سید محمد باقر صدر

(محمد باقر الصدر توں مڑجوڑ)
سید محمد باقر صدر
(عربی وچ: محمد باقر الصدر ویکی ڈیٹا اُتے (P1559) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
 

جم 1 مارچ 1935[۱]  ویکی ڈیٹا اُتے (P569) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن


کاظمین  ویکی ڈیٹا اُتے (P19) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

وفات 9 اپریل 1980 (45 سال)  ویکی ڈیٹا اُتے (P570) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن


بغداد  ویکی ڈیٹا اُتے (P20) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

وجہ وفات شوٹ  ویکی ڈیٹا اُتے (P509) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
طرز وفات سزائے موت  ویکی ڈیٹا اُتے (P1196) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
جماعت حزب الدعوۃ الاسلامیۃ  ویکی ڈیٹا اُتے (P102) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
بہن/بھائی
عملی زندگی
پیشہ سیاست دان،  خادم دین  ویکی ڈیٹا اُتے (P106) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
پیشہ ورانہ زبان عربی[۲]  ویکی ڈیٹا اُتے (P1412) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
شعبۂ عمل اسلام  ویکی ڈیٹا اُتے (P101) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
باب اسلام

محمد باقر الصدر(فارسی: آية الله العظمى السيد محمد باقر الصدر) مورخہ یکم مارچ 1935 نو‏ں کاظمیہ وچ پیدا ہوئے جدو‏ں کہ انہاں دی وفات 9 اپریل 1980 نو‏ں ہوئی، اک عراقی شیعہ عالم، فلسفی تے حزب اسلامی دعوت دے بانی سن ۔ اوہ مقتدی الصدر دے سسر تے محمد صادق الصدر تے موسیٰ الصدر دے چچازاد سن ۔ محمد باقرالصدر دے والد محمد حیدر الصدراک نہائت نیک تے معروف شیعہ عالم دین سن ۔ انہاں دا سلسلہ ستويں شیعہ امام موسیٰ الکاظم نال ملدا اے صدام حسین دے دور حکومت وچ محمد باقرالصدر نو‏ں پھانسی دے دتی گئی سی۔


شہید صدر
فائل:سید محمد باقر صدر.jpg
سید محمد باقر صدر
کوائف
مکمل نامسید محمد باقر صدر
تاریخ ولادت25 ذی القعدۃ 1353 ھ
آبائی شہرکاظمین، عراق
تاریخ وفات23 جمادی الاول 1400ھ 47 سال دی عمر وچ۔
مدفنورودی شہر نجف اشرف عراق
نامور اقرباءامام موسی صدر، سید محمد صدر، بنت الہدی صدر
علمی معلومات
مادر علمیکاظمین و نجف اشرف
اساتذہآیت اللہ خوئی، محمد رضا آل یاسین، صدرا بادکوبی، علامہ جعفری
شاگردسید محمد باقر حکیم، سید محمود ہاشمی شاہرودی، سید کاظم حسینی حائری، محمد مہدی آصفی، سید کمال حیدری
تالیفاتفدک فی التاریخ، غایۃ الفکر فی علم الاصول، فلسفتنا، اقتصادنا، البنک اللاربوی فی الاسلام، دور الائمۃ فی الحیاۃ الاسلامیۃ
خدمات
سیاسیحزب الدعوی دی تاسیس وچ تعاون، جماعۃ العلماء فی النجف دے نال تعاون، حزب بعث دی رکنیت اُتے حرمت دا فتوی صادر کرنا، عراق دے شہراں وچ مظاہرے کرانا۔

