سید محمد باقر صدر
| سید محمد باقر صدر | |
|---|---|
| (عربی وچ: محمد باقر الصدر) | |
 |
|
| جم | 1 مارچ 1935 [۱] |
| وفات | 9 اپریل 1980 (45 سال) |
| وجہ وفات | شوٹ |
| طرز وفات | سزائے موت |
| شہریت | .svg){kind=small} جمہوریہ عراق
|
| جماعت | حزب الدعوۃ الاسلامیۃ |
| بہن/بھائی | |
| عملی زندگی | |
| پیشہ | سیاست دان ، خادم دین ، مصنف [۲] |
| پیشہ ورانہ زبان | عربی [۳] |
| شعبۂ عمل | اسلام |
 باب اسلام
| |
ترمیم  | |
محمد باقر الصدر(فارسی: آية الله العظمى السيد محمد باقر الصدر) مورخہ یکم مارچ 1935 نوں کاظمیہ وچ پیدا ہوئے جدوں کہ انہاں دی وفات 9 اپریل 1980 نوں ہوئی، اک عراقی شیعہ عالم، فلسفی تے حزب اسلامی دعوت دے بانی سن ۔ اوہ مقتدی الصدر دے سسر تے محمد صادق الصدر تے موسیٰ الصدر دے چچازاد سن ۔ محمد باقرالصدر دے والد محمد حیدر الصدراک نہائت نیک تے معروف شیعہ عالم دین سن ۔ انہاں دا سلسلہ ستويں شیعہ امام موسیٰ الکاظم نال ملدا اے صدام حسین دے دور حکومت وچ محمد باقرالصدر نوں پھانسی دے دتی گئی سی۔
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | سید محمد باقر صدر |
| تاریخ ولادت | 25 ذی القعدۃ 1353 ھ |
| آبائی شہر | کاظمین، عراق |
| تاریخ وفات | 23 جمادی الاول 1400ھ 47 سال دی عمر وچ۔ |
| مدفن | ورودی شہر نجف اشرف عراق |
| نامور اقرباء | امام موسی صدر، سید محمد صدر، بنت الہدی صدر |
| علمی معلومات | |
| مادر علمی | کاظمین و نجف اشرف |
| اساتذہ | آیت اللہ خوئی، محمد رضا آل یاسین، صدرا بادکوبی، علامہ جعفری … |
| شاگرد | سید محمد باقر حکیم، سید محمود ہاشمی شاہرودی، سید کاظم حسینی حائری، محمد مہدی آصفی، سید کمال حیدری … |
| تالیفات | فدک فی التاریخ، غایۃ الفکر فی علم الاصول، فلسفتنا، اقتصادنا، البنک اللاربوی فی الاسلام، دور الائمۃ فی الحیاۃ الاسلامیۃ |
| خدمات | |
| سیاسی | حزب الدعوی دی تاسیس وچ تعاون، جماعۃ العلماء فی النجف دے نال تعاون، حزب بعث دی رکنیت اُتے حرمت دا فتوی صادر کرنا، عراق دے شہراں وچ مظاہرے کرانا۔ |
سید محمد باقر صدر (1353۔1400 ھ) عراقی شیعہ مرجع تقلید تے متفکر نيں۔ انہاں نے دینی علوم دی تعلیم آیت اللہ خوئی تے نجف اشرف دے دوسرے علماء توں حاصل کيتی۔ ویہہ سال دی عمر توں پہلے ہی انہاں نے اپنی تعلیم مکمل کر لی تے نجف دے حوزہ علمیہ وچ دینی علوم دی تدریس وچ مشغول ہوئے گئے۔ سید محمد صدر، سید محمد باقر حکیم، سید کاظم حسینی حائری تے سید محمود شاہرودی انہاں دے تلامذہ وچوں نيں۔
سید محمد باقر صدر نے اصول فقہ، فقہ، فلسفہ سیاست تے معرفت شناسی جداں علوم وچ جدید نظریات پیش کیتے نيں۔ انہاں دے بعض مشہور نظریات ایہ نيں: نظریہ حق الطاعۃ، توالد ذاندی معرفت و منطقۃ الفراغ، انہاں نے بہت ساری کتاباں تصنیف کيتیاں نيں جنہاں وچاں مہم ترین فلسفتنا، اقتصادنا، دروس فی علم الاصول (مشہور بہ حلقات) تے الاسس المنطقیہ للاستقراء نيں۔
