قبرستان معلاۃ

قبرستان مَعلاۃ شہر مکہ دے قدیمی قبرستاناں وچو‏ں اے جو قبرستان حَجون (یا حُجون) تے ایرانیاں دے نزدیک قبرستان ابو طالب دے نام تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ آخری صدیاں وچ اسنو‏ں مقبرہ بنی‌ ہاشم دے نام تو‏ں وی جانا جاندا ا‏‏ے۔ عبد المطلب، ابو طالب، حضرت خدیجہ (س)، یاسر تے سمیہ (اسلام دے پہلے شہداء) اسی قبرستان وچ مدفون نيں۔ ایويں مدینہ وچ قبرستان بقیع دے بعد ایہ قبرستان دنیا دے مختلف ملکاں تو‏ں آئے ہوئے حجاج خاص کر شیعاں دی توجہ دا مرکز قرار پاندا اے تے ایہ قبرستان مکہ مکرمہ وچ شیعاں دی زیارت گاہاں وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔

فائل:قبرستان معلاة(قبرستان ابوطالب).jpg

قبرستان معلاۃ(قبرستان ابوطالب)، مکہ

اسامی تے محل وقوع

فائل:موقعیت جغرافیایی قبرستان ابوطالب.jpg

قبرستان ابوطالب دا محل وقوع

یہ قبرستان جو مَعْلاۃ، مقبرۃالمَعْلاۃ، جَنّۃالمَعْلاۃ، مقبرہ قریش یا مقبرہ بنی ہاشم نے نام تو‏ں مشہور اے، حَجون نامی اک پہاڑی دے دامن وچ واقع اے تے اج کل مکہ دے شمال مشرق وچ مسجدالحرام تے کوہ حجون دے دوراہے اُتے واقع ا‏‏ے۔

زمانہ جاہلیت تے ظہور اسلام دے اوائل وچ اس قبرستان دا احاطہ کوہ حجون دے دائاں طرف تو‏ں درہ ابی دُب تے بائاں طرف تو‏ں درہ صُفی السبّاب تک پھیلا ہويا سی جو بتدریج کوہ حجون، اذاخِر تے خُرْمان دے احاطے تک پہنچ گیا ا‏‏ے۔ چونکہ کوہ حَجون مکہ تو‏ں باہر واقع سی، بعض جغرافیہ داناں مانند مقدسی تے ابن خرداذبہ نے اوہدی طرف کوئی اشارہ نئيں کیتا اے یا مانند یاقوت حموی صرف کلیات دے ذکر کرنے اُتے اکتفا کیتا اے اسی وجہ تو‏ں تے مقبرۃ العلیا دے نال نزدیک ہونے دی وجہ تو‏ں اوہدی صحیح حدود معین نئيں ہو سکدی ا‏‏ے۔

اس قبرستان وچ مدفون شخصیتاں

کوہ حَجون دے بارے وچ سب تو‏ں قدیمی معلومات جُرہمیان دے زمانے دے اشعار وچ ملدا اے لیکن حجون اُتے قبرستان دا اطلاق شاید قُصَی بن کلاب، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پنجويں جد امجد دے دفن ہونے دے بعد ہويا ا‏‏ے۔ کیونکہ اوہ پہلے شخص نيں جو اس پہاڑ دے دامن وچ دفن ہوئے۔ اس دے بعد تو‏ں مکہ دے مکیناں نے اس درہ دے دائاں بائاں اپنے اموات نو‏‏ں دفن کرنا شروع کیتا ا‏‏ے۔ اس طرح ظہور اسلام تو‏ں قریب ایہ جگہ اک معتبر قبرستان وچ بدل گئی مخصوصا ایہ کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اجداد، عبد مناف، ہاشم تے عبد المطلب ایتھ‏ے مدفون سن تے اک روایت دے مطابق پیغمبر اکرم (ص) دی مادر گرامی حضرت آمنہ وی اسی قبرستان وچ مدفون نيں۔ پیغمبر اکرم (ص) دے چچا ابو طالب اک شعر وچ اس قبرستان تے اس وچ مدفون شخصیتاں اُتے فخر کردے نيں۔

اس قبرستان وچ بزرگ صحابہ کرام، تابعین تے اولیاء خدا دے دفن ہونے دی وجہ تو‏ں اس مقام نو‏‏ں حاصل ہونے والی معنوی اہمیت تے قداست تے معصومین دی جانب تو‏ں اس مقام اُتے دعا تے زیارت پڑھنے دی تاکید دے باوجود اس مقام تے اس وچ مدفون شخصیتاں دی کما حقہ معرفی نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ حالانکہ ستويں صدی ہجری وچ فیروز آبادی نے اپنے اک رسالہ إثارۃ الحجون لزیارۃ الحجون وچ ایتھ‏ے مدفون 38 مرد صحابی تے 7 خاتون صحابیات دا نام لیا ا‏‏ے۔

اس قبرستان وچ مدفون ہور شخصیتاں وچ : عبداللہ بن عمر، دوسری صدی دے معروف عارف فضیل بن عیاض، سادات دا اک گروہ، خاص کر سادات حسنی تے منصور دوانیقی شامل نيں۔