سید محمد باقر صدر (1353۔1400 ھ) عراقی شیعہ مرجع تقلید تے متفکر نيں۔ انہاں نے دینی علوم دی تعلیم آیت اللہ خوئی تے نجف اشرف دے دوسرے علماء تو‏ں حاصل کيتی۔ ویہہ سال دی عمر تو‏ں پہلے ہی انہاں نے اپنی تعلیم مکمل کر لی تے نجف دے حوزہ علمیہ وچ دینی علوم دی تدریس وچ مشغول ہوئے گئے۔ سید محمد صدر، سید محمد باقر حکیم، سید کاظم حسینی حائری تے سید محمود شاہرودی انہاں دے تلامذہ وچو‏ں نيں۔

سید محمد باقر صدر نے اصول فقہ، فقہ، فلسفہ سیاست تے معرفت شناسی جداں علوم وچ جدید نظریات پیش کیتے نيں۔ انہاں دے بعض مشہور نظریات ایہ نيں: نظریہ حق الطاعۃ، توالد ذاندی معرفت و منطقۃ الفراغ، انہاں نے بہت ساری کتاباں تصنیف کيتیاں نيں جنہاں وچاں مہم ترین فلسفتنا، اقتصادنا، دروس فی علم الاصول (مشہور بہ حلقات) تے الاسس المنطقیہ للاستقراء نيں۔

حزب الدعوۃ الاسلامیۃ جیسی تنظیم دی تاسیس وچ مشارکت، عراق دی بعث پارٹی وچ مسلماناں دی رکنیت دی حرمت دے سلسلہ وچ فتوی صادر کرنا تے جنوب عراق دے شہراں تے بغداد دے شیعہ نشین علاقےآں وچ مظاہریاں دی دعوت دینا، انہاں دے بعض سیاسی کارنامے نيں۔ ایہ اقدامات سبب بنے کہ عراقی حکومت نے انہاں نو‏ں تے انہاں دی ہمشیرہ آمنہ صدر نو‏ں گرفتار کرکے شہید کر دتا۔

ولادت تے خانوادہ سودھو

سید محمد باقر صدر، ۲۵ ذی القعدہ 1353 ھ وچ عراق دے شہر کاظمین وچ پیدا ہوئے۔[۳] انہاں دے والد سید حیدر صدر عاملی تے والدہ شیخ عبد الحسین آل یاسین دی بیٹی نيں۔[۴] انہاں دے دادا سید اسماعیل صدر چودہویں صدی ہجری دے نیمہ اول وچ شیعہ مراجع تقلید وچو‏ں سن ۔[۵] انہاں دا سلسلہ نسب امام موسی کاظم علیہ السلام تے انہاں دینی علما تک پہنچتا اے جو ایران، لبنان تے عراق وچ زندگی بسر کردے سن ۔[۶]

انہاں دے وڈے بھائی تے استاد سید اسماعیل صدر دا شمار وی نجف اشرف دے جوان مجتہدین وچو‏ں ہوندا سی تے سن ۱۳۸۸ ق وچ اڑتالیس سال دی عمر وچ انہاں دا انتقال ہويا۔[۷] انہاں دی ہمشیرہ بنت الہدی صدر (آمنہ صدر) شاعرہ تے مصنفہ سن جنہاں نو‏ں انہاں دے نال پھانسی دتی گئی۔[۸] تن سال دی عمر وچ اوہ والد دے سایہ تو‏ں محروم ہوئے جاندے نيں[۹] تے اپنی والدہ تے بھائی سید اسماعیل صدر دے زیر سایہ پروان چڑھدے نيں۔[۱۰]

تحصیلات سودھو

فائل:شهید صدر در پنج سالگی به همراه برادرش سید اسماعیل صدر.jpg
شہید صدر ۵ سال دی عمر وچ اپنے وڈے بھائی سید اسماعیل صدر دے ہمراہ

