباں تیار کيتیاں گئیاں۔ خاتمی دے اسلامی وزیر برائے سبھیاچار تے اسلامی رہنما عطا اللہ مہاجرانی دی پالیسیاں کچھ کماں دے خلاف گھٹ توں گھٹ سختی دا باعث بنی۔ سید مصطفیٰ میرسلیم دی وزارت دے دوران جنہاں کتاباں نوں دوبارہ شائع کرنے دی اجازت نئيں سی اوہ اس عرصے وچ بغیر کسی خاص پریشانی دے شائع ہوئیاں سن تے وزیر ہدایت نامہ نے اک عوامی اعلامیہ وچ کہیا اے کہ جنہاں کتاباں نوں ارشاد توں پہلی بار شائع کرنے دی اجازت ملی اے انہاں دے لئی واپس کرنے دی ضرورت نئيں اے۔ لائسنس نئيں لیندے نيں۔ اس توں محمود دولت آبادی دے دس جلداں دے ناول ورگی کتاباں شائع دی جاسکن جنہاں اُتے پچھلے دور وچ تن سال دے لئی پابندی عائد سی ۔ خاتمی دور وچ کتاباں دے میدان وچ سرگرمیاں دا اک اہم حصہ سماجی و سیاسی تے تاریخی امور توں متعلق کتاباں دی اشاعت دے لئی وقف کيتا گیا سی۔ فعال کتابی مراکز دے سیکشن وچ ، ایران دی رائٹرز ایسوسی ایشن وچ وی بوہت سارے اتار چڑھاؤ آئے۔ [۴۵]
انٹرنیٹ
سودھواصلاحی حکومت دے اٹھ سالاں دے دوران ، انٹرنیٹ حیرت انگیز نمو توں گزریا اے ، جس وچ سائٹاں تے بلاگس نوں روکنے توں لے کے سائٹ دے عہدیداراں نوں طلب کرنے تے بلاگرز نوں قید کرنے تک دی رکاوٹاں تے پابندیاں عائد نيں۔ ہر کارڈ تے نیوز اسٹینڈ وچ انٹرنیٹ کارڈ وافر مقدار وچ تے کم قیمت اُتے پائے گئے تے انٹرنیٹ کیفے شہراں وچ پھیل گئے۔ [۴۶]
سنیما تے تھیٹر
سودھوخاتمی عہد دے دوران تھیٹر وچ ، بہرام بیزائی اٹھارہ سالاں دے بعد تھیٹر دے اسٹیج اُتے واپس آئے تے تھیٹر دے مراحل وچ حمید سمندریان جداں تجربہ کاراں دی موجودگی دا مشاہدہ کيتا گیا۔ [۴۷]اس عرصے دے دوران ، سنگلج تھیٹر جو اک طویل عرصے توں استعمال نئيں ہويا سی ، نوں دوبارہ فعال کر دتا گیا تے زیادہ تر روايتی تے قومی ڈرامےآں دا احاطہ کيتا گیا۔ تھیٹر آفس وچ تھیٹر گھر ، جو تجرباتی کماں دے لئی وقف سی ، دوبارہ کھول دتا گیا تے تھیٹر آفس دی عمارت ، جو اپنے مالک توں تنازع دی وجہ توں بند ہونے دے راستے اُتے سی ، تھیٹر دے لئی مالک توں خریدتی گئی تے فردوسی ہال قائم کيتا گیا۔ وحدت ہال دی روداکی فاؤنڈیشن تے آزاد میوزیم پہلے دے مقابلے وچ زیادہ متحرک ہوئے گئے ۔ [۴۸] 1998 وچ فجر تھیٹر فیسٹیول اک بین الاقوامی میلہ بن گیا تے تب توں غیر ملکی تھیٹر گروپاں نے اس میلے وچ حصہ لیا۔ خاتمی دور دے اک اہم اقدام وچ 1378 وچ تھیٹر ہاؤس دا قیام سی۔ تھیٹر ہاؤس دے قیام دے نال ہی اداکاراں ، ہدایت کاراں ، پلے رائٹس ، پتلی شوز ، اسٹریٹ ڈرامےآں ، اسٹیج ڈیزائنرز ، تکنیکی عملہ تے نقاداں تے مصنفاں دی انجمناں تشکیل پاواں۔ [۴۹] سنیما دے میدان وچ ، شاید اس دور دی سب توں نمایاں کامیابی غیر سرکاری ثقافتی تے فنکارانہ تنظیماں تے ٹریڈ یونیناں دی ترقی اے۔ وزارت سبھیاچار تے اسلامی رہنمائی دے مطابق ، خاتمی دی آمد دے بعد 2002 تک 43٪ توں زیادہ ٹریڈ یونیناں قائم کيتیاں گئیاں۔ اس عرصے وچ ، بہت سالاں دے بعد ، مختصر تے دستاویزی فلمی سیکشن مرکزی ایرانی سنیما تہوار ، فجر فلم فیسٹیول ، وچ واپس آجاندا اے تے ایتھے تک کہ 2002 وچ مقابلہ دے حصے وچ داخل ہُندا اے۔ چیری عباس کيتاروستامی دے خاتمی دے ذائقہ کے دوران ، کینز فلم فیسٹیول وچ پامے آر نے بچہ ہائے آسمانی ، مارنے والے پاگل ڈاگاں ، مارمولک (فلم) ، شیشے دی ایجنسی ، شرابی گھوڑےآں دے لئی وقت ، کچھی اڑنا ، کاغذ بخت ، ماں ترنیہ ، 15 سال دی طرح کم کيتا۔ [۵۰]، لیلی ، سرخ تے دیل وی ايسے عرصے دے دوران بنائے گئے سن ۔ خاتمی دے اقتدار وچ آنے دے نال ہی سنیما دے شعبے وچ اک نويں تے زیادہ کھلی جگہ پیدا ہوئے گی۔ اس دور اُتے اک مختصر جائزہ لینے توں ایہ گل سامنے آندی اے کہ زیادہ تر فلم بیناں نے سماجی موضوعات دے نال فلماں بنانے اُتے توجہ مرکوز کيتی سی تے وزارت سبھیاچار تے اسلامی ہدایت نامہ دے کم دے آغاز وچ شائقین دی فیصد مثبت سی۔ [۵۱]
موسیقی
سودھوخاتمی دی انتظامیہ دے دوران ایرانی ہاؤس آف میوزک دا قیام تے استحکام موسیقی دے میدان وچ انہاں دی سب توں وڈی کامیابی سمجھیا جاندا اے۔ [۵۲] اگرچہ اس عرصے دے دوران مغربی کلاسیکی موسیقی نے کچھ عرصہ پہلے لوریس چیکنورین دی موجودگی دے نال کچھ تیز رفتار حاصل کيتی ، لیکن حالیہ برساں وچ تہران سمفنی آرکسٹرا دی صورت حال متفقہ پالیسی دی عدم موجودگی دی وجہ توں پریشان ہوچکی اے۔ اگرچہ گروپ پرفارمنس دی کلاسیکی موسیقی ، جداں کہ دیواناں ، ٹرائیڈس تے چوگنی مشقاں وچ ، نمایاں طور اُتے اضافہ ہويا تے اس طرح دی موسیقی وچ نوجوان نسل دی دلچسپی دا اشارہ اے ، لیکن تہران سمفنی آرکسٹرا دی پرفارمنس ، شہداد روحانی تے حال ہی وچ علی رہبری دی سربراہی وچ ، لاگو کيتا گیا سی ، باقی لوکاں دا عوام نے خیرمقدم نئيں کيتا۔ خواتین دے میوزک سیکشن وچ ، اگرچہ خواتین دا پہلا میوزک میلہ اکبر ہاشمی رفسنجانی دی حکومت دے تحت 1375 وچ ہويا سی ، لیکن خاتمی دی حکومت وچ اس دا ادارہ کيتا گیا سی ، تاکہ پچھلے دو سالاں وچ اس میلے دی سکریٹری نوں اک خاتون موسیقار دے سپرد کر دتا گیا۔ . عوامی اسمبلیاں وچ خواتین دے گانے اُتے پابندی توں وزارت سبھیاچار تے رہنمائی دے میوزک سنٹر نوں خواتین دے لئی خصوصی میلے منعقد کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ غیر ملکی میوزک سیکشن وچ ، جان مارٹن نے نیاورن محل وچ پرفارم کيتا۔ [۵۳] تہران سمفنی آرکسٹرا دی مستقل قیادت اُتے برساں توں جاری تنازع نے وی اس صورت حال اُتے سنگین اثرات مرتب کیتے۔ ایہ تنازع جو حتمی دناں وچ فیریڈون ناصری دی موت دے نال ختم ہويا۔ [۵۴] ایران وچ پاپ میوزک دے میدان وچ ، خاتمی حکومت دے ابتدائی برساں وچ اس موثر معاشی منڈی نوں جو اس نے حاصل کيتا سی ، اس دے باوجود ، اوہ اس راستہ نوں ايسے شدت تے شدت دے نال جاری نئيں رکھ سکدا سی۔ خاتمی عہد دے دوران ، آرین میوزک گروپ بی بی سی پاپ میوزک ایوارڈ دے لئی نامزد ہونے دے لئی اگے ودھیا۔ مقامی تے روايتی موسیقی دے میدان وچ ، خاتمی دے دور وچ ، روايتی موسیقی نوں اک دھچکيا تے عام ناخوشی دا سامنا کرنا پيا۔ جِنّی روايتی موسیقی گھر وچ جمود تے کمزوری دی طرف مبنی سی ، اس نے ایران توں باہر ایسی کامیابی حاصل کيتی جو ایرانی موسیقی دی تریخ وچ منفرد سی۔ غزل البم دی نامزدگی ، کیہان کلہر ، شجاعت حسین خان دا مشترکہ کم تے البم دی نامزدگی بی ہامگن ختم ہونے نوں۔ انہاں برساں دے دوران ، ایرانی روایت نے اوہی مقام حاصل کيتا جداں کہ 1960 تے 1980 دی دہائی وچ مغرب وچ ہندوستانی موسیقی نوں حاصل سی۔ [۵۵] گریمی ایوارڈ دے لئی محمد رضا شجاریان ، حسین علی زدہ تے کیہان کلہر دے مشترکہ کم تے امریکی ، یوروپی تے کینیڈا دی پرفارمنس وچ کامکاراں دی کارکردگی نے ایرانی روايتی موسیقی نوں ايسے طرح دا درجہ دتا اے جو 1960 تے 1980 دی دہائی وچ مغرب وچ ہندوستانی موسیقی دی حیثیت رکھدا سی۔ انہاں برساں دے دوران ، پاپ میوزک دے میدان وچ موسیقی دی سرگرمیاں دے علاوہ ، کچھ نوجوان گروہاں نوں جنہاں نوں عوامی ہالاں وچ اپنے کم پیش کرنے وچ بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا ، جداں اک طرف ، رہنمائی توں اجازت حاصل کرنا تے دوسری طرف دباؤ گروپاں دے حملے دا خوف ، انٹرنیٹ توں ، انہاں نے اک قسم دی موسیقی نوں مقبول کيتا جو زیرزمین موسیقی دے ناں توں مشہور ہويا۔ [۵۶]
معیشت
سودھوخاتمی دی حکومت دا آغاز تیل دی قیمتاں وچ کمی تے زرمبادلہ دی کمائی وچ 9.9 بلین ڈالر دے نال ہويا۔ مرکزی بینک توں بجٹ خسارے نوں ختم کرنے دے لئی قرض لینے دے نتیجے وچ مہنگائی وچ 1378 وچ 20 فیصد توں زیادہ اضافہ ہويا ، جو آہستہ آہستہ کم ہوکے تقریبا 13 فیصد رہ گیا۔ اس وقت ، حکومت نے شرح تبادلہ یکساں کرنے دی پالیسی نافذ کيتی۔ 6 فیصد توں زیادہ دی معاشی نمو توں غیر ملکی قرضےآں نوں کم کرنے وچ مدد ملی۔ غیر ملکی زرمبادلہ ریزرو اکاؤنٹ دا قیام ، ٹیکس دے نظام وچ اصلاحات ، شرح تبادلہ نوں مستحکم کرنا تے غیر ملکی سرمایہ کاری دے قانون دی منظوری تے اس اُتے عمل درآمد خاتمی حکومت دے اہم اقدامات وچ شامل نيں۔ [۵۷] تیسرے ترقیاتی منصوبے دے دوران ، 1379 توں 1383 تک ، چار نجی بینکاں نوں چلانے دی اجازت دتی گئی تے صوبائی دارالحکومتاں وچ اسٹاک ایکسچینج دے علاقائی اکائیاں نوں فعال کر دتا گیا تے دھاتاں تے زراعت دے دو اجناس دے تبادلے قائم کیتے گئے۔ تیسرے ترقیاتی منصوبے دے اہم منصوبےآں وچ فکسڈ تے موبائل ٹیلیفون نیٹ ورک دی توسیع ، ساؤتھ پارس گیس فیلڈ دا کم تے امام خمینی بین الاقوامی ہوائی اڈہ تے بافگ مشہد ریلوے دا کم تے 50 ڈیماں دا کم شامل نيں۔ محمد خاتمی دی صدارت دے دوران ، ایرانی آٹوموٹو انڈسٹری وچ سب توں وڈا غیر ملکی سرمایہ کاری دا معاہدہ رینالٹ - نسان دے نال ہويا تے قومی کار سمند تعمیر کيتی گئی۔ اصلاحی حکومت وچ ، 481 کلومیٹر فری ویز تعمیر کيتیاں گئیاں ، جو 1979 دے انقلاب توں پہلے دے سالاں وچ تعمیر ہونے والی کل فری ویز دی تعداد توں زیادہ نيں۔ نجکاری پروگرام دے ناکام نفاذ تے سبسڈی دی مسلسل ادائیگی تے انہاں نوں ختم کرنے توں عدم خاتمہ خاتمی حکومت کیتی سب توں وڈی کمزوری سن۔ خاتمی دے دور صدارت وچ تیل دے دو وڈے کھیتاں ، ایزادگان تے یادوارن نوں دریافت کيتا گیا سی۔ اپنی کارروائیاں دے دفاع وچ ، وزارت تیل دے عہدیداراں نے قطر سمیت عرب ملکاں دے نال ایران دے مشترکہ تیل تے گیس دے شعبےآں توں انخلاء دے آغاز اُتے غور کيتا ، جس دے بارے وچ انہاں دا کہنا سی کہ حکومت کیتی کامیابیاں وچوں اک دے طور اُتے ، ایران دے حقوق دی پامالی نوں روکیا گیا اے۔ 1999 وچ ، ایران نے دنیا وچ کھوج وچ پہلی پوزیشن حاصل کيتی۔ [۵۸] خاتمی آئل مینیجرز نے اپنے پورٹ فولیو وچ دنیا دے سب توں وڈے گیس فیلڈ یعنی ساؤتھ پارس گیس فیلڈ دے پنج مراحل وی چلائے نيں تے ہور 17 مراحل طے کرکے ، انہاں نے اگلے 179 سالاں وچ ایران نوں گیس توں مالا مال کر دتا اے۔ حالیہ برساں وچ ایران دی پیٹروکیمیکل مصنوعات دی آمدنی وچ وی اضافہ ہويا اے جس وچ 18 ارب ، 2 ارب تے 200 ملین ڈالر دی سرمایہ کاری ہوئی اے۔ [۵۹] پٹرول دے شعبے وچ ، حکومت نے نويں ریفائنریاں دی تعمیر وچ ناکامی ہی مرکزی تنقید رہی اے جو پٹرول درآمدی کریڈٹ بل متعارف کروانے دے سلسلے وچ ایرانی پارلیمنٹ نوں گذشتہ برساں توں موصول ہوئی اے۔ ایران وچ اس سال توں شروع ہونے والے چوتھے پنج سالہ ترقیاتی منصوبے دے نفاذ تک ایران وچ نويں ریفائنریاں دی تعمیر ملتوی کردتی گئی اے۔ ایہ اس حقیقت دے باوجود اے کہ پچھلے اٹھ سالاں دے دوران ، ایران وچ پٹرول دی ضرورت وچ اس دی کھپت وچ to 84 فیصد اضافے دی وجہ توں چھ گنیااضافہ ہويا اے تے حکومت اپنی مدت ملازمت دے آخری دناں وچ پٹرول دی درآمد دے لئی ستويں پارلیمنٹ جانے دے لئی مجبور ہوئے گئی۔ 1371 دے اختتام اُتے لیکویڈیٹی دا حجم تن ہزار تے 586 ارب ٹومین تک تے 1379 دے اختتام اُتے 24 ہزار تے 911 ارب تومان تک پہنچیا۔ ایران دی معاشی نمو دے موضوع اُتے ، صرف سید محمد خاتمی دی دوسری حکومت دے تحت 2002 وچ ، معاشی نمو 8.75 فیصد رہی اے۔ [۶۰] جدوں خاتمی نے 1997 وچ حکومت سنبھالی تاں معاشی نمو دی شرح منفی 0.2 سی تے جس سال انہاں نے حکومت سنبھالی تاں شرح نمو 6.2 تک پہنچ گئی۔ خاتمی دی پہلی تے دوسری شرائط دی معاشی نمو توں غیر ملکی قرض نوں کم کرنے وچ مدد ملی۔ نمودار ہوئے۔ خاتمی دے حکمرانی دے اٹھ سالاں دے دوران ، تہران اسٹاک ایکسچینج وچ نیلامیاں تے پیش کشاں دے ذریعہ سرکاری کمپنیاں دے شیئراں دے مجموعی طور اُتے 2،648 بلین توں ودھ تومان غیر سرکاری سیکٹر وچ منتقل کر دتے گئے۔ خاتمی دے زمانے وچ شروع دی جانے والی ہور معاشی سرگرمیاں وچ ایران دا قومی ترقیاتی فنڈ شامل اے ۔ [۶۱] جدوں کہ 1379 وچ غیر ملکی زرمبادلہ دے ریزرو اکاؤنٹ توں کل انخلا صفر دے برابر سی تے 1380 وچ 0.9 بلین ڈالر دے برابر سی ، اگلے سالاں وچ اس رقم وچ تیزی توں اضافہ ہويا اے تے محمود احمدی نژاد دی صدارت دے دوران ، اس اکاؤنٹ دا ارباں ڈالر دا بیلنس نیڑے اے۔ ایہ صفر تک جا پہنچیا۔ [۶۲][۶۳]
خواتین تے سول سوسائٹی
سودھوخاتمی دی میعاد دے دوران ، خواتین دے میدان وچ اک اہم تبدیلی واقع ہوئی۔ اگرچہ انہاں دی کابینہ وچ کوئی خاتون وزیر مقرر نئيں کيتی گئی سی ، لیکن ڈاکٹر معصومہ ابتکار نائب صدر تے ماحولیاتی تحفظ ایجنسی دی سربراہ بن گئياں ۔ یونیورسٹیاں تے اعلیٰ تعلیم دے انسٹی ٹیوٹ وچ خواتین طلبہ وچ اضافہ 1997 وچ تقریبا 37 37٪ اے تے 2004 وچ ایہ 53٪ توں زیادہ تک پہنچ گئی اے ، جس وچ در حقیقت 47٪ دا اضافہ ہويا اے۔ [۶۴] خواتین دی سماجی و سیاسی شراکت وچ حالیہ برساں وچ وی نمایاں اضافہ ہويا اے۔ چھیويں پارلیمانی انتخابات وچ پارلیمنٹ دے لئی حصہ لینے والی خواتین دی تعداد 351 سی ، جو 2004 دے ستويں پارلیمانی انتخابات وچ 43 فیصد اضافے توں 504 ہوئے گئی۔ 1997 وچ ، ایران وچ صرف 67 خواتین دی غیر سرکاری تنظیماں سن تے ہن ایہ تعداد 480 توں زیادہ ہوئے گئی اے ، یعنی اس شعبے وچ خواتین دی سیاسی تے سماجی سرگرمیاں وچ 616 فیصد اضافہ ہويا اے۔ اٹھ سالاں تے شاید اس توں پہلے دے تمام سالاں دے دوران خواتین دے لئی اک سب توں اہم مسئلہ ایہ اے کہ اوہ شہری تے تعزیراندی قوانین و ضوابط نيں جو خواتین دے حقوق دی خلاف ورزی دی راہ ہموار کردے نيں۔ 2002 وچ خواتین دے امور دے قومی تحقیقاتی مرکز دے نتائج دے مطابق ، اج ایرانی معاشرے وچ خواتین دا اک مطالبہ انہاں قوانین تے ضوابط وچ ترمیم کرنا اے۔ خواتین دیاں مشکلاں نوں دور کرنے تے انہاں دی ضروریات نوں قبول کرنے دے لئی خاتمی دی حکومت دے اٹھ سالاں دے دوران پاس کردہ قوانین دا مجموعہ چھوٹا سی۔ خاتمی حکومت کیتی اک سب توں اہم قانونی سرگرمی شادی کيتی عمر توں متعلق قوانین وچ ترمیم کرنا ، بچے دیاں مشکلاں تے تحویل دے معاملات دا تعین کرنا اے ، جس نے ست سال دی عمر تک ماں نوں ترجیح دتی۔ اصلاحی حکومت دے دور وچ منظور کيتا گیا اک ہور قانون ، طالب علماں نوں بیرون ملک بھیجنے اُتے عائد پابندی نوں ختم کرنا سی ، جس دا کافی تنازع ہويا سی۔ 1997 توں 2004 تک خواتین دی معاشی شراکت داری دے اعدادوشمار دے مطالعے توں پتہ چلدا اے کہ خواتین دی معاشی سرگرمی دی شرح ہمیشہ تھوڑی ہی رہی اے۔ [۶۵][۶۶] اسلامی جمہوریہ ایران دے رہنماواں وچ سماجی شعبے وچ ، محمد خاتمی نے سب توں پہلے لفظ سول سوسائٹی دا استعمال کيتا۔ [۶۷]
صدارت دا دوسرا دور
سودھومن قول داده بودم که شما روبروی رئیسجمهوری خود بایستید و از او انتقاد کنید. به این قول خود عمل کردم.[۶۹][۷۰]
سفر
سودھوامریکا دا سفر
سودھو2001 وچ امریکا دے دورے دے دوران خاتمی نے یونیورسٹی آف سیٹن ہال وچ اک تقریر کيتی۔[۷۱] لیکن اگست 2006 دے آخر وچ ویزا حاصل کرنے تے دوبارہ امریکا داخل ہونے دے بعد [۷۲] احمدی نژاد دی اہلیہ تے حکومت دے ترجمان غلام حسین الہام نوں انہاں دا ناں نہاد پادری قرار دینے والے کچھ فاطمہ رجبی سن ۔ [۷۳] اس دے جواب وچ ، محمد علی ابطاہی نے انہاں ریمارکس نوں خاتمی دا ڈراؤنا خواب کہلانے والی تحریک دے " بنیاد پرستاں دے خوف" دی وجہ توں قرار دتا۔ [۷۴]
برطانیہ دا سفر
سودھو2006 دے آخر وچ ، خاتمی نے متعدد ادارےآں تے یونیورسٹیاں دی دعوت اُتے متعدد لیکچراں دے لئی برطانیہ دا سفر کيتا۔اس نے سب توں پہلے اسکاٹ لینڈ دا سفر کيتا تے سینٹ اینڈریوز دی سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی وچ "دوستی بغیر سرحداں کے" دے عنوان توں اک تقریر کی۔اس دے بعد خاتمی نے سامعین دی خوب داد و تحسین دے درمیان یونیورسٹی توں اعزازی ڈاکٹریٹ دی سند حاصل کيتی تے سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی وچ ایرانی علوم برائے مطالعہ دا مرکز کھول دتا۔ [۷۵] اس دے نال ہی یونیورسٹی دے عہدیداراں تے طلبہ دے استقبال دے نال ، اسلامی جمہوریہ دی مخالفت کرنے والے کچھ گروہاں دی جانب توں ہال دے باہر احتجاجی مظاہرے کیتے گئے ، جس نے خاتمی دی گرفتاری تے انہاں دے عہد صدارت دے دوران حزب اختلاف دے جبر دے الزامات دے الزام وچ مقدمہ چلانے دا مطالبہ کيتا۔ [۷۶]
اٹلی دا سفر
سودھواس وقت دے صدر ایران محمد خاتمی دا اٹلی دا تن روزہ دورہ اطالوی حکومت کیتی باضابطہ دعوت نامے توں شروع ہويا ، کیونجے791957 دے اسلامی انقلاب دے بعد ، اک اعلیٰ ایرانی عہدے دار دا پہلا دورہ یورپ ، 9 مارچ 1998 نوں ہويا سی۔ اٹلی دے وزیر اعظم ماسیمو ڈلما ، کیتھولک پوپ جان پال دوم دے علاوہ صدر آسکر لوگی سکالفارو تے اسپیکر نال ملاقات دے علاوہ ، خاتمی نے مندوبین توں وی ملاقات کيتی۔ اک اُتے دستخط مفاہمت دی یادداشت منشیات دے خلاف جنگ پر، سائنسی تے تکنیکی تعاون دی اک یادداشت تے دوطرفہ تے یکطرفہ تعاون دی اک یادداشت اُتے اپنے سفر دی منصوبہ بندی وچ شامل سن .[۷۷]
فرانس دا سفر
سودھواپنے صدارت دے دوران خاتمی دا دوسرا اہم سفر فرانس دا اے۔ خاتمی نے دو بار فرانس دا سفر کيتا۔1998 وچ ، خاتمی دا فرانس دا دورہ نمایاں رہیا ، فرانس دے صدر دی سرکاری دعوت اُتے ، انہاں نے فرانس دا دورہ کيتا تے ایلسی محل وچ جیک شیراک نال ملاقات کيتی۔
صدارت دے بعد
سودھوخاتمی اپنے دور صدارت دے خاتمے دے بعد اپنی سرگرمیاں جاری رکھن گے۔ انہاں نے باران فاؤنڈیشن (ایران دی آزادی تے ترقی دی فاؤنڈیشن ) دی بنیاد رکھی اے تے رہتل دے مکالمے دے بین الاقوامی مرکز دے وی انچارج نيں۔ محمد خاتمی دی صدارت دے دوران دستاویزات تے تحائف دے جمع کرنے توں ، " سید محمد خاتمی دی ایوان صدر دی یادگار " قائم ہوئی۔ ایہ یادگار قانونی طور اُتے نیشنل آرکائیوز تے لائبریری توں وابستہ اے۔ صدر سید محمد خاتمی دی یادگار دی سرگرمی نوں محمود احمدی نژاد دی حکومت دے اقتدار وچ آنے دے نال ہی روک دتا گیا تے سعد آباد کمپلیکس وچ ، جو سرکاری عمارتاں وچوں اک اے ، دی اس یادگار دی عمارت نوں سیل کر دتا گیا۔ قومی آرکائیوز تے لائبریری دی کوشش ایہ سی کہ احمدی نژاد دی حکومت دے تحت اس یادگار دی نقاب کشائی کيتی جائے۔ حسن روحانی دی حکومت دے افتتاح دے نال ہی ، صدر خاتمی دے یادگار دا معاملہ دوبارہ کھول دتا گیا اے تے شاید جلد ہی اسنوں دوبارہ کھول دتا جائے گا۔
ایرانی صدارتی انتخابات 2009
سودھوسابق ایرانی صدر محمد خاتمی نے پہلے وی اعلان کيتا اے کہ جے عوام چاہن تاں اوہ 10 واں صدارتی انتخابات وچ حصہ لاں گے۔ [۷۸] اُتے انہاں دے کچھ حامیاں نے انہاں نوں کانفرنس وچ مدعو کيتا سی۔ [۷۹] 23 دسمبر ، 2008 نوں ، تہران وچ الہام لوکاں دے اک گروپ نال ملاقات وچ ، انہاں نے اپنی یا میر حسین موسوی دی امیدوار ہونے دے امکان دا اعلان کيتا۔ دسويں انتخابات دے بعد ، اوہ ، میر حسین موسوی تے مہدی کروبی دی طرح ، انتخابی نتائج اُتے رائے شماری دا مطالبہ کرنے دے نال نال گرین موومنٹ تے مظاہرےآں دی حمایت وچ 16 جون ، یوم قدس تے 11 فروری جداں مظاہرےآں وچ وی مظاہرین وچ شامل ہوئے گئے۔ اس نے دھوکہ دہی دے ذریعہ دسويں انتخابات وچ حصہ لیا سی ۔ [۸۰][۸۱][۸۲] محمد خاتمی نے یکم عاشور دے دن دسويں انتخابات دے نتائج دے خلاف ہونے والے مظاہرےآں دی برسی دے موقع اُتے جنوری 2011 وچ اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اصلاح پسند ارکان توں وی ملاقات کيتی تے صحتمند تے آزادانہ انتخابات دا مطالبہ کيتا۔ اس ملاقات دے بعد ، محمد خاتمی نوں اسلامی جمہوریہ ایران دے اعلیٰ رہبر ، علی خامنہ ای دے حامیاں تے احمد جندی ، حسین طیب ، تے حسین شریعتمداری جداں افراد نے حکومت دا تختہ الٹنے تے دھمکی دینے دے الزام وچ گرفتار کيتا سی۔ [۸۳]
جماران حسینیہ اُتے حملہ
سودھوعاشورا 2009 دی رات ، دباؤ گروپ دے پنجاہ توں زیادہ افراد نے گرین موومنٹ دے حامیاں اُتے حملہ کيتا جو جمران وچ سوگ دی تقریبات کر رہے سن ۔ جدوں سید محمد خاتمی جمارن حسینیہ وچ تقریر کر رہے سن تے اس حسینیہ وچ اک بہت وڈا ہجوم موجود سی ، حسینی عاشورہ دی رات ، دباؤ گروپ دے ارکان حیدر حیدر ، ابوالفضل عالمدار خامنہ ای دے نعرے لگائے ، تاکہ اس جگہ دی حفاظت کرن اوہ محمد خاتمی بن گئے۔ بنیاد پرستاں نے ہمیشہ عاشورہ اُتے ہونے والے مظاہرےآں نوں مقدس تھاںواں تے شیعاں دے تیسرے امام دی توہین سمجھیا اے ، جدوں کہ عاشورہ دی شب انہاں نے سوگ دی تقریب اُتے حملہ کيتا تے کچھ لوکاں نوں زدوکوب وی کيتا۔ [۸۴]
خاتمی اُتے حملہ
سودھومحمد خاتمی نے 13 فروری 2010 نوں گرین موومنٹ دی حمایت وچ مارچ وچ حصہ لیا سی۔ اوہ زنجان اسٹریٹ اُتے آزادی اسکوائر دی طرف جارہیا سی کہ اس وقت انہاں دی گڈی اُتے سادہ لوح فوج نے حملہ کر دتا۔[۸۵][۸۶] انہاں دے بھائی ، محمد رضا خاتمی تے انہاں دی اہلیہ ، زہرہ اشراقی نوں وی ریلی دے دوران گرفتار کيتا گیا سی تے انہاں نوں اک مختصر حراست دے بعد رہیا کيتا گیا سی۔ [۸۷][۸۸]
ملک چھڈنے دی ممانعت
سودھومارچ 2009 وچ ، فارس نیوز ایجنسی نے عباس امیری فر دے حوالے توں اک انٹلیجنس اہلکار دے حوالے توں دسیا اے کہ باران فاؤنڈیشن دے سربراہ سید محمد خاتمی دے جانے اُتے پابندی عائد کردتی گئی سی۔[۸۹] نیو یارک ٹائمز دے ذریعہ ایہ خبر فوری طور اُتے رائٹرز دے حوالے توں شائع ہوئی اے [۹۰] تے فیر خاتمی دے نیڑے متعدد ذرائع توں متعدد مستردیاں منتقلی دے بعد انتہائی اہم سید محمود علی زدہ تبتابی ، اک وکیل ، محمد خاتمی نے استدلال کيتا کہ "دے لئی انہاں نے انکار کيتا ، "خارجی راستے اُتے پابندی عدالدی فیصلہ ہونا چاہیے سی ، جدوں کہ مسٹر خاتمی دے لئی حالے تک ایسا کوئی فیصلہ نئيں کيتا گیا اے۔"[۹۱][۹۲] ایرانی حکومت کیتی دسويں میعاد ختم ہونے دے کچھ سال بعد ، ایہ مسئلہ فیر اٹھایا گیا۔ اس بار ، اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اس وقت دے اسپیکر ، علی لاریجانی نے لی مونڈے نوں انٹرویو دیندے ہوئے کہیا سی کہ دسويں ایرانی حکومت دے دوران خاتمی دے جانے اُتے پابندی دی وجہ محمود احمدی نژاد ہی سن ۔ اس دے جواب وچ ، احمدی نژاد نے لاعلمی دا اعلان کيتا تے اسنوں عدلیہ دے دائرہ اختیار وچ سمجھیا۔ خاتمی نے انہاں ریمارکس دے جواب وچ بعد وچ اس مسئلے نوں وی اہمیت دا حامل سمجھیا۔ [۹۳] دسمبر 2013 وچ ، جدوں خاتمی نے نیلسن منڈیلا دی آخری رسومات دے لئی جنوبی افریقہ جانے دی کوشش کيتی ، تاں انہاں نوں اطلاع ملی کہ انہاں دے پاس ویزا حاصل کرنے دے لئی ایرانی وزارت خارجہ دے تعاون دے باوجود انہاں نوں ملک چھڈنے اُتے پابندی عائد کردتی گئی اے۔ اس اعلان نوں خاتمی دی مزاحمت توں پورا کيتا گیا ، جس نے مطالبہ کيتا کہ انہاں دے خلاف سرکاری طور اُتے سفری پابندی جاری کيتی جائے ، جس دے جواب وچ اس دی خدمت کيتی جائے گی۔ [۹۴]
نويں پارلیمانی انتخابات
سودھونويں پارلیمانی انتخابات توں چار ماہ پہلے ، 14 نومبر ، 2011 نوں ، خاتمی نے انتخابات نوں ہر ایرانی عوام دا حق قرار دیندے ہوئے کہیا ، "اور صحت مند تے مسابقتی انتخابات دے تناسب دے مطابق ، ہر اک حصہ لیندے نيں۔" [۹۵]
خاتمی نے انتخابات توں پہلے کوئی واضح جواب نئيں دتا سی کہ اوہ حصہ لاں گے یا ننيں۔ [۹۶] محمد خاتمی ، مداحاں دی توقعات دے باوجود تے "انتخاب دی آزادی دے دوران ، جماعتاں ، پریس تے سیاسی قیدیاں" نے نويں پارلیمانی انتخابات وچ اصلاح پسنداں دی شرکت کيتی شرط نوں بیان کيتا سی ، [۹۷] ہاسینیہ پنجن علاقے ابرسد گیلوانڈن وچ ، جو داماوند تے فیروزکوہ ووٹ ضلع وچ واقع اے۔ اپنے آپ نوں اس خانے وچ سُٹ دتا جس اُتے کچھ اصلاح پسند شخصیتاں تے لوکاں ، خاص طور اُتے انٹرنیٹ تے سوشل نیٹ ورک اُتے لوکاں دے شدید رد عمل دا سامنا کرنا پيا۔ ڈوئچے ویلے نوں انٹرویو دیندے ہوئے محمد نورزاد انہاں لوکاں وچ شامل سن جنھاں نے خاتمی دی الیکشن وچ شرکت اُتے رد عمل دا اظہار کيتا۔ » [۹۸]
اک سیاسی کارکن تے صحافی ، حسین نورانی نژاد نے اپنے فیس بک پیج اُتے لکھیا اے کہ انھاں نے چار مارچ نوں مسٹر خاتمی نال ملاقات کيتی سی ، اس دوران خاتمی نے بیان دتا سی کہ انھاں "حکمران انتہا پسنداں دے منصوبےآں تے منصوبےآں دے بارے وچ پریشان کن خبراں نيں" تے انہاں دا ووٹ انہاں دے لئی اک "حیران کن اقدام" سی۔ ایہ انہاں منصوبےآں نوں روکنا رہیا اے۔ انہاں نے زور دے کے کہیا کہ اذیت دے کے اس دا اعتراف جرم کروایا گیا اے تے اس دا اعتراف اذیت دے ذریعہ حاصل کيتا گیا اے۔ [۹۹]
گیارہويں صدارتی انتخابات
سودھو21 نومبر ، 2012 نوں ، انتخابات وچ اصلاح پسنداں دے اک گروپ نے خاتمی دا دورہ کيتا تے انہاں توں انتخاب اُتے تبادلہ خیال کيتا۔ انہاں وچوں کچھ دے بعد خاتمی دی اقتدار وچ واپسی وچ دلچسپی دی گل کيتی گئی۔ اگلے دن ، سید محمد خاتمی دی سرکاری ویب سائٹ نے گذشتہ روز انہاں دے خطاب دا متن شائع کيتا ، جس وچ ایہ ظاہر کيتا گیا سی کہ خاتمی اقتدار وچ واپس آنے دی کوشش نئيں کردے نيں تے انھاں یقین اے کہ مسئلہ ایہ نئيں اے کہ کس دا انتخاب لڑنا اے ، لیکن اصلاح پسنداں دا بنیادی مطالبہ آزادی تے سلامتی ناقدین دی سلامتی تے پیش کرنا اے۔ حکومت جاندی اے کہ عوام کیہ چاہندے نيں۔
