لوک کہاݨی
لوک کہاݨی (انگریزی: Folk tale)، لوک ادب دی اک صنف اے جیہڑی لِکھی ہوئی تحرِیر دے بَرعکس بولّی یا گائی جان٘دی اے، حالان٘کہ بہت زیادَہ زبانی ادب نقل تے قلمبَن٘د کِیتا گیا اے۔ ایہدی کوئی معیاری تعرِیف نئِیں، جِداں کہ ماہرِین بشریات نے زبانی ادب یا لوک ادب لئی مُختلِف وضاحتاں پیش کِیتِیاں نیں۔ اک وسِیع تصوّر وچ اِس توں مراد زبانّی ترسِیل تے کِسے مقرّرَہ شکل دی عدم موجُودگی وچ ہوݨ آݪا ادب اے۔ اِس وچ بولّی جاݨ آݪی شکل وچ نسل دَر نسل گُزرِیاں ہوئِیاں کہاݨِیاں، داستاناں تے تاریخ شامل اے۔
لوک کہاݨِیاں اسلاف یا اجداد ولّوں چلِیاں آؤݨ آݪِیاں کہاݨیاں ہُن٘دِیاں نیں، جِیہناں دی عام طَور اُتے کوئی تحرِیری حیثیت نہ رہی ہووے، ایہ الَگ گَلّ اے کہ اَج دی دُنِیا وچ جِتّھے ہَر چِیز تے ہَر مَوضُوع اُتے لِکھیا جاچُکیا اے اوتّھے لوک کہاݨِیاں وی اِس توں مستثنا نئیں۔ لوک کہاݨِیاں دی تخلِیق ناݪ کِسے لکھاری دا نام جُڑیا ہویا نئِیں ہُن٘دا تے اکّ لوک ٹولّے دی پروانگی لَے کے پِیڑِھیو پِیڑھی اگّے چَلدی اے۔
لوک کہاݨی پنجابی لوک ادب دا دلچسپ تے بلوان روپ اے۔ لوک کہاݨی لئی لفظ لوک کتھا وی ورتیا جاندا اے۔ پنجابی لوکاں نوں کہاݨِیاں سُݨݨ دا شوق مڈھ توں ہی رہیا اے۔ کہاݨِیاں نوں عام بولی وچ باتّاں وی کیہا جان٘دا اے۔ پنجابی رہتل تے وِرثے دا ایہہ بہو-رنگا تے بہو-ملا خزانہ نیں۔ جدوں توں انسان نے بولی نوں اپݨا رابطے دا ذِریعہ بݨایا، اُدوں توں ای کہاݨی سرجݨ دا عمل شروع ہویا۔ ایہناں کہاݨیاں دے پاتر بھاویں کِسے وی رُوپ وچ ہوݨ، کہاݨی دا مکھ کم انسانی ہاو-مطلب نوں پرگٹاؤݨا ہُندا اے۔ لوک کہاݨی دے پاتر انسان، پنچھی، جانور تے جیو وغیرہ ہو سکدے نیں۔ ایہہ کہاݨیاں نِرا منورنجݨ ہی نہیں کردیاں بلکہ ایہہ کوئی نہ کوئی سِکھیا وی دیندیاں نیں۔ ایہناں کہاݨِیاں وچ نیتک قدراں قیمتاں تے سبھیاچار دی جھلک ودمان ہُندی اے۔
کوئی زمانَہ سی جدوں رات ویلے خاندان دے افراد کہاݨیاں سُݨدے تے سݨاؤن٘دے سن۔ زبانی رُوپ وچ پِیڑھی دَر پِیڑھی سان٘بِھیاں ایہہ کہاݨیاں منورنجݨ دا بہت وڈا وسیلہ ہُندیاں سن۔ لوک منک دی سمرتی وچ سان٘بِھیاں ایہہ کہاݨِیاں وڈملی دات وانگ سن۔ کیہ نیاݨے تے کیہ بزُرگ سَبھ کہاݨی سُݨݨ لئی اتاولے ہُندے سن۔ جِیون ڈَھن٘گ بدلݨ نال ایہہ پرمپرا ہُݨ مِٹدی جا رہی اے پَر لوک کہاݨِیاں اَج وی ساڈے جِیون دا انکھڑواں اَنگ نیں۔
رُوپ تے موضُوع دے پَکھ توں لوک کہاݨیاں وچ ونّ سونّتا اے۔ ایہناں دی کہاݨی دُنیا تے بنیادی سبھاء اک دوجے توں وکھرا اے۔ لوک کہاݨی وچ برتانت کہاݨی دا مول تتّ اے۔ اس توں بِنا کہاݨی دا کوئی وجُود نہیں۔ ایہناں کہاݨیاں وچ لوک جِیون دے لَگبَھگ سارے پَکھ، واقعے کہاݨی نوں سرجدے نیں۔ ایہناں وچ ہر نامُمکن واقعہ واپر سَکدا اے۔