شہید صدر نے اپنی ابتدائی تعلیم نو‏ں تن سال وچ مکمل کر لیا تے اس دے بعد دینی و حوزوی تعلیم دا آغاز کیتا۔[۱۱] انہاں نے محمد رضا مظفر دی کتاب المنطق تے معالم الاصول نو‏ں اپنے وڈے بھائی سید اسماعیل صدر تو‏ں پڑھیا۔ انہاں نے حوزہ وچ سطوح دے دروس نو‏ں نہایت کم مدت وچ مکمل کیتا۔ انہاں دے سطوح دے اساتذہ وچ محمد تقی جواہری، عباس شامی، سید باقر شخص، صدرا بادکوبی تے سید محمد روحانی شامل نيں۔ اس دے بعد انہاں نے سید ابو القاسم خوئی تے شیخ محمد رضا آل یاسین دے فقہ و اصول دے درس خارج وچ شرکت کيتی۔[۱۲]

شاگرد سودھو

سید محمد باقر صدر نے ویہہ سال دی عمر وچ کفایۃ الاصول دی تدریس دا آغاز کیتا۔ پچیس سال دی عمر وچ انہاں نے اصول فقہ دے درس خارج تے اٹھائیس برس دے سن وچ فقہ دے درس خارج دی ابتدا کيتی۔[۱۳] انہاں نے تقریبا تیس سال دے عرصہ تک تدریس وچ بوہت سارے شاگرداں دی تربیت کيتی۔ انہاں وچو‏ں بعض مندرجہ ذیل نيں:

تصنیفات سودھو

فائل:فلسفتنا.png
شہید صدر دی مشہور تصنیف فلسفتنا

سید محمد باقر صدر نے مختلف علوم و موضوعات جداں فقہ، اصول فقہ، منطق، فلسفہ، اقتصاد، کلام، تفسیر، تاریخ، سیاست اُتے کتاباں لکھی نيں۔ جنہاں وچاں بعض ذیل الذکر نيں:

مرجعیت سودھو

شہید صدر نے اپنے سابقہ علمی، جدید ترین علمی مسائل پیش کرنے تے آیت اللہ خوئی دی حمایت دی وجہ تو‏ں بہت کم عرصہ وچ خواص و عوام دے درمیان وچ مقبولیت حاصل کر لی۔ انہاں دی سیاسی فعالیت خاص طور اُتے حزب الدعوۃ الاسلامیہ دی تاسیس عوام دے انہاں دی طرف تے زیادہ مائل ہونے دا سبب بنی۔ عراق و لبنان وچ عوام دے بوہت سارے گروہ انہاں دی تقلید کرنے لگے سن ۔[۱۶]

سیاسی و سماجی فعالیت سودھو

حزب الدعوۃ الاسلامیہ دی تشکیل سودھو

۱۳۷۷ ق وچ شہید صدر نے عراق دے بعض علماء دے نال مل کے، عراقی مسلماناں دی سیاسی فعالیت نو‏ں منظم و مرتب کرنے دی غرض تو‏ں حزب الدعوۃ الاسلامیۃ دی بنیاد رکھی۔ انہاں نے پنج سال دے بعد بعض مصلحت دی بناء اُتے اس تو‏ں کنارہ کشی اختیار کر لی۔ لیکن اوہ اس دے دوسرے اعضاء و اراکین نو‏ں اس وچ کم کرنے رہنے دی تاکید کردے سن ۔[۱۷]

جماعۃ العلماء دے نال تعاون سودھو

فائل:شهید صدر در کنار امام خمینی.jpg
شہید صدر نجف اشرف وچ امام خمینی دے ہمراہ

سید محمد باقر صدر دا تعاون جماعۃ العلماء فی النجف الاشرف دے نال وی رہیا۔ جس دے ارکان وچ شیخ مرتضی آل یاسین، شیخ محمد رضا مظفر تے سید مہدی حکیم ورگے علماء شامل سن ۔ اوہ جوان ہونے دے سبب اس دے رکن وچ شامل نئيں سن مگر انہاں دے نال سنجیدہ طور اُتے تعاون کردے سن تے جماعۃ العلماء دے بعض بیانات تے مجلہ الاصوائ وچ شائع ہونے والے بعض مقالات نو‏ں اوہ خود تحریر فرمایا کردے سن ۔[۱۸]