حزب الدعوۃ الاسلامیۃ جیسی تنظیم دی تاسیس وچ مشارکت، عراق دی بعث پارٹی وچ مسلماناں دی رکنیت دی حرمت دے سلسلہ وچ فتوی صادر کرنا تے جنوب عراق دے شہراں تے بغداد دے شیعہ نشین علاقےآں وچ مظاہریاں دی دعوت دینا، انہاں دے بعض سیاسی کارنامے نيں۔ ایہ اقدامات سبب بنے کہ عراقی حکومت نے انہاں نوں تے انہاں دی ہمشیرہ آمنہ صدر نوں گرفتار کرکے شہید کر دتا۔
ولادت تے خانوادہ
سودھوسید محمد باقر صدر، ۲۵ ذی القعدہ 1353 ھ وچ عراق دے شہر کاظمین وچ پیدا ہوئے۔[۴] انہاں دے والد سید حیدر صدر عاملی تے والدہ شیخ عبد الحسین آل یاسین دی بیٹی نيں۔[۵] انہاں دے دادا سید اسماعیل صدر چودہویں صدی ہجری دے نیمہ اول وچ شیعہ مراجع تقلید وچوں سن ۔[۶] انہاں دا سلسلہ نسب امام موسی کاظم علیہ السلام تے انہاں دینی علما تک پہنچتا اے جو ایران، لبنان تے عراق وچ زندگی بسر کردے سن ۔[۷]
انہاں دے وڈے بھائی تے استاد سید اسماعیل صدر دا شمار وی نجف اشرف دے جوان مجتہدین وچوں ہوندا سی تے سن ۱۳۸۸ ق وچ اڑتالیس سال دی عمر وچ انہاں دا انتقال ہويا۔[۸] انہاں دی ہمشیرہ بنت الہدی صدر (آمنہ صدر) شاعرہ تے مصنفہ سن جنہاں نوں انہاں دے نال پھانسی دتی گئی۔[۹] تن سال دی عمر وچ اوہ والد دے سایہ توں محروم ہوئے جاندے نيں[۱۰] تے اپنی والدہ تے بھائی سید اسماعیل صدر دے زیر سایہ پروان چڑھدے نيں۔[۱۱]
تحصیلات
سودھو
شہید صدر نے اپنی ابتدائی تعلیم نوں تن سال وچ مکمل کر لیا تے اس دے بعد دینی و حوزوی تعلیم دا آغاز کیتا۔[۱۲] انہاں نے محمد رضا مظفر دی کتاب المنطق تے معالم الاصول نوں اپنے وڈے بھائی سید اسماعیل صدر توں پڑھیا۔ انہاں نے حوزہ وچ سطوح دے دروس نوں نہایت کم مدت وچ مکمل کیتا۔ انہاں دے سطوح دے اساتذہ وچ محمد تقی جواہری، عباس شامی، سید باقر شخص، صدرا بادکوبی تے سید محمد روحانی شامل نيں۔ اس دے بعد انہاں نے سید ابو القاسم خوئی تے شیخ محمد رضا آل یاسین دے فقہ و اصول دے درس خارج وچ شرکت کيتی۔[۱۳]
شاگرد
سودھوسید محمد باقر صدر نے ویہہ سال دی عمر وچ کفایۃ الاصول دی تدریس دا آغاز کیتا۔ پچیس سال دی عمر وچ انہاں نے اصول فقہ دے درس خارج تے اٹھائیس برس دے سن وچ فقہ دے درس خارج دی ابتدا کيتی۔[۱۴] انہاں نے تقریبا تیس سال دے عرصہ تک تدریس وچ بوہت سارے شاگرداں دی تربیت کيتی۔ انہاں وچوں بعض مندرجہ ذیل نيں:
- سید محمد باقر حکیم
- سید نور الدین إشکوری
- سید محمود ہاشمی شاہرودی
- سید کاظم حسینی حائری
- سید عبد الہادی حسینی شاہرودی
- سید عبدالغنی اردبیلی
- سید کمال حیدری
- سید محمد باقر مُہری
- سید حسین حسینی شاہرودی
- غلام رضا عرفانیان
- محمد باقر ایروانی
- محمد رضا نعمانی
- سید محمد غروی
- حسن عبد الساتر[۱۵]
تصنیفات
سودھو
سید محمد باقر صدر نے مختلف علوم و موضوعات جداں فقہ، اصول فقہ، منطق، فلسفہ، اقتصاد، کلام، تفسیر، تاریخ، سیاست اُتے کتاباں لکھی نيں۔ جنہاں وچاں بعض ذیل الذکر نيں:
- فدک فی التاریخ
- غایه الفکر فی علم الاصول
- فلسفتُنا
- اقتصادُنا
- الاسس المنطقیہ للاستقراء
- المعالم الجدیده للاصول
- بحوث فی شرح العروۃ الوثقی
- بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس خارج
- دروس فی علم الاصول، معروف بہ (حلقات)