منورنجݨ دے ناݪ ناݪ سِکھیا دیݨا ایہناں دا مقصد ہُندا اے۔ لوک کہاݨیاں کئی رُوپاں تے انداز وچ مݪدیاں نیں۔ ایہدیاں پرمکھ ونگیاں اس پرکار نیں:
دیو کہاݨیاں
سودھولوک کہاݨی دے سَبھ توں پراݨے رُوپ دیو کہاݨیاں نیں۔ ایہہ لوک رہتل دا اک خاص اَنگ نیں۔ ایہناں اندر پرکرتک طاقتاں بارے آدم تجربہ نیں۔ اگّ، ہوا، سورج، چَند، پاݨی وغیرہ طاقتاں بارے کہاݨیاں نیں۔ ایہناں طاقتاں نوں دیوتا دے رُوپ وچ پُوجیا جان٘دا سی۔ اجے وی ایہہ کہاݨیاں لوکاں دے دل و دماغ اُتے بیٹھیاں ہوئیاں نیں جِویں دھرتی دا بوݪد دے سنگاں اُتے چکیا ہوݨا، سنجیونی بوٹی نال مرے ہوئے انسان نوں جیون٘دا کرنا وغیرَہ۔ ایہناں ناݪ مذہب دی تیبر بھاونا جڑی ہوئی سی۔ مذہبی گرنتھاں وچ وی ایہناں دا ذکر آؤن٘دا اے۔ ایہناں دی رچنا اُدوں ہوئی جدوں انسان جنگݪی جِیون دے یگ وچ جی رہیا سی۔
دنت کہاݨیاں
سودھولوک کہاݨیاں دا سبھ توں خوبصورت تے ودھیا روپ دنت-کہانیاں ہن۔ انگریزی وچ لیجنڈ (legend) لفظ ورتیا جان٘دا اے۔ سنی سنائی گل نوں دنت-کہانی کیہا جاندا اے۔ ایہناں وچ اتہاس تے متھہاس دا سمیل ہندا اے۔ ایہناں دیاں کئی قسماں ہن :
(ا) جوگ مت نال متعلق گورکھ، مچھندر، پورن بھگت، بھرتھری-ہریری، ناتھاں تے جوگیاں بارے۔ ایہناں کہانیاں وچ موہ، مایہ تے عورت دے تیاگ دی بھاونا ودھیرے پربل ہندی اے۔
(ب) پیر-فقیراں نال متعلق جویں گگا پیر، نوں-گجے وغیرہ دیاں دنت-کہانیاں۔ ایہناں دا شروع پنجاب وچ صوفی فقیراں دے آؤن نال ہویا۔ فقیراں دے مزار تے قبراں قائم ہوئیاں تے عقیدت منداں دی اتھاہ عقیدت کارن ایہہ کہانیاں پیراں-فقیراں نوں الوکک تے کراماتی ہیرو بناؤندیاں ہن۔
(ج) گروآں تے بھگتاں نال متعلق جویں بھگت کبیر، رویداس، گرو نانک، شہیداں وغیرہ بارے۔ ایہناں وچ جیون رہسّ تے نیتک قدراں-قیمتاں نوں سمجھن تے قبول کرن اتے زور ہندا اے۔
(د) پریت کہانیاں جیہڑیاں پنجاب دے خون تے پیار وچ رنگیاں ہوئیاں نیں جِویں ہیر رانجھا، سسی پنوں، مرزا صاحباں تے سوہݨی مہینوال وغیرہ۔ ایہناں وچ تریخی ورثے دی پچھاݨ تے تریخی حقیقت روپمان ہُندی اے۔
(س) ساہس دنت کہاݨیاں جہڑیاں پرانے یگّ وچ بہادری دے کارنامیاں دے پاتراں نال متعلق نیں جِویں راجا سالبان، راجا رسالو تے دلا بھٹی وغیرہ ۔ مغل راج دے انت ویلے سکھ جودھیاں دیاں شہیدیاں بارے، جیہناں نے ظلم دا مقابلہ کیتا جویں شہید بھائی منی سنگھ، بابا دیپ سنگھ، بندہ سنگھ بہادر وغیرہ ۔ دنت کہاݨی دے مطابق بابا دیپ سنگھ تلی تے سر رکھ کے دھڑ نال ہی ویریاں نوں مار کے امبرسر گیا۔ ایہناں کہاݨیاں دی گِݨتی بہت اے۔ ایہناں وچ نصیحت، اثر دی ایکتا، واقعے دی لڑی تے مَوضُوع آدرمئی نیں۔ انگریز ودوان رچرڈ ٹیمپل نے ایہناں دنت کہاݨیاں نوں دی لیجنڈز آف دی پنجاب (Legends of the Punjab ) تن جلداں وچ جمع کیتا اے۔