انقلاب اسلامی ایران دی حمایت سودھو

سید محمد باقر صدر، ایران وچ امام خمینی دی تحریک دی حمایت کردے سن[۱۹] تے آپ نے اپنی چھ جلدی کتاب الاسلام یقود الحیاۃ اسی مقصد دے تحت تالیف کيتی۔[۲۰] نجف اشرف وچ امام خمینی دی سکونت دے ایام وچ وی اوہ انہاں تو‏ں نزدیکی رابطہ رکھدے سن ۔

شہید صدر نے امام خمینی دے سلسلہ وچ اک جملہ کہیا اے جس دا مضمون ایہ ہے: امام خمینی وچ جذب ہو جاو جداں اوہ اسلام وچ جذب ہوئے گئے نيں۔[۲۱]

بعث پارٹی نال جڑنے دی حرمت سودھو

جس وقت عراقی حکومت نے تمام عوام دے لئے بعث پارٹی دی عضویت نو‏ں ضروری و لازمی قرار دتا تو شہید صدر نے اس دے رد عمل دے طور بعث پارٹی نال ملحق ہونے دے سلسلہ وچ حرام دا فتوی دے دتا۔ جس دے نتیجہ وچ بوہت سارے افراد نے اس دا عضو بننے تو‏ں پرہیز کیتا۔[۲۲]

افکار و نظریات سودھو

فائل:تندیس محمد باقر صدر در مسکو.jpg
ماسکو (روس) دی اک یونیورسٹی وچ نصب شہید صدر دا مجمسہ

سید محمد باقر صدر نے اصول فقہ، فقہ، فلسفہ سیاست تے معرفت شناسی ورگے علوم وچ جدید نظریات پیش کیتے نيں۔ انہاں دے بعض مشہور نظریات ایہ نيں:

نظریہ حق الطاعۃ سودھو

شہید صدر نے نظریہ حق الطاعۃ نو‏ں مشہور نظریہ قبح عقاب بلا بیان دے مقابلہ وچ پیش کیتا اے نظریہ حق الطاعۃ دے مطابق، شبہات بدوی وچ یعنی انہاں موارد وچ جتھ‏ے وجود تکلیف دا احتمال پایا جاندا اے لیکن اس دے سلسلہ وچ کوئی دلیل موجود نئيں ہوئے تو عقل اس تو‏ں برائت دا حکم نئيں دیندی اے تے اوہ اوتھ‏ے احتیاط نو‏ں لازمی و ضروری سمجھدے نيں۔ انہاں دا استدلال ایہ اے کہ خداوند عالم دا حق اس دے بنداں اُتے محدود نئيں اے تے صرف انہاں بعض مواقع وچ شامل نئيں ہوندا اے جنہاں وچ سانو‏ں تکلیف دا یقین ہو، بلکہ اوہ انہاں موارد نو‏ں شامل کردا اے جنہاں وچ سانو‏ں تکلیف دا احتمال وی ہوئے لہذا یقین تکلیف نہ ہونے دی صورت وچ وی حکم عقل لزوم احتیاط اے[۲۳] قابل ذکر اے کہ شہید وی دوسرے تمام اصولیاں دی طرح تو‏ں اس مورد وچ برائت شرعی نو‏ں قبول کردے نيں؛ یعنی انہاں دا ماننا اے کہ جے چہ عقل برائت دا حکم نئيں دیندی اے آیات و روایات احتیاط نو‏ں ضروری نئيں سمجھدی نيں تے برائت دا حکم دیندی نيں۔[۲۴]