- الفتاوی الواضحہ
- البنک اللاربوی فی الاسلام (اسلام وچ غیرسودی بینک)
- بحث حول المہدیؑ
- بحث حول الولایہ
- الاسلام یقود الحیاه (اسلام راہنمائے زندگی)
- المدرسہ القرآنیہ، تفسیر موضوعی قرآن دے دروس
- دور الائمہ فی الحیاه الاسلامیہ (اسلام وچ ائمہ دا کردار)
- نظام العبادات فی الاسلام (نظام عبادی اسلام دی نظر وچ)
- حاشیہ بر رسالہ عملیہ شیخ مرتضی آل یاسین
- حاشیہ بر منہاج الصالحین، آیت اللہ العظمی سید محسن حکیم
- حاشیہ بر مناسک حج آیت اللہ خوئی
- حاشیہ بر بخش نماز جمعہ از کتاب شرائع الاسلام[۱۶]
مرجعیت
سودھوشہید صدر نے اپنے سابقہ علمی، جدید ترین علمی مسائل پیش کرنے تے آیت اللہ خوئی دی حمایت دی وجہ توں بہت کم عرصہ وچ خواص و عوام دے درمیان وچ مقبولیت حاصل کر لی۔ انہاں دی سیاسی فعالیت خاص طور اُتے حزب الدعوۃ الاسلامیہ دی تاسیس عوام دے انہاں دی طرف تے زیادہ مائل ہونے دا سبب بنی۔ عراق و لبنان وچ عوام دے بوہت سارے گروہ انہاں دی تقلید کرنے لگے سن ۔[۱۷]
سیاسی و سماجی فعالیت
سودھوحزب الدعوۃ الاسلامیہ دی تشکیل
سودھو۱۳۷۷ ق وچ شہید صدر نے عراق دے بعض علماء دے نال مل کے، عراقی مسلماناں دی سیاسی فعالیت نوں منظم و مرتب کرنے دی غرض توں حزب الدعوۃ الاسلامیۃ دی بنیاد رکھی۔ انہاں نے پنج سال دے بعد بعض مصلحت دی بناء اُتے اس توں کنارہ کشی اختیار کر لی۔ لیکن اوہ اس دے دوسرے اعضاء و اراکین نوں اس وچ کم کرنے رہنے دی تاکید کردے سن ۔[۱۸]
جماعۃ العلماء دے نال تعاون
سودھو
سید محمد باقر صدر دا تعاون جماعۃ العلماء فی النجف الاشرف دے نال وی رہیا۔ جس دے ارکان وچ شیخ مرتضی آل یاسین، شیخ محمد رضا مظفر تے سید مہدی حکیم ورگے علماء شامل سن ۔ اوہ جوان ہونے دے سبب اس دے رکن وچ شامل نئيں سن مگر انہاں دے نال سنجیدہ طور اُتے تعاون کردے سن تے جماعۃ العلماء دے بعض بیانات تے مجلہ الاصوائ وچ شائع ہونے والے بعض مقالات نوں اوہ خود تحریر فرمایا کردے سن ۔[۱۹]
انقلاب اسلامی ایران دی حمایت
سودھوسید محمد باقر صدر، ایران وچ امام خمینی دی تحریک دی حمایت کردے سن[۲۰] تے آپ نے اپنی چھ جلدی کتاب الاسلام یقود الحیاۃ اسی مقصد دے تحت تالیف کيتی۔[۲۱] نجف اشرف وچ امام خمینی دی سکونت دے ایام وچ وی اوہ انہاں توں نزدیکی رابطہ رکھدے سن ۔
شہید صدر نے امام خمینی دے سلسلہ وچ اک جملہ کہیا اے جس دا مضمون ایہ ہے: امام خمینی وچ جذب ہو جاو جداں اوہ اسلام وچ جذب ہوئے گئے نيں۔[۲۲]
بعث پارٹی نال جڑنے دی حرمت
سودھوجس وقت عراقی حکومت نے تمام عوام دے لئے بعث پارٹی دی عضویت نوں ضروری و لازمی قرار دتا تو شہید صدر نے اس دے رد عمل دے طور بعث پارٹی نال ملحق ہونے دے سلسلہ وچ حرام دا فتوی دے دتا۔ جس دے نتیجہ وچ بوہت سارے افراد نے اس دا عضو بننے توں پرہیز کیتا۔[۲۳]
افکار و نظریات
سودھو
سید محمد باقر صدر نے اصول فقہ، فقہ، فلسفہ سیاست تے معرفت شناسی ورگے علوم وچ جدید نظریات پیش کیتے نيں۔ انہاں دے بعض مشہور نظریات ایہ نيں:
نظریہ حق الطاعۃ