اس تقریر وچ ، انہاں نے موجودہ ماحول تے کرینٹاں اُتے کڑی تنقید دی جو کسی وی طرح توں انتخابات وچ حصہ لینے نوں تیار نيں تے انہاں نے نظام چھڈنے دے معنی وچ انتخابات وچ حصہ نہ لینے اُتے غور نئيں کيتا۔
انہاں نے غزہ دے عوام اُتے جبر دے معاملے اُتے غیر عملی طور اُتے بین الاقوامی برادری ، عرب تے اسلامی حکومتاں اُتے سخت تنقید دی ، جسنوں انہاں نے "سفاکانہ تے خونی" قرار دتا۔
انہاں نے بین الاقوامی پابندیاں اُتے وی کڑی تنقید دی جدوں کہ موجودہ حکومت کیتی خارجہ پالیسی تے موجودہ بدانتظامی اُتے وی تنقید دی جس نے پابندیاں دی تاثیر وچ اضافہ کردے ہوئے کہیا: اج ساڈے عوام سب توں وڈے دباؤ وچ نيں۔ اسمارٹ بائیکاٹ کيتا اے ؟ ایہ لوکاں اُتے دباؤ ڈالنے دی منظوری اے ، انسانی حقوق دا کیہ ہويا؟ مینوں انہاں طریقےآں اُتے اعتراض اے۔ »
حسن روحانی دی حمایت کرنا
سودھوامیدواراں دی انتخابی سرگرمیاں دے آغاز دے بعد ، محمد رضا عارف تے حسن روحانی نے اپنے پروپیگنڈا ریلیاں وچ اصلاح پسند حکومت تے سید محمد خاتمی دی کارکردگی دی حمایت کيتی۔ انتخابات توں کچھ دن پہلے ، خاتمی دے مشورے اُتے ، عارف روحانی دے حق وچ دوڑ توں دستبردار ہوئے گئے۔[۱۰۰] فیر خاتمی نے اک بیان وچ عارف دا شکریہ ادا کردے ہوئے کہیا کہ اوہ حسن روحانی نوں ووٹ دین گے تے تمام اصلاح پسنداں توں مطالبہ کيتا کہ اوہ انہاں نوں ووٹ دتیاں [۱۰۱] خاتمی نوں لکھے گئے اک خط وچ ، روحانی نے انہاں دا تے محمد رضا عارف دا شکریہ ادا کيتا تے اپنے اس گفتگو نوں "عقلیت ، اعتدال پسندی تے اصلاحات" دا خطاب قرار دتا تے امید ظاہر کیتی کہ اوہ اس گفتگو نوں جیتنے دی پوری کوشش کرن گے۔ [۱۰۲] روحانی بالآخر 18،613،329 ووٹ لے کے ایران دا صدر بن گیا۔ انتخابات وچ اپنی فتح دے اعلان دے بعد ، حسن روحانی نے فتح دے پیغام تے عوام تے انقلاب دے رہنماواں دا شکریہ ادا کرنے دے پہلے سرکاری بیانات ، اکبر ہاشمی رفسنجانی تے محمد خاتمی دا کھلے عام حمایت کردے ہوئے شکریہ ادا کيتا تے کہیا: "اس وچ کوئی شک نئيں کہ امیڈافرین آیت اللہ ہاشمی رفسنجانی تے حجت الاسلام و مسلمانان سید محمد خاتمی ، جو اس بغاوت وچ حکومت کیتی اک شاندار شخصیت وچوں اک سن ، تعریف دے مستحق نيں۔ »[۱۰۳]
گیارہويں حکومت دے دوران
سودھوگیارہويں حکومت دے افتتاح دے نال ، جس نے اصلاح پسند قوتاں نوں وی استعمال کيتا ، خاتمی نے ایرانی اصلاح پسنداں تے ایران وچ اقتدار دے بنیادی وچکار دے وچکار فاصلے نوں کم کرنے دی کوشش کيتی تے خود ایرانی رہنما دے پاس پہنچ کے تناؤ نوں کم کرنے دی کوشش کيتی۔ اُتے ، سید علی خامنہ ای تے انہاں دے نیڑےی لوکاں دی طرف توں خاتمی دی مفاہمت نوں منفی رد عمل دا سامنا کرنا پيا ، تاکہ خاتمی دے اخراج اُتے پابندی برقرار رہی تے اوہ جنوبی افریقہ وچ نیلسن منڈیلا دی آخری رسومات وچ شرکت توں قاصر رہے۔ دوسری طرف ، جدوں وی حسن روحانی خود اصلاح پسنداں یا خاتمی توں رجوع کرنے یا ثالث دی حیثیت توں کم کرنے دی کوشش کردے تاں ایوان قائدین دی انٹلیجنس تے ملٹری اپریٹس دی طرف توں انھاں انتباہ تے انتباہ ملدا سی۔ لیکن خاتمی ایران دے موجودہ حالات وچ فوج دی تعیناتی دے مطالبے اُتے زور دیندے رہندے نيں: [۱۰۴] "موجودہ مسائل دا حل لوکاں نوں سخت بولی بولنے تے فورسز نوں محدود کرنا نئيں اے۔ بلکہ ، ساڈے نظام دا مفاد قومی مفاہمت اے مفاہمت دی بجائے ، کچھ لوک خاتمے تے ناراضی دے بارے وچ سوچدے نيں۔ »
اک بار فیر حسن روحانی دی حمایت
سودھو15 مئی ، 2017 نوں ، صدر سید محمد خاتمی نے اک ویڈیو پیغام وچ عوام نوں صدارتی انتخابات وچ حصہ لینے تے حسن روحانی دی حمایت کرنے دی دعوت دتی۔ [۱۰۵][۱۰۶]
میڈیا پابندیاں
سودھوصدارتی دوڑ دے دوران حسن روحانی دے پروپیگنڈے دے ذریعہ میڈیا وچ خاتمی دی تصاویر بے مثال ہوگئياں۔ فروری 2015 وچ ، عدلیہ دے ترجمان ، غلام حسین محسنی ژای نے اعلان کيتا کہ محمد خاتمی نوں میڈیا پابندیاں دا نشانہ بنایا گیا اے۔ یونیورسٹی دے چھ سو پروفیسرز نے عدلیہ دے سربراہ ، صادق آملی لاریجانی نوں اک کھلا خط وچ اس طرز عمل دے خلاف احتجاج کيتا ، جس دے عنوان توں "اسلامی جمہوریہ وچ شہری حقوق دے لئی اک تشویشناک جدت تے بے مثال خطرہ اے۔" [۱۰۷]
23 مارچ 1993 نوں اپنی بہن ، فاطمہ خاتمی دی موت دے بعد ، حسن روحانی تے اکبر ہاشمی رفسنجانی دے علاوہ ، حکومت دے کچھ بزرگ جو انہاں دی تنقید دا نشانہ لگدے نيں ، نے انہاں نوں تعزیت دا پیغام نئيں بھیجیا۔ ایرانی رہنما نے اپنی والدہ نوں تعزیت دا پیغام بھجوایا سی تے اپنی بہن خلیلی نوں اپنے بیٹے دا آخری ناں دسیا سی جو جنگ وچ ہلاک ہويا سی۔ [۱۰۸] کیوں کہ اس نے سید محمد خاتمی نوں پیغام بھیجنے توں انکار کر دتا سی تے ایسا لگدا اے کہ چونکہ انہاں دی والدہ اس پیغام دے اک ماہ بعد بیماری تے اینستھیزیا دی سنگین حالت وچ سن ، کچھ ذرائع ابلاغ نے اسنوں "خاتمی دی بہن دی محمد خاتمی دی موت متوفی والدہ دی موت" دے طور اُتے کيتا اے۔ انہاں نے اظہار تعزیت کيتا۔ [۱۰۹][۱۱۰]
4 اپریل 1994 نوں سید محمد خاتمی دی والدہ ، سکینیہ ضیائی دی وفات دے بعد ، حسن روحانی دے بعد ، اسلامی مشاورتی اسمبلی دے اسپیکر ، علی لاریجانی نے وی ایران دے سابق صدر نوں تعزیت دا پیغام بھیجیا۔ [۱۱۱] اس دے فورا بعد ہی وزیر انصاف مصطفیٰ پورمحمدی نے سید محمد خاتمی نوں تعزیت دا پیغام بھیجیا۔ [۱۱۲] تعزیت دی خبر سب توں پہلے عدلیہ توں وابستہ میزان نیوز ایجنسی وچ شائع ہوئی سی ، لیکن کچھ ہی گھنٹےآں بعد اسنوں سائٹ توں ہٹا دتا گیا سی۔ [۱۱۳] عدلیہ توں وابستہ میزان نیوز ایجنسی نے عدلیہ دے محکمہ جوڈیشری دے سکریٹری نوں انہاں دی والدہ دی موت اُتے سابق صدر محمد خاتمی دے وزیر انصاف پور پور محمدی دی طرف توں تعزیت دے پیغام دی اشاعت دے بعد برطرف کر دتا۔ [۱۱۴] 6 اپریل نوں ، سید علی خامنہ ای نے اردکان تے یزد دے پسماندگان تے لوکاں توں اظہار تعزیت کيتا۔ [۱۱۵]
6 اپریل ، 2014 نوں ، اسحاق جہانگیری نے مستقبل نیڑے وچ خاتمی اُتے میڈیا دی پابندیاں ختم کرنے دا اعلان کيتا۔ [۱۱۶]