پری کہاݨیاں
سودھو
تفصیلی لی لئی ویکھو: پری کہاݨی
ایہہ کہاݨیاں بڑیاں منورنجی تے دلچسپ ہن۔ ایہہ پاٹھک نوں پارلوکک- دنیا دی سیر کراؤندیاں ہن۔ ایہناں وچ ہَر گَل مُمکن اے۔ پری فارسی زبان دا لفظ اے جیہدا مطلب پَر واݪی، یَعݨی اُڈݨ واݪی، دے نیں، مطلب الوکک خوبصورتی واݪی اوہ یوتی جو اپݨے پراں (کھنبھاں) ناݪ اکاش وچ اُڈّ سَکدی اے۔ ایہناں وچ جادو ٹوݨا تے پرا جسمانی انش ودھیرے ہُندے نیں۔ سوچ بھارو ہُندی اے۔ ہیرو کئی اوکڑاں تے مصیبتاں جھلدے اپݨے مقصد وچ کامیاب ہُندے نیں۔ پنجاب دِیاں پری کہاݨیاں سامی، ہندوستانی تے لوکک پرمپرا وچوں آئِیاں جِویں لال پری، سبز پری، اناراں شہزادی، بلی پری، ہنس پری، مورنی پری وغیرہ ۔ ایہہ کہاݨیاں منورنجݨ دے ناݪ ناݪ ساہس، سوچ تے اتشاہ ودھاؤن٘دیاں نیں۔
پریت کہاݨیاں
سودھولوکک جگت نالوں پارلوکک جگت نال متعلق کہاݨیاں پریت کہاݨیاں کہلاؤندِیاں نیں جیہناں وچ رہسمئی جگت دے چمتکاری واقعے امانوی پاتروی بھوت، جنّ، پریت، ڈین، چڑیل تے چھلیڈے پاتراں ولوں واپردے نیں۔ سائنسی سوچ ایہناں نوں نہیں مَندی۔ دیوی رُوپ بدلدیاں طاقتاں جِویں چھلیڈا کئی روپ دھارن کَرکے انسان نوں مورکھ بݨاؤندا اے۔ ہوا وچ اُڈݨا، پاݨی اُپر تَیرنا، بِجلی دی تلوار ناݪ جِنّاں دا ناس کرنا، گُنجّھݪ دار سوالّاں دے جواب دیݨا وغیرہ واقعے دا ذِکر ہُندا اے۔ لوک مت اے کہ جیہناں لوکاں دیاں کامناواں پوریاں نہیں ہُندیاں اوہ آتماواں بھوت، پریت، چڑیلاں وغیرہ دا رُوپ دھار لَیندے نیں ایسّے کَرکے ایہناں کہاݨیاں وچ ڈراؤݨے، بھے بھیت کرن واݪے تے اچمبھت کرن واݪیاں مورتاں پرگٹائے ہُندِیاں نیں۔
پسو کہاݨیاں
سودھولوک کہاݨیاں دا سَبھ توں پراݨے روپ وی پسو کہاݨیاں یا جانور کہاݨیاں نیں۔ ایہہ دنیا دے سارے دیساں وچ مہیا ہن۔ ایہناں `چ مکھ پاتر پسوں ہندا اے جو بندیاں وانگ بولدا، سوچدا تے گلاں کردا اے۔ ایہناں وچ مکھ مقصد منورنجن تے نصیحت ہندی اے۔ ایہناں دیاں کئی قسماں ہن :
(ا) نصیحت دیݨ واݪیاں پالیسی کہاݨیاں، جِویں طاقت ناݪوں عقل ناݪ کَم سِرے چَڑھ سَکدا اے۔
(ب) کارن لبھݨ واݪِیاں، جِویں کوئل کاݪی کیوں اے؟ مور اپݨے پَیر دیکھ کے کیوں جھوردا اے۔
(ج) پسوں، پنچھی ہیرو واݪیاں، جِویں مگرمچھ راجا، کُتا راجا، باندر، طوطا وغیرَہ۔
(د) گون پاتر والیاں، جِویں کوئی پسو یا پنچھی ساری وتھیا دسدا اے، جِویں "سونے دے باݪاں واݪی سندری" کہاݨی وچ چوہا تے بِلی ہیرو دی گمّ ہوئی سندری نوں لَبھدا اے۔
نیتی کہاݨیاں