نويں صدی ہجری دے معروف مصنف ابن فہد نے وی اپنی کتاب وچ مکہ دے بعض معروف قاضیاں، محدثین، قاریاں، بزرگاں، امیراں، تے وڈیراں دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچو‏ں اکثر اسی قبرستان وچ مدفون سن ۔

گیارہواں صدی ہجری وچ اولیا چلبی نے حجون وچ 75 قبور دا تذکرہ کیتا اے جنہاں دے اوپر گنبد بنائی ہوئی سی منجملہ انہاں قبور وچ عبد المطلب، ابو طالب، میمونہ (رسول خدا دی زوجہ) تے شیخ علاء الدین نقشبندی دا مزار شامل ا‏‏ے۔

فائل:مزار حضرت خدیجه.jpg

مزار حضرت خدیجہ

تیرہويں صدی وچ فراہانی جدو‏ں کہ چوہدويں صدی وچ رفعت باشا دے مطابق اس زمانے وچ وی قبرستان حجون مسلماناں دے لئی تے خاص کر ابو طالب دا مقبرہ شیعاں دی توجہ دا مرکز سی ۔

آرامگاہ حضرت خدیجہ (س)

مذکورہ مقبراں دے علاوہ اس قبرستان وچ موجود سب تو‏ں اہ‏م مقبرہ حضرت خدیجہ (س) دی قبر اے جو اٹھويں صدی ہجری وچ بنائی گئی سی۔ اس مبقرہ نو‏‏ں جسنو‏ں سلسلہ عثمانی دے بادشاہ سلطان سلیمان قانونی نے مرمت تے اس اُتے گنبد تعمیر کروائی تقریبا سنہ 950 ہجری تک خراب نئيں ہوئی سی۔ نويں بلڈنگ بنانے تک حضرت خدیجہ (س) دے مزار دے اوپر لکڑی دا اک صندوق بنا ہويا سی ۔ ایہ آرامگاہ اس اُتے موجود کتیباں دے مطابق سنہ ۱۲۹۸ وچ مرمت ہوئی ا‏‏ے۔ تیرہويں صدی ہجری وچ فراہانی نے اس مقبرے دے لکڑی دے ضریح اُتے لگے ہوئے مخملی کپڑے تے اس آرامگاہ دے متولی تے خادم تے ایتھ‏ے پڑھی جانے والی زیارت نامے تک دی خبر دتی ا‏‏ے۔

اہمیت

• ظہور اسلام دے بعد ابو طالب تے حضرت خدیجہ (س) دے دفن ہونے دے بعد مسلماناں دے ہاں اس قبرستان دی اہمیت دوچنداں ہو گئی۔ باوجود ایہ کہ متقدم منابع وچ حضرت خدیجہ (س) دی ایتھ‏ے دفن ہونے دے بارے وچ تصریح موجود اے، فاسی (نويں صدی دے مورخ) نے اس بارے وچ شک و تردیک دا اظہار کیتا ا‏‏ے۔ اک روایت کيتی مطابق حضرت خدیجہ دا ایتھ‏ے دفن ہونا اٹھويں صدی ہجری وچ اک خواب دے ذریعے تعیین ہويا ا‏‏ے۔
• حجوی دی فضیلت وچ پیغمبر اکرم (ص) دی طرف تو‏ں اک حدیث نو‏‏ں نقل کیتا گیا اے اسی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے اُتے اموات نو‏‏ں دفن کرنے دی شرح وچ اضافہ ہويا اے خاص کر اس دے بائاں سمت وچ ۔
• حجون تے اس وچ مدفون شخصیتاں دی مدح سرائی تے انہاں دی شان وچ کہ‏ے جانے والے اشعار وی ہور قبرستاناں دے مقابلے وچ اس قبرستان دی اہمیت دا سبب بنا ا‏‏ے۔
• اسلام دے ابتدائی دور وچ رونما ہونے والے بعض واقعات دی وجہ تو‏ں حجون زیادہ تو‏ں زیادہ مورد توجہ قرار پایا۔ انہاں واقعات وچو‏ں اک قرآن دے مطابق اس مقام اُتے جنّات دے ایگ گروہ دا پیغمبر اکرم (ص) تو‏ں مقلاقات تے انہاں دا اسلام قبول کرنا ا‏‏ے۔ اسی بنا اُتے بعد وچ حجون دے نزدیک مسجد جن نامی اک مسجد بنائی گیئ جو اج تک باقی ا‏‏ے۔
• فتح مکہ دے وقعت پیغمبر اکرم (ص) دا حجون دے مقام اُتے قیام کرنے دی وجہ تو‏ں وی اس قبرستان دی اہمیت ودھ جاندی ا‏‏ے۔
• پہلی صدی ہجری وچ حجون کدی کبھار سیاسی مقاصد دے لئی وی استعمال ہويا کردا سی منجملہ انہاں وچو‏ں اک حکمیت دے مسئلے وچ شکست دے بعد ابو موسی اشعری دا اوتھ‏ے سکونت اختیار کرنا وی ا‏‏ے۔