آخر کار ، 7 مئی 2015 نوں اک خبر رساں ایجنسی نے اطلاع دتی کہ صدر حسن روحانی نے مجلس عاملہ دے مجلس عاملہ دے ارکان دے اک خط دا جواب دتا اے۔ اس خط وچ ، ارکان اسمبلی نے اصلاحاندی حکومت دے سربراہ دی شبیہہ اُتے پابندی دی وجہ دی وضاحت کرنے دا مطالبہ کيتا۔ ایہ خط بھیجنے دے بعد ، صدر دے دفتر نے عدلیہ نوں اک خط ارسال کيتا جس وچ اسمبلی دے سوال دے جواب دی درخواست کيتی گئی اے تے اس خط دی اک کاپی وی کلیری دی اسمبلی نوں ارسال کيتی گئی اے۔ اس خبر دی اشاعت دے بعد ، محمد علی ابطحی نے اس سلسلے وچ بیان کيتا: "اس خط دا جواب علما دی اسمبلی وچ اٹھایا گیا سی تے چونکہ اس خط دا مواد" خفیہ "تھا ، لہذا وچ اس دے بارے وچ تفصیلات فراہم نئيں کرسکدا۔ » [۱۱۷]
13 جون ، 2015 نوں ، ایرانی صدر حسن روحانی نے فوٹوگرافی اُتے پابندی تے سابق ایرانی صدر سید محمد خاتمی دی خبراں دے بارے وچ اک سوال دے جواب وچ اک نیوز کانفرنس وچ جھوٹھ بولا: قومی سلامتی کونسل توں اس طرح دی کوئی گل منسوب کرنا قانون دے خلاف اے تے اسنوں قانون دے مطابق سزا دتی جانی چاہیے۔ » [۱۱۸]
30 جنوری ، 2016 نوں ، ایران دے وزیر سبھیاچار تے اسلامی ہدایت علی جندی نے ، سید محمد خاتمی نوں فوٹو گرافی کرنے اُتے پابندی عائد کرنے تے انہاں دی تصویراں نوں اخباراں وچ شائع ہونے توں روکنے اُتے عدلیہ دے اصرار دے بعد ، اعلان کيتا: اس سلسلے وچ ، سپریم قومی سلامتی کونسل نے مسٹر خاتمی نوں فوٹو گرافی کرنے اُتے پابندی عائد کرنے دی قرارداد پاس نئيں کيتی۔ اس ضمن وچ جو کچھ کيتا گیا اے اوہ اس اختیار کيتی صوابدید اُتے عدلیہ دا عمل اے تے ساڈی رائے وچ ، وزارت ہدایت تے پریس سپروائزری بورڈ دی حیثیت توں ، اس طرح دی کوئی ممانعت نئيں اے۔ » [۱۱۹]
سید محمد خاتمی دے اک طویل عرصے تک میڈیا وچ آنے اُتے پابندی عائد ہونے دے بعد ، ایران ٹیلی ویژن نے 27 فروری 2016 نوں پہلی بار انہاں دی تصویر تے تقریر نشر کيتی۔ اصلاح پسند حکومت دے سربراہ دی آڈیو تے ویڈیو نیوز نیٹ ورک دے خصوصی پروگرام "پارلیمنٹ" اُتے نشر کيتی گئی سی۔ اس پروگرام دے بارے وچ خاتمی دی تقریر اس دور دی اے جدوں اوہ اسلامی مشاورتی اسمبلی وچ یزد وچ اردکان دے عوام دے نمائندے سن ۔ انہاں تصاویر دی نشریات دی وجہ توں ، کچھ لوکاں نے خاتمی دے ریڈیو تے ٹیلی ویژن اُتے ویڈیو پابندی دے خاتمے دا امکان پیدا کر دتا۔ [۱۲۰]
ایوارڈ تے اعزاز
سودھوورلڈ ڈائیلاگ ایوارڈ 2009
سودھوڈنمارک وچ ايسے ناں دی اک تنظیم دے ذریعہ 2009 دا عالمی مکالمہ ایوارڈ ، دو نامور ایرانی شخصیتاں نوں دتا گیا ، جنہاں نے کئی سالاں توں ثقافتاں تے تہذیباں اُتے گل گل دے شعبے وچ کم کيتا اے۔ درویش شایگان ، فلسفی اورسید محمد خاتمی ، سیاست دان۔ گلوبل ڈائیلاگ ایوارڈ 2009 وچ قائم کيتا گیا سی تے شیگن تے خاتمی ایوارڈ دے فاتحین نوں کوپن ہیگن دی آڑوس یونیورسٹی وچ منعقدہ اک تقریب وچ شرکت دے لئی مدعو کيتا گیا سی۔ [۱۲۱]
- ایتھنز یونیورسٹی توں طلائی تمغا
- ہسپانوی ایوان نمائندگان تے میڈرڈ دے سینیٹ دا خصوصی تمغا
- اعزازی ڈاکٹریٹ ، ماسکو اسٹیٹ انسٹی ٹیوٹ آف انٹرنیشنل ریلیشنس
- ماسکو اسٹیٹ یونیورسٹی توں فلسفہ وچ اعزازی ڈاکٹریٹ
- ٹوکیو انسٹی ٹیوٹ آف ٹکنالوجی توں اعزازی ڈاکٹریٹ
- دہلی یونیورسٹی دے ذریعہ اعزازی ڈاکٹریٹ
- جمہوریہ آذربائیجان دی نیشنل اکیڈمی آف سائنسز توں اعزازی ڈاکٹریٹ
- لبنان یونیورسٹی توں پولیٹیکل سائنس وچ ڈگری
- پاکستان دا اعلیٰ شہری اعزاز ڈپلوما
- انٹرنیشنل فیڈریشن آف پیرنٹ ایجوکیشن دی جانب توں میڈل آف آنر تے میڈل آف ایکسی لینس
- نیلن یونیورسٹی توں اعزازی پی ایچ ڈی
- سینٹ اینڈریوز یونیورسٹی توں قانون وچ اعزازی ڈاکٹریٹ
تالیفات
سودھو- در ستایش دانشگاه
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - در مسیر گفتگو
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - باران در کویر
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - گفتگوی مهر (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - مفاخر ایران (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - کتاب محمل گفتگو (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - نیاز و نماز (مجموعه گفتارها و نوشتارهای سیّد محمّد خاتمی)
ناشر: خانه فرهنگ خاتمی - مدارس هوشمند - احزاب و شوراها
ناشر: انتشارات طرح نو - آیین و اندیشه در دام خودکامگی
ناشر: انتشارات طرح نو - بیم موج
ناشر: مؤسسه سیمای جوان - نامهای برای فردا
- از دنیای شهر تا شهر دنیا
ناشر: نشر نی - احیجے حقیقت دین
- گفتگوی تمدنها
ناشر: انتشارات طرح نو - Islam,Liberty and Development مترجم: حسین کمالی
ناشر: Institute of Global Cultural Studies, Binghamton University - مدینه السیاسه
- مردم سالاری
- مطالعات فی الدین و الاسلام والعصر
- توسعه سیاسی، توسعه اقتصادی و امنیت، ناشر: انتشارات طرح نو
- زنان و جوانان، ناشر:انتشارات طرح نو
- اسلام، روحانیت و انقلاب اسلامی[۱۲۲]
مورتاں
سودھو-
سید محمد خاتمی در زمان جوانی
-
سید محمد خاتمی در دوران خدمت سربازی
-
سید محمد خاتمی (وزیر فرهنگ وقت) و اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس وقت)
-
سید محمد خاتمی و ولادیمیر پوتین
-
سید محمد خاتمی
-
کتاب گفتگوی تمدنها
-
کتاب نامهای برای فردا
-
سید محمد خاتمی در زمان جوانی
-
سید محمد خاتمی در دوران خدمت سربازی
-
سید محمد خاتمی (وزیر فرهنگ وقت) و اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس وقت)
-
سید محمد خاتمی و ولادیمیر پوتین
-
سید محمد خاتمی
-
کتاب گفتگوی تمدنها
-
کتاب نامهای برای فردا
ہور ویکھو
سودھوباہرلے جوڑ
سودھو- سرکاری ویب سائٹ
- بارش فاؤنڈیشن Archived 2020-07-15 at the وے بیک مشین
- رہتل دے مکالمے دے لئی انسٹی ٹیوٹ دی ویب سائٹ
- دسويں صدارتی انتخاب دے لئی خاتمی نوں دعوت دینے والی مہم دی ویب سائٹ
- سید محمد خاتمی دی تصنیف تے سیرت توں متعلق مضمون سید محمد صادق الحسینی تے محمد رسول دریائی
- 1997 تے 2001 وچ محمد خاتمی دی افتتاحی تقریب دی تصاویر
- ↑ Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/Mohammad-Khatami — subject named as: Mohammad Khatami — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