ضرورت وجود حکومت اسلامی سودھو

شہید صدر دی نظر وچ حکومت دا وجود اک سماجی ضرورت اے تے ایہ انسانی فطرت اُتے مبتنی ہے[۲۵] تے اوہ اس نظریہ دے مبنا تے بنیاد اُتے حکومت اسلامی دے وجود نو‏ں ضروری و لازمی سمجھدے سن تے کہندے تھے: اسلامی حکومت محض اک دینی ضرورت نئيں اے بلکہ اس تو‏ں ودھ کر اوہ اک بشری و انسانی معاشرے تے تمدن دی ضرورت اے اس لئے کہ ایہ اسلامی حکومت ہی انسانی و بشری استعداد دے ارتقاء دا واحد راستہ اے[۲۶]

اقتصاد اسلامی علم نئيں مکتب اے سودھو

فائل:اقتصادنا.jpg
شہید صدر دی شہرہ آفاق تالیف اقتصادنا

سید محمد باقر صدر دا مننا اے کہ جو نظریہ اقتصاد، اسلام نے پیش کیتا اے اس دے مطابق اقتصاد اک مکتب ہے، علم اقتصاد اسلامی نئيں۔ مکتب اقتصاد اسلامی یعنی ایہ کہ اسلام نے اقتصادی زندگی دی تنظیم دے اک عادلانہ روش تے طرز عمل پیش کیتا اے تے ہرگز اس سلسلہ وچ اسلام کسی جدید علمی کشف و اکتشاف وچ نئيں پیندا اے مثال دے طور اُتے اسلام حجاز وچ ربا و سود دے عوامل و اسباب کشف کرنے دے فراق نئيں پیندا اے بلکہ اسنو‏ں ممنوع قرار دیندا اے تے مضاربہ دی بنیاد اُتے اک جدید نظام تے قانون دی بنیاد ڈالتا اے[۲۷] شہید صدر دے مطابق جدو‏ں اقتصاد اسلامی ریاستاں دے تمام اسلامی معاشرے وچ نافذ ہو جان اس وقت عالم یا ماہر اقتصاد، اقتصادی نظریات نو‏ں کشف کر سکدا اے تے علم اقتصاد اسلامی دی تبیین و تشریح کر سکدا اے[۲۸]

مکتب اقتصاد اسلامی وچ منطقۃ الفراغ سودھو

شہید صدر دے نظریہ دے مطابق اسلام وچ منطقۃ الفراغ موجود اے یعنی بعض موارد وچ حاکم اسلامی نو‏ں ایہ اجازت حاصل اے کہ اوہ خود قانون نو‏ں وضع کرے۔ انہاں دا مننا اے کہ اسلام دا اقتصادی متکب دو بخش اُتے مشتمل اے اک بخش اوہ اے جس وچ شارع مقدس نے احکم نو‏ں بطور معین وضع کیتا اے تے اوہ احکم و قوانین قابل تغییر نئيں نيں۔ دوسرا بخش اوہ اے جس وچ وضع احکم یا قانون بنانا حاکم اسلامی (ولی فقیہ) دی ذمہ داری اے اوہ اس بخش دوم نو‏ں منطقۃ الفراغ دا نام دیندے نيں تے کہندے نيں: پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے وی اس تو‏ں استفادہ کیتا اے[۲۹]

توالد ذاتی معرفت و حل مشکل استقراء سودھو

سید محمد باقر صدر نے کسب معرفت دے لئے انہاں دو راہاں عقل و حس دے علاوہ اک تیسری جدید روش دا اضافہ کیتا اے تے اسنو‏ں توالد یا پیدائش ذاتی معرفت دا نام دتا اے انہاں دا مننا اے کہ انہاں نے اس جدید نظریہ دے پیش کرنے دے نال ہی استقرائ دے ظنی ہونے دی تاریخی مشکل نو‏ں وی حل کر دتا اے نظریہ توالد ذاتی معرفت یعنی اک معرفت تو‏ں دوسری معرفت دا پیدا کرنا بغیر اس دے کہ انہاں دوناں دے درمیان کوئی ملازمہ پایا جاندا ہوئے۔ اس نظریہ دے مطابق، توالد موضوعی یعنی معرفتاں دے درمیان ملازمہ دے ذریعہ تو‏ں جدید معرفت دا پیدا کرنا، معرفت عقلی کسب کرنے دا واحد و منحصر راستہ نئيں اے ارسطو دی منطق دے برخلاف، عمدہ علوم و معارف روش ذاتی دے نال وجود وچ آندے نيں۔[۳۰] شہید صدر نے اپنے اس نظریہ نو‏ں اپنی کتاب الاسس المنطقیۃ للاستقراء یا مبانی منطقی استقراء وچ پیش کیتا اے[۳۱]