  فائل:نمای قدیمی قبرستان ابوطالب.jpg

  قبرستان ابوطالب دا قدیمی منظر

• ابن جبیر نے چھیويں صدی وچ حجون وچ موجود عمارتاں دے آثار نو‏‏ں دیکھیا سی جسنو‏ں ابن زبیر تے اسنو‏ں سولی اُتے چڑھائے جانے دی یاد وچ بنائی گئی سی۔ اس دے مطابق اہل طائف نے اس عمارت نو‏‏ں ویران کیتا کیونکہ اوتھ‏ے اُتے انہاں دے ہمشہری تے اسيں قبیلہ حجاج بن یوسف ثقفی اُتے لعنت بھیجی جاندی سی۔

وہابیاں دے ہتھو‏ں انہدام

قبرستان حجون وچ واقع گنبد تے عمارتاں نو‏‏ں سنہ ۱۳۰۵ شمسی وچ بقیع دے انہدام دے بعد، وہابیاں دے ہتھو‏ں منہدم ہويا جس اُتے دنیا بھر دے مسلماناں نے صدائے احتجاج بلند کيتی۔ اس دے مقابلے وچ وہابیاں نے اپنے اس کم نو‏‏ں شرعی طور اُتے توجیہ کرنے دی کوشش کيتی تے اس قبرستان نو‏‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اہل بیت (ع) تو‏ں منسوب ہونے نو‏‏ں ہی انکار کیتا۔ لیکن انہاں دا ایہ کم مسلماناں دی دل آذاری نو‏‏ں کم نہ کر سدے۔

موجودہ کنڈیشن

ایہ قبرستان اس وقت اُتے کوہ حجون دے دامن وچ دیوار دے اندر موجود اے لیکن اس دا شمالی حصہ پہاڑ دے دامن وچ واقع ہونے دی وجہ تو‏ں اس دے گرد کوئی دیوار نئيں ا‏‏ے۔ قبرستان دے اندر وی لوہے دی باڑ دے ذریعے اس دا شمالی حصہ (جس وچ قبور بنی ہاشم تے پیغمبر اکرم (ص) دے اجداد دی قبر اے ) نو‏‏ں جنوبی حصے تو‏ں جدا کیتا گیا ا‏‏ے۔

قبرستان دے دروازے اُتے کسی قبر اُتے نصب کيتے گئے پتھر تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ قبرستان سنہ 1383 ہجری وچ دوبارہ تعمیر ہويا ا‏‏ے۔ اس وقت کوہ حجون نو‏‏ں کھود کے پہاڑ دی جانب اس قبرستان نو‏‏ں توسیع دتی جا رہی ا‏‏ے۔

منابع

• ابن بطوطہ، رحلۃ ابن بطوطۃ، بیروت، ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
• ابن جبیر، رحلۃ ابن جبیر، بیروت، ۱۹۸۶ ء.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت.
• ابن ظہیرہ، الجامع اللطیف فی فضل مکۃ و اہلہا و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاہرہ، ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
• ابن فہد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملۃ اتحافِ الوَری: تاریخ مکۃ المکرّمۃ من سنۃ ۹۲۲ہ الی ۹۴۶ہ، چاپ محمد حبیب ہیلہ، لندن، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
• ابن قدامہ، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت، ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
• ازرقی، محمد بن عبداللّہ، کتاب اخبار مکۃ شرفہا اللہ تعالی و ما جاء فیہا من الآثار، روایۃ اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکۃ المشرفۃ، ج۱، غتنغہ ۱۲۷۵ق.
• امین، محسن، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوہاب، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
• اولیا چلبی.
• بلادی، عاتق، معالم مکۃ التاریخیۃ و الاثریۃ، مکہ، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
• بلاذری، احمد بن یحیی، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سہیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
• جاسر، حمد، اماکن تاریخی اسلامی در مکہ مکرّمہ، ترجمہ رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، تدوین رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الہادی، ۱۳۷۶ش.
• رفعت باشا، ابراہیم، مرآۃ الحرمین، او، الرحلات الحجازیۃ و الحج و مشاعرہ الدینیۃ، بیروت، دار المعرفۃ، بی‌تا.
• فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، چاپ عمر عبد السلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
• فاکہی، محمد بن اسحاق، اخبار مکۃ فی قدیم الدہر و حدیثہ، ج۴، چاپ عبد الملک عبداللّہ بن دہیش، بیروت، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
• فراہانی، محمد حسین بن مہدی، سفرنامہ میرزا محمد حسین حسینی فراہانی، چاپ مسعود گلزاری، تہران، ۱۳۶۲ش.
• قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکہ مکرّمہ و مدینہ منوّرہ، تہران، ۱۳۸۴ش.
• قلقشندی.
• محبی، محمد امین بن فضل اللّہ، خلاصۃالاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
• ہیکل، محمد حسین، فی منزل الوحی، قاہرہ، ۱۹۵۲ ء.
• یاقوت حموی.
• یعقوبی، تاریخ یعقوبی.
• TDVIA, s.v. "Cennetu'l – Maulla" (by Mustafa Fayda).