- ↑ "{{{title}}}". ۴۰ سال ۴۰ روز – سال ۷۱. تریخ ایرانی. http://www.tarikhirani.ir/fa/news/36/bodyView/6552/۴۰.سال.۴۰.روز.–.سال.۷۱.html.
- ↑ "{{{title}}}". مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی دوره ۱ جلسه ۳۷۲. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. https://web.archive.org/web/20180326064045/http://ical.parliran.ir//UploadedData/284/Contents/636472030004579961.pdf.
- ↑ فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb15050552h — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mohammad_Khatami_received_Nishan-e-Pakistan_by_Pervez_Musharraf-_December_22,_2002.png
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ Mohammad Khatami. (2009). In Encyclopædia Britannica. Retrieved February 02, 2009, from Encyclopædia Britannica Online
- ↑ The 20 Most Powerful People in Iran, Newsweek – Newsweek.
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20090930012959/http://shahrvandemrouz.com/content/843/default.aspx. Retrieved on۲۳ سپتامبر ۲۰۰۹. - ↑ Union College Math Department (Faculty): Leila Khatami
- ↑ میکنند-همه-چیز-زیر-سر-کاپشن-احمدینژاد-است فرزندان رؤسای جمهور این روزها چه میکنند؟ فردانیوز
- ↑ اسکولینو، الین (2001)، آینههای ایرانی:چهره فراری ایران، سایمن و شوستر، صفحات 78-90، سانچہ:آئی ایس بی این
- ↑ دکترای افتخاری دانشگاه بلژیک به پرزیدنت خاتمی برای گفتگوی تمدنهاسانچہ:پیوند مرده
- ↑ چهاردهمین دکتری افتخاری دانشگاه تهران به خاتمی اعطا میشود
- ↑ دکترای افتخاری دانشگاه سنت اندروز به خاتمی اعطا شد - بیبیسی فارسی
- ↑ "{{{title}}}". افشاگریهای هدایتشده و جنگ ویلا به ویلای جناحهای حکومتی. https://kayhan.london/fa/1397/04/02/افشاگریهای-هدایتشده-و-جنگ-ویلا-به-و.
- ↑ "{{{title}}}". حکم انتصاب آقای سید محمد خاتمی به سمت سرپرست روزنامه «کیهان». سایت جامع امام خمینی. http://emam.com/posts/view/2478.
- ↑ «استعفای خاتمی از ارشاد؛ تجلیل لاریجانی از روحانی فرزانه». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۳-۱۱-۰۴. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ متن نامه نامه استعفای محمد خاتمی از وزارت ارشاد (ویکینبشته)
- ↑ "{{{title}}}". استعفاهای تاریخی در جمهوری اسلامی. بیبیسی فارسی. http://www.bbc.com/persian/iran/2016/05/160511_000.
- ↑ "{{{title}}}". استعفاهای تاریخی در جمهوری اسلامی. بیبیسی فارسی. http://www.bbc.com/persian/iran/2016/05/160511_000.
- ↑ انتخابات برگزار شده بعد وچ پیروزی انقلاب اسلامی Archived ۱۲ فوریه ۲۰۰۹, at the وے بیک مشین، وبگاه پایگاه اطلاعرسانی وزارت کشور (www.moi.ir)
- ↑ "{{{title}}}". اطلاعیه جامعه مدرسین خوزه علمیه قم دربارهٔ انتخابات ریاست جمهوری. سایت رسمی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. http://www.jameehmodarresin.org/index.php?option=com_content&task=view&id=272&Itemid=39.
- ↑ آشنایی با شورای اسلامی شہر تهران Archived ۷ فوریه ۲۰۱۰, at the وے بیک مشین روزنامه همشهری
- ↑ عملکرد دولت خاتمی در فرهنگ
- ↑ Akbar Ganji conference Berlin iran emami khamenei khatami eslahat jalaee porسانچہ:مردہ ربط
- ↑ Shahla Lahigi Akbar Ganji conference Berlin iran emami khamenei khatami kardava changiy pahlavanسانچہ:مردہ ربط
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110816143418/http://video.google.com/videoplay?docid=7000836629584534405. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110612012735/http://video.google.com/videoplay?docid=-936725147101312462. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110614225430/http://video.google.com/videoplay?docid=-6113079528865820097. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110418151435/http://video.google.com/videoplay?docid=-1010986845980266496. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110528102356/http://video.google.com/videoplay?docid=-8121100379129803388. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110625164927/http://video.google.com/videoplay?docid=-855299945810079734. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110625124550/http://video.google.com/videoplay?docid=268831061716578237. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110612123232/http://video.google.com/videoplay?docid=-8742734649430711579. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ Shahla Lahigi Akbar Ganji conference Berlin iran emami khamenei khatami kardava changiy pahlavanسانچہ:پیوند مرده
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110617151728/http://video.google.com/videoplay?docid=-3220480207231933085. Retrieved on۳۱ اکتبر ۲۰۰۷. - ↑ گفتههای حسینیان از سعید امامی
- ↑ YouTube – H.E. Mohammad Khatami on the UN Alliance of Civilizations
- ↑ خاتمی؛ از ریاست مرکز اسلامی هامبورگ تا ریاست جمهوری اسلامی ایران (بیبیسی فارسی، 1 اوت 2005)
- ↑ «نگفتم رئیسجمهور تدارکاتچی است». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۵-۰۹. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ روابط تهران و واشینگتن 5 سال پس از یازده سپتامبر (بیبیسی فارسی، 19 شهریور 1385)
- ↑ "{{{title}}}". رئیسجمهور در دیدار با فرهنگیان: باید موانع آزادی را برداریم. روزنامه همشهری. http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1377/770504/siasi.htm#siasi9.
- ↑ "{{{title}}}". وزیر فرهنگ :تیراژ روزنامههای ایران به دو میلیون نسخه در روز رسیدهاست. روزنامه همشهری. http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1377/770222/ejtem.htm#ejtem4.