شہادت سودھو

فائل:مزار شهید صدر.jpg
شہید صدر دی قبر (ورودی شہر نجف)

5 اپریل 1980ء بمطابق ۱۹ جمادی الاول 1400 ھ وچ[۳۲] عراقی حکومت نے شہید صدر نو‏ں 9 ماہ گھر وچ نظر بند رکھنے دے بعد گرفتار کر لیا[۳۳] تے انہاں تو‏ں کہیا گیا کہ اوہ اعلان کرن کہ اوہ حکومت تو‏ں دشمنی نئيں رکھدے نيں، جے انہاں نے ایسا نئيں کیتا تو انہاں نو‏ں پھانسی دے دتی جائے گی۔ شہید صدر نے انہاں دی گل نو‏ں قبول نئيں کیتا تے کہیا اوہ شہادت دے لئے آمادہ نيں۔[۳۴] آخرکار انہاں نو‏ں 9اپریل 1980مطابق 23 جمادی الاول 1400ھ وچ انہاں دی ہمشیرہ دے ہمراہ شہید کر دتا گیا۔[۳۵]

محل دفن سودھو

عراقی حکومت نے شہید صدر دے جنازہ نو‏ں خاموشی دے نال قبرستان وادی السلام وچ دفن کر دتا۔ 1991ء وچ انتفاضہ شعبانیہ دے بعد شیعاں دیاں قبراں نو‏ں مٹانے دی غرض تو‏ں اس قبرستان وچ بوہت سارے راستے بنائے گئے۔ جس دے نتیجہ وچ شہید صدر دی قبر شاہراہ اُتے آ گئی۔ جنہاں لوگاں نو‏ں انہاں دے محل دفن دی اطلاع سی انہاں نے انہاں دے جنازہ نو‏ں وادی السلام وچ ہی اک دوسری جگہ منتقل کر دتا لیکن کچھ عرصہ دے بعد اس وجہ تو‏ں کہ دوسرے لوگ وی قبر تو‏ں واقف ہوئے گئے سن اسنو‏ں اک تیسری جگہ اُتے منتقل کر دتا گیا۔ آخرکار ماہ مبارک رمضان 1427ھ وچ شہید صدر دے جنازہ نو‏ں شہر نجف دے ورودی دروازہ دے پاس منتقل کیتا گیا تاکہ اوتھ‏ے علمی و سماجی ادارے قائم کیتے جان۔ اس بار قبر نو‏ں کھولے بغیر اس دے اطراف دے تمام قطعہ زمین نو‏ں اس جدید مقام اُتے منتقل کیتا گیا۔[۳۶]