سودھوشہید صدر نے نظریہ حق الطاعۃ نوں مشہور نظریہ قبح عقاب بلا بیان دے مقابلہ وچ پیش کیتا اے نظریہ حق الطاعۃ دے مطابق، شبہات بدوی وچ یعنی انہاں موارد وچ جتھے وجود تکلیف دا احتمال پایا جاندا اے لیکن اس دے سلسلہ وچ کوئی دلیل موجود نئيں ہوئے تو عقل اس توں برائت دا حکم نئيں دیندی اے تے اوہ اوتھے احتیاط نوں لازمی و ضروری سمجھدے نيں۔ انہاں دا استدلال ایہ اے کہ خداوند عالم دا حق اس دے بنداں اُتے محدود نئيں اے تے صرف انہاں بعض مواقع وچ شامل نئيں ہوندا اے جنہاں وچ سانوں تکلیف دا یقین ہو، بلکہ اوہ انہاں موارد نوں شامل کردا اے جنہاں وچ سانوں تکلیف دا احتمال وی ہوئے لہذا یقین تکلیف نہ ہونے دی صورت وچ وی حکم عقل لزوم احتیاط اے[۲۴] قابل ذکر اے کہ شہید وی دوسرے تمام اصولیاں دی طرح توں اس مورد وچ برائت شرعی نوں قبول کردے نيں؛ یعنی انہاں دا ماننا اے کہ جے چہ عقل برائت دا حکم نئيں دیندی اے آیات و روایات احتیاط نوں ضروری نئيں سمجھدی نيں تے برائت دا حکم دیندی نيں۔[۲۵]
ضرورت وجود حکومت اسلامی
سودھوشہید صدر دی نظر وچ حکومت دا وجود اک سماجی ضرورت اے تے ایہ انسانی فطرت اُتے مبتنی ہے[۲۶] تے اوہ اس نظریہ دے مبنا تے بنیاد اُتے حکومت اسلامی دے وجود نوں ضروری و لازمی سمجھدے سن تے کہندے تھے: اسلامی حکومت محض اک دینی ضرورت نئيں اے بلکہ اس توں ودھ کر اوہ اک بشری و انسانی معاشرے تے تمدن دی ضرورت اے اس لئے کہ ایہ اسلامی حکومت ہی انسانی و بشری استعداد دے ارتقاء دا واحد راستہ اے[۲۷]
اقتصاد اسلامی علم نئيں مکتب اے
سودھو
سید محمد باقر صدر دا مننا اے کہ جو نظریہ اقتصاد، اسلام نے پیش کیتا اے اس دے مطابق اقتصاد اک مکتب ہے، علم اقتصاد اسلامی نئيں۔ مکتب اقتصاد اسلامی یعنی ایہ کہ اسلام نے اقتصادی زندگی دی تنظیم دے اک عادلانہ روش تے طرز عمل پیش کیتا اے تے ہرگز اس سلسلہ وچ اسلام کسی جدید علمی کشف و اکتشاف وچ نئيں پیندا اے مثال دے طور اُتے اسلام حجاز وچ ربا و سود دے عوامل و اسباب کشف کرنے دے فراق نئيں پیندا اے بلکہ اسنوں ممنوع قرار دیندا اے تے مضاربہ دی بنیاد اُتے اک جدید نظام تے قانون دی بنیاد ڈالتا اے[۲۸] شہید صدر دے مطابق جدوں اقتصاد اسلامی ریاستاں دے تمام اسلامی معاشرے وچ نافذ ہو جان اس وقت عالم یا ماہر اقتصاد، اقتصادی نظریات نوں کشف کر سکدا اے تے علم اقتصاد اسلامی دی تبیین و تشریح کر سکدا اے[۲۹]
مکتب اقتصاد اسلامی وچ منطقۃ الفراغ
سودھوشہید صدر دے نظریہ دے مطابق اسلام وچ منطقۃ الفراغ موجود اے یعنی بعض موارد وچ حاکم اسلامی نوں ایہ اجازت حاصل اے کہ اوہ خود قانون نوں وضع کرے۔ انہاں دا مننا اے کہ اسلام دا اقتصادی متکب دو بخش اُتے مشتمل اے اک بخش اوہ اے جس وچ شارع مقدس نے احکم نوں بطور معین وضع کیتا اے تے اوہ احکم و قوانین قابل تغییر نئيں نيں۔ دوسرا بخش اوہ اے جس وچ وضع احکم یا قانون بنانا حاکم اسلامی (ولی فقیہ) دی ذمہ داری اے اوہ اس بخش دوم نوں منطقۃ الفراغ دا نام دیندے نيں تے کہندے نيں: پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے وی اس توں استفادہ کیتا اے[۳۰]
توالد ذاتی معرفت و حل مشکل استقراء
سودھوسید محمد باقر صدر نے کسب معرفت دے لئے انہاں دو راہاں عقل و حس دے علاوہ اک تیسری جدید روش دا اضافہ کیتا اے تے اسنوں توالد یا پیدائش ذاتی معرفت دا نام دتا اے انہاں دا مننا اے کہ انہاں نے اس جدید نظریہ دے پیش کرنے دے نال ہی استقرائ دے ظنی ہونے دی تاریخی مشکل نوں وی حل کر دتا اے نظریہ توالد ذاتی معرفت یعنی اک معرفت توں دوسری معرفت دا پیدا کرنا بغیر اس دے کہ انہاں دوناں دے درمیان کوئی ملازمہ پایا جاندا ہوئے۔ اس نظریہ دے مطابق، توالد موضوعی یعنی معرفتاں دے درمیان ملازمہ دے ذریعہ توں جدید معرفت دا پیدا کرنا، معرفت عقلی کسب کرنے دا واحد و منحصر راستہ نئيں اے ارسطو دی منطق دے برخلاف، عمدہ علوم و معارف روش ذاتی دے نال وجود وچ آندے نيں۔[۳۱] شہید صدر نے اپنے اس نظریہ نوں اپنی کتاب الاسس المنطقیۃ للاستقراء یا مبانی منطقی استقراء وچ پیش کیتا اے[۳۲]
شہادت
سودھو
5 اپریل 1980ء بمطابق ۱۹ جمادی الاول 1400 ھ وچ[۳۳] عراقی حکومت نے شہید صدر نوں 9 ماہ گھر وچ نظر بند رکھنے دے بعد گرفتار کر لیا[۳۴] تے انہاں توں کہیا گیا کہ اوہ اعلان کرن کہ اوہ حکومت توں دشمنی نئيں رکھدے نيں، جے انہاں نے ایسا نئيں کیتا تو انہاں نوں پھانسی دے دتی جائے گی۔ شہید صدر نے انہاں دی گل نوں قبول نئيں کیتا تے کہیا اوہ شہادت دے لئے آمادہ نيں۔[۳۵] آخرکار انہاں نوں 9اپریل 1980مطابق 23 جمادی الاول 1400ھ وچ انہاں دی ہمشیرہ دے ہمراہ شہید کر دتا گیا۔[۳۶]
محل دفن
سودھوعراقی حکومت نے شہید صدر دے جنازہ نوں خاموشی دے نال قبرستان وادی السلام وچ دفن کر دتا۔ 1991ء وچ انتفاضہ شعبانیہ دے بعد شیعاں دیاں قبراں نوں مٹانے دی غرض توں اس قبرستان وچ بوہت سارے راستے بنائے گئے۔ جس دے نتیجہ وچ شہید صدر دی قبر شاہراہ اُتے آ گئی۔ جنہاں لوگاں نوں انہاں دے محل دفن دی اطلاع سی انہاں نے انہاں دے جنازہ نوں وادی السلام وچ ہی اک دوسری جگہ منتقل کر دتا لیکن کچھ عرصہ دے بعد اس وجہ توں کہ دوسرے لوگ وی قبر توں واقف ہوئے گئے سن اسنوں اک تیسری جگہ اُتے منتقل کر دتا گیا۔ آخرکار ماہ مبارک رمضان 1427ھ وچ شہید صدر دے جنازہ نوں شہر نجف دے ورودی دروازہ دے پاس منتقل کیتا گیا تاکہ اوتھے علمی و سماجی ادارے قائم کیتے جان۔ اس بار قبر نوں کھولے بغیر اس دے اطراف دے تمام قطعہ زمین نوں اس جدید مقام اُتے منتقل کیتا گیا۔[۳۷]
حوالے
سودھو- ↑ Diamond Catalog ID for persons and organisations: https://opac.diamond-ils.org/agent/10331 — subject named as: Muḥammad Bāqir al-Ṣadr
- ↑ National Library of Albania ID: https://www.bksh.al/details/87459 — اخذ شدہ بتاریخ: ۲ جنوری ۲۰۲۳
- ↑ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb13091803x — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۳.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۵۸.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷تا۱۱.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹و۸۰.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۸۱.