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20160308114855/http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/-c289e405f7.html. Retrieved on۸ مارس ۲۰۱۶. - ↑ کتاب در زمان خاتمی
- ↑ گسترش اینترنت در دوران هشت ساله ریاست جمهوری خاتمی: مسیر سبز
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20160308122243/http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/-53f6375149.html. Retrieved on۸ مارس ۲۰۱۶. - ↑ تاریخچه بنیاد رودکی و تالار وحدت
- ↑ تاریخچه خانه تئاتر
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20160308113712/http://www.mardomak.org/story/51527. Retrieved on۸ مارس ۲۰۱۶. - ↑ دوران اصلاحات، اوج شکوفایی سینمای ایران
- ↑ موسیقی در دوران خاتمی
- ↑ نظر خوان مارتین در مورد اجراهایش در ایران
- ↑ «تریخ شکلگیری و فعالیت ارکستر در ایران». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۳-۰۸. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ حسین علیزاده، نامزد جایزه گرمی شد
- ↑ تاریخچه موسیقی زیرزمینی
- ↑ عملکرد دولت خاتمی
- ↑ میزان اکتشاف نفت خام درجا در دهه گذشته
- ↑ کارنامه نفت در 3 دولت گذشته
- ↑ «ترینهای اقتصاد ایران در 8 دولت پس از انقلاب / جدول». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۲۱. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ صندوق ارزی چقدر پول دارد؟
- ↑ دولت خاتمی رکورددار رشد اقتصادی مثبت، احمدینژاد رکورد دار منفی
- ↑ جاده ناهموار سیاست برای خطرزاترین وزارتخانه
- ↑ گزارش تحول وضعیت زنان، چاپ اول، 1384، انتشارات سوره مهر
- ↑ آگاهیهای حقوقی درباره حضانت فرزند
- ↑ وضعیت زنان در زمان ریاست محمد خاتمی
- ↑ مفهوم جامعه مدنی و جامعه مدنی در ایران
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20160917080347/http://ettelaat.net/04-05/g_a_d_m_g_m_m.htm. Retrieved on۷ مارس ۲۰۱۶. - ↑ خاتمی؛ از ریاست مرکز اسلامی هامبورگ تا ریاست جمهوری اسلامی ایران
- ↑ «مقایسه دور دوم خاتمی و احمدینژاد». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۴-۲۹. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20090220045027/http://diplomacy.shu.edu/academics/journal/resources/journal_dip_pdfs/journal_of_diplomacy_vol3_no1/khatami.pdf. Retrieved on۴ فوریه ۲۰۰۹. - ↑ BBCPersian.com
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20081028160015/http://www.aftab.ir/news/2007/jun/16/c1c1181989546_politics_iran_mohammad_khatami.php. Retrieved on۳ فوریه ۲۰۰۹. - ↑ «Mohammad Ali Abtahi – Weblog». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ Iran ex-president's Scots visit
- ↑ Mixed reception for Iran's ex-president
- ↑ رئیسجمهور امروز به ایتالیا میرود (روزنامه همشهری، 18 اسفند 1377)
- ↑ فردا نیوز
- ↑ فردا نیوز
- ↑ "{{{title}}}". روایت یکی از همراهان خاتمی از غوغاگریهای نیروهای خودسر در ۲۲ بهمن. وبگاه کلمه. http://www.kaleme.com/1388/11/26/klm-11342.
- ↑ "{{{title}}}". موج سبز مانع از حمله گروهک فشار به سید محمد خاتمی شد. پارلمان نیوز. https://web.archive.org/web/20190223074452/https://prox-n.info/browse.php?u=Oi8vd3d3LnBhcmxlbWFubmV3cy5pci8/bj0zNjkx&b=61. Retrieved on ۸ دسامبر ۲۰۱۹.
- ↑ "{{{title}}}". حمله به خاتمی و اقدام به موقع پلیس و مردم (عکس). عصر ایران. https://web.archive.org/web/20090922214313/http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=84709. Retrieved on ۹ ژانویه ۲۰۱۱.
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20110107142603/http://www.voanews.com/persian/news/Kayhan_Khatami-2011-01-06-112997429.html. Retrieved on۷ ژانویه ۲۰۱۱. - ↑ سخنرانی خاتمی در جماران نیمه تمام ماند شنبه 26 دسامبر 2009 – 05 دتی 1388
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20100323200951/http://www.parlemannews.ir/index.aspx?n=8416. Retrieved on۶ مارس ۲۰۱۰. - ↑ http://news.gooya.com/politics/archives/2010/02/100289.php
- ↑ "{{{title}}}". روایت یکی از همراهان خاتمی از غوغاگریهای نیروهای خودسر در ۲۲ بهمن. وبگاه کلمه. http://www.kaleme.com/1388/11/26/klm-11342.
- ↑ http://www.radiofarda.com/content/f2_22Bahman_demo_Karoobi_attack_violence/1954844.html
- ↑ "{{{title}}}". محمد خاتمی ممنوعالخروج شدهاست. فارس نیوز. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8812181003.
- ↑ "{{{title}}}". Ex-President Khatami Barred From Leaving Iran. The New York Times. http://www.nytimes.com/reuters/2010/03/09/world/international-iran-khatami.html?_r=1&partner=rss&emc=rss.
- ↑ "{{{title}}}". موضوع ممنوعالخروج شدن محمد خاتمی. دویچه وله. http://www.dw-world.de/dw/article/0,,5335128,00.html.
- ↑ "{{{title}}}". خاتمی اساساً قصد سفر به خارج از کشور نداشتهاست. پارلمان نیوز ی. http://parlemannews.ir/index.aspx?n=9380.سانچہ:پیوند مرده
- ↑ واکنش خاتمی به انکار احمدینژاد تابناک
- ↑ دلیل عدم حضور خاتمی در مراسم ماندلا دیپلماسی ایرانی
- ↑ BBC فارسی - ایران - خاتمی: انتخابات آزاد میتواند جلوی تهدیدهای بینالمللی را بگیرد
- ↑ BBC فارسی - ایران - واکنشها به رای دادن محمد خاتمی در انتخابات مجلس نهم
- ↑ BBC فارسی - خبرهای کوتاه - انتقاد کواکبیان از شرط گذاشتن برای شرکت در انتخابات
- ↑ محمد نوری زاد: خاتمی از مردم کنده شد و فردی رای داد
- ↑ «خاتمی در جلسه امروز چه گفت؟». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۳-۰۵. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20130627174152/http://www.kaleme.com/. Retrieved on۲۴ ژوئن ۲۰۱۳. - ↑ «پیتام تشکر حسن روحانی از جناب آقای سیدمحمد خاتمی». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۱۳. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ «پیتام تشکر حسن روحانی از جناب آقای سیدمحمد خاتمی». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۲۱-۰۴-۱۳. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ "{{{title}}}". تشکر روحانی از هاشمی و خاتمی. قانون. https://web.archive.org/web/20140405043637/http://vista.ir/news/8934361.
- ↑ آشتیجویی خاتمی، قهرورزی رهبر جمهوری اسلامی رادیو فردا
- ↑ «پیتام خاتمی در حمایت از روحانی منتشر شد». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۶-۰۶. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ «سید محمد خاتمی از حسن روحانی حمایت کرد +متن پیتام». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۷-۰۵-۱۷. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ "{{{title}}}". اعتراض ۶۰۰ استاد دانشگاه به محدودیت رسانهای خاتمی.
- ↑ پیتام تسلیت در پی درگذشت فرزند مرحوم آیتالله خاتمی وبگاه خامنهای
- ↑ آیتالله خامنهای درگذشت خواهر محمد خاتمی را به مادر متوفی تسلیت گفت بیبیسی
- ↑ سید علی خامنهای درگذشت خواهر محمد خاتمی را به مادر متوفی تسلیت گفت Archived ۹ آوریل ۲۰۱۵, at the وے بیک مشین صالحین آی آر
- ↑ پیتام تسلیت رئیس مجلس برای درگذشت همسر آیتالله سید روحالله خاتمی خبرآنلاین
- ↑ پیتام تسلیت وزیر دادگستری به خاتمی فرارو
- ↑ حذف پیتام تسلیت وزیر دادگستری به خاتمی از خبرگزاری قوه قضاییه Archived 2020-09-20 at the وے بیک مشین کلمه
- ↑ اخراج دبیر خبرگزاری میزان پس از انتشار ناں سید محمد خاتمی Archived 2020-09-21 at the وے بیک مشین کلمه
- ↑ [۱] سایت دفتر حفظ و نشر
- ↑ وعده معاون اول روحانی برای «پایان ممنوعیتها» علیه محمد خاتمی رادیو فردا
- ↑ پاسخ محرمانه روحانی به نامه مجمع روحانیون ایسنیا
- ↑ «دلواپس نیستم، امیدوارم». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۵-۰۹-۲۴. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ وزیر ارشاد: انتشار تصویر خاتمی از نظر ما ممنوع نیست
- ↑ پایان ممنوعالتصویری خاتمی در صدا و سیما؟ آفتاب
- ↑ "{{{title}}}". خاتمی و شایگان برنده جایزه گفتگوی جهانی. آفتاب. http://www.aftab.ir/news/2009/oct/22/c1c1256187008_politics_iran_khatami.php.
- ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20150403093648/http://www.khatami.ir/books.html. Retrieved on۲۴ نوامبر ۲۰۰۸. - ↑ "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no
|title=
specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات". https://web.archive.org/web/20150403093648/http://www.khatami.ir/books.html. Retrieved on۲۴ نوامبر ۲۰۰۸.