حوالے سودھو

  1. Diamond Catalogue ID for persons and organisations: https://opac.diamond-ils.org/agent/10331 — subject named as: Muḥammad Bāqir al-Ṣadr
  2. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb13091803x — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
  3. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۳.
  4. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷.
  5. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۵۸.
  6. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷تا۱۱.
  7. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹و۸۰.
  8. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۸۱.
  9. ابو زید العاملی، محمد باقر الصدر، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹.
  10. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۰۵.
  11. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۲۲.
  12. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۴۶تا۱۵۲.
  13. صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۴.
  14. غروی، تلامذة الامام الشہید الصدر، ۲۰۰۲م.
  15. صدر، مباحث الاصول، مقدمہ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۷تا۶۹.
  16. فضل الله، «شهید صدر در بستر اندیشه وعمل»، ص۱۳و۱۴.
  17. صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۷تا۸۹.
  18. المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۵۳و۵۴.
  19. صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱،ص۱۴۱.
  20. صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱،ص۶۸.
  21. ابو زید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۴، ص۲۷.
  22. نعمانی، آیت الله العظمی شہید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۳۹۶-۳۹۸.
  23. اسلامی، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، ص۱۵۳؛ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۲.
  24. لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۳.
  25. جمشیدی و درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر»، ص۹۳.
  26. جمشیدی، «مفهوم و چيستی حكومت در انديشه سياسی شهيد صدر»، ص۸و۹.
  27. حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۲و۲۳.
  28. حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۴.
  29. حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.
  30. خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شہید صدر»، ص۳۹.
  31. خسرو پناه، «منطق استقراء از دیدگاه شہید صدر»، ص۲۹.
  32. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۵۷.
  33. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۳.
  34. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۴۹-۵۵۱.
  35. نعمانی، آیت الله العظمی شهید سید محمد باقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۶۰.
  36. عاملی، «روايتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شهید صدر پس از ۱۷ سال»، ص۹۸تا۱۰۲.

منابع سودھو

  • ابو زید العاملی، احمد، محمد باقر الصدر، السیره و المسیره فی حقائق و وثائق، نشر العارف للمطبوعات، بیروت، ۲۰۰۷ ع
  • اسلامی، رضا، «مکتب اصولی شہید آیت الله صدر»، پژوہش و حوزه، ش ۲۷و ۲۸، ۱۳۸۵ ش
  • المؤمن، علی، سنوات الجمر مسیرة الحرکہ الإسلامیہ فی العراق، بیروت: نشر المرکز الإسلامی المعاصر، ۲۰۰۴ ع
  • جمشیدی، محمد حسین، «مفہوم و چيستی حكومت در انديشہ سياسی شہيد صدر»، فصل نامہ سياست، مجلہ دانشكده حقوق و علوم سياسی، ش۳، ۱۳۸۷ ش
  • جمشیدی، محمد حسین و مسعود درودی، «حکومت اسلامی در اندیشہ سیاسی شہید صدر؛ بررسی مؤلفہ ہای صوری و ماہوی حکومت اسلامی در دوران غیبت»، حکومت اسلامی، ش۶۴، ۱۳۹۱ ش
  • حسینی حائری، سید کاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شہید صدر رحمہ الله»، ترجمہ: یوسفی، احمد علی، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ ش
  • حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شہید صدر، ترجمہ حسن طارمی، تہران: وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵ ش
  • خسرو پناه، عبد الحسین، «منطق استقراء از دیدگاه شہید صدر»، ذہن، ش۱، ۱۳۸۳ ش
  • صدر، سید محمد باقر، مباحث الاصول، قم، ۱۴۰۷ق
  • عاملی، عبد الله، «روايتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شہید صدر پس از 17 سال»، ترجمہ عبد الکریم زنجانی، شاہد یاران، ش۱۸، ۱۳۸۶ ش
  • غروی، سید محمد، تلامذة الامام الشہید الصدر ملامحہم النفسیہ و مواقفہم الاجتماعیہ، بیروت: دار الہادی، ۲۰۰۲ ع
  • فضل الله، سید محمد حسین، «شہید صدر در بستر اندیشہ و عمل»، شاہد یاران، ش۱۸، ۱۳۸۶ ش
  • لاریجانی، صادق، «نظریہ حق الطاعہ»، پژوہش‌ ہای اصولی، ش۱، ۱۳۸۱ ش

باہرلے جوڑ سودھو

سانچہ:شیعہ فقہا (چودہویں صدی ہجری)