- ↑ ابو زید العاملی، محمد باقر الصدر، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۴۶تا۱۵۲.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ غروی، تلامذة الامام الشہید الصدر، ۲۰۰۲م.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، مقدمہ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۷تا۶۹.
- ↑ فضل الله، «شهید صدر در بستر اندیشه وعمل»، ص۱۳و۱۴.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۷تا۸۹.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۵۳و۵۴.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱،ص۱۴۱.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱،ص۶۸.
- ↑ ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۴، ص۲۷.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شہید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۳۹۶-۳۹۸.
- ↑ اسلامی، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، ص۱۵۳؛ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۲.
- ↑ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۳.
- ↑ جمشیدی و درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر»، ص۹۳.
- ↑ جمشیدی، «مفهوم و چيستی حكومت در انديشه سياسی شهيد صدر»، ص۸و۹.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۲و۲۳.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۴.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.
- ↑ خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شہید صدر»، ص۳۹.
- ↑ خسرو پناه، «منطق استقراء از دیدگاه شہید صدر»، ص۲۹.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۵۷.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۳.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۴۹-۵۵۱.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۶۰.
- ↑ عاملی، «روايتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شهید صدر پس از ۱۷ سال»، ص۹۸تا۱۰۲.
منابع
سودھو- ابو زید العاملی، احمد، محمد باقر الصدر، السیره و المسیره فی حقائق و وثائق، نشر العارف للمطبوعات، بیروت، ۲۰۰۷ ع
- اسلامی، رضا، «مکتب اصولی شہید آیت الله صدر»، پژوہش و حوزه، ش ۲۷و ۲۸، ۱۳۸۵ ش
- المؤمن، علی، سنوات الجمر مسیرة الحرکہ الإسلامیہ فی العراق، بیروت: نشر المرکز الإسلامی المعاصر، ۲۰۰۴ ع
- جمشیدی، محمد حسین، «مفہوم و چيستی حكومت در انديشہ سياسی شہيد صدر»، فصل نامہ سياست، مجلہ دانشكده حقوق و علوم سياسی، ش۳، ۱۳۸۷ ش
- جمشیدی، محمد حسین و مسعود درودی، «حکومت اسلامی در اندیشہ سیاسی شہید صدر؛ بررسی مؤلفہ ہای صوری و ماہوی حکومت اسلامی در دوران غیبت»، حکومت اسلامی، ش۶۴، ۱۳۹۱ ش
- حسینی حائری، سید کاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شہید صدر رحمہ الله»، ترجمہ: یوسفی، احمد علی، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ ش
- حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شہید صدر، ترجمہ حسن طارمی، تہران: وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵ ش
- خسرو پناه، عبد الحسین، «منطق استقراء از دیدگاه شہید صدر»، ذہن، ش۱، ۱۳۸۳ ش
- صدر، سید محمد باقر، مباحث الاصول، قم، ۱۴۰۷ق
- عاملی، عبد الله، «روايتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شہید صدر پس از 17 سال»، ترجمہ عبد الکریم زنجانی، شاہد یاران، ش۱۸، ۱۳۸۶ ش
- غروی، سید محمد، تلامذة الامام الشہید الصدر ملامحہم النفسیہ و مواقفہم الاجتماعیہ، بیروت: دار الہادی، ۲۰۰۲ ع
- فضل الله، سید محمد حسین، «شہید صدر در بستر اندیشہ و عمل»، شاہد یاران، ش۱۸، ۱۳۸۶ ش
- لاریجانی، صادق، «نظریہ حق الطاعہ»، پژوہش ہای اصولی، ش۱، ۱۳۸۱ ش
باہرلے جوڑ
سودھو- دایره المعارف امام شہید محمد باقر صدر Archived 2019-09-26 at the وے بیک مشین
سانچہ:شیعہ فقہا (چودہویں صدی ہجری)