سودھوپالیسی لفظ توں مطلب کجھ خاص گݨ، چالاں تے جگتاں نیں۔ انگریزی زبان وچ فیبل (Fable) لفظ اس دے سمانارتھک اے۔ پالیسی کہاݨی پسو کہاݨی دا ایہجئا رُوپ اے جس وچ پسواں نوں منکھاں دے گݨ حاصل کرکے انسان نوں وئنگمئی ڈھنگ نال سکھیا دِتی جان٘ی اے۔ نیتی کہاݨیاں دی سرجنا سوجھ وان پرشاں نے کیتی ہُندی اے۔ نیتی شاستراں وچ سماج تے راج نوں چن٘گے ڈَھنگ ناݪ چلاؤݨ لئی ایہجئِیاں کہاݨیاں دا ذِکر مِݪدا اے۔ کِسے سنکٹ یا مسئلے نوں کِویں حَل کیتا جا سَکدا اے۔ ایہناں جگتاں دا برتانتک پسارا، نیتی کہاݨیاں دا ہی روپ اے۔ کہاݨی دے پہلے حِصّے وچ ادیش لئی مثالاں ہُندیاں تے دوجے حِصّے وچ اپدیش کہاوتاں دے رُوپ وچ دتا جان٘دا اے۔ سِکھیا پسو پنچھی ولّوں دِتّی ہُندی اے۔ ہندوستان وچ نیتی کہاݨیاں دے دو مشہور مجموعے پنچتنتر تے ہتوپدیش نیں۔ پنچتنتر کہاݨیاں ودھیریاں مشہُور ہوݨ کارن دُنیا دیاں لَگبَھگ 50 بولیاں وچ ترجمہ ہو چُکیاں نیں۔ ایہہ حضرت عیسا توں دو ک صدیاں پہلاں کشمیر وچ رچیاں گئیاں منّیاں جان٘دِیاں نیں۔ نیتی کہاݨیاں دا دُنیا وچ سَبھ توں پراݨا مجمُوعَہ "اینم فیبلز" منّیا گیا اے جیہڑا پَنج صدیاں پہلاں رچیا گیا۔ پنجاب وی نیتی کہاݨیاں دا بھنڈار رہیا اے۔ اَج وی کئی کہاݨیاں مول رُوپ وچ پرچلت نیں۔ ایہہ کہاݨیاں اوہناں سمیاں دے لوکاں دی رہتل تے جِیون ویہار دی لڑی دا پراݨا رُوپ نیں۔
خاص نُقطے واݪِیاں کہاݨیاں
سودھوایہہ لوک پریا ونگی والیاں نیں جِویں پنجاب وچ شیخ چلی تے اکبر، بیربل دے وارتالاپ ناݪ جُڑیاں کئی کہاݨیاں مِݪدیاں نیں جیہناں وچ کِسے نُقطے نوں ادبھتّ، روچک تے سکھیادائک ڈَھن٘گ ناݪ سُلجھایا جان٘دا اے۔ ایہہ منورنجݨ دے ناݪ ناݪ جِیون دے یتھارتھک پکھ دا الیکھ وی کردیاں نیں۔ جیون دیاں اصلیتاں نوں فِکشن دی شکل وچ پیش کیتا جان٘دا اے۔
بجھارتاں واݪِیاں کہاݨیاں
سودھوایہناں کہاݨیاں وچ بجھارتاں، اڑاؤنیاں یا پرشناں ولوں مسئلہ دسی ہُندی اے۔ گنجھل سلجھائی جان٘دی اے۔ مسئلہ دا حل بڑا روچک ہندا اے۔ ایہناں دی پرمپرا وی پرانی اے۔ ایہناں دا ادیش عقل دا امتحان لَیݨا تے دماغی کسرت کرنا اے۔ الف لیلا، سنگھاسن بتیسی تے اک ہزار راتاں ایسّے پرکار دیاں کہاݨیاں دے مجموعے نیں۔
اکت پرمکھ ونگیاں توں بناں ساکھی، بچن، نشان، چٹکلا، کہاوت، ہساونی، چلتر وغیرہ وی لوک کہاݨیاں دے روپ پڑھن نوں مِݪدے نیں۔ بال-ساہت وچ لوک-کہانیاں دی خاص کردار اے۔ ایہناں نوں پڑھن نال تہذیبی ورثے دے پچھوکڑ دی مَعلُومات مِݪدی اے۔ منورنجݨ دے ناݪ ناݪ سوچ تے سپنے سکار کرن لئی حوصلہ مِݪدا اے۔[۱]
ہور دیکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ من موہن سنگھ داؤں، سروت : بال وشوکوش (بولی، ساہت تے سبھیاچار)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالا،