فضل الله نوری

فضل الله نوری
جم	27 نومبر 1843   لاشاک
وفات	31 جولائی 1909 (66 سال)  تہران
وجہ وفات	پھانسی
طرز وفات	سزائے موت
شہریت	ایران
مذہب	اسلام
مکت‏‏ب فکر	شیعہ
عملی زندگی
استاذ	میرزا حسن شیرازی
تلمیذ خاص	آیت اللہ خمینی
پیشہ	سیاست دان

شیخ فضل اللہ بن عباس مازندرانی( ۲۴ دسمبر 1843 – ۳۱ جولائ‏ی ۱۹۰۹) جنہاں نو‏ں فضل اللہ نوری وی کہیا جاندا اے، ۲۰ واں صدی دے اوائل وچ قاجار ایران کےاک شیعہ عالم دین سن جو اخوانی شیعیت دے بانی سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ نوری اک امیر درباری عالم سن جو شاہی خاندان د‏‏ی شادیاں تے معاہدےآں دے ذمہ دار سن ۔ آپ دولت منداں د‏‏ی وقف کردہ املاک نو‏‏ں سنبھالنے تے مذہبی چنداں دے انتظام د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی شاہانہ زندگی بسر کردے سن ۔ ایران وچ برپا ہونے والے ایشیا دے پہلے جمہوری انقلاب وچ اک متنازعہ سیاسی شخصیت دے طور اُتے انہاں نے شاہی دربار دے ماحول دے مطابق اپنا سیاسی موقف تبدیل کيتا۔ پنجويں قاجار بادشاہ مظفرالدین شاہ د‏‏ی زندگی وچ آپ نے جمہوری تحریک دا نال دتا کیونجے بادشاہ نے جمہوری اصلاحات دے مطالبات نو‏‏ں تسلیم کيتا تے سیاسی اختیارات پارلیمنٹ نو‏‏ں دینے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ اُتے انہاں د‏‏ی موت دے بعد ایہ محسوس کردے ہوئے کہ نويں بادشاہ محمد علی شاہ قاجار نے پارلیمنٹ نو‏‏ں بند کرنے تے قرون وسطیٰ د‏‏ی بادشاہی مطلق العنانیت د‏‏ی طرف پرتن دا ارادہ کيتا اے، آپ جمہوریت دے خلاف ہو گئے۔ آپ نے شاہ دے نال مل ک‏ے جدید پارلیمانی نظام دے خلاف شدید پروپیگنڈہ کيتا تے جدید معاشرے دے تحریری آئین نو‏‏ں مذہبی فقہ تو‏ں خلط کرنا شروع کر دتا تے کہیا کہ اسلام دے مطابق فرد واحد نو‏‏ں مطلق العنان حاکم ہونا چاہئیے، قوانین بنانے دا حق دربار دے علماء دے پاس ہونا چاہئیے تے پارلیمنٹ ( مجلس ) دا کردار بادشاہ دے مشیراں دا ہونا چاہئیے۔ انہاں نے شاہ دے نال مل ک‏ے پارلیمنٹ دے ارکان تے جمہوریت نواز علماء نو‏‏ں قتل کرایا جس دے نتیجے وچ انقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد شیخ ابراہیم زنجانی د‏‏ی سربراہی وچ قائم ہونے والی عدالت نے غداری دے الزام وچ انہاں نو‏ں پھانسی د‏‏ی سزا سنائی۔ اسنو‏ں توپخانہ چوک وچ اک ہجوم دے سامنے پھانسی دے دتی گئی۔

مڈھلا جیون

آپ ملا عباس کجوری دے بیٹے سن ۔ کجور تے تہران وچ ابتدائی تعلیم حاصل کرنے دے بعد شیخ فضل اللہ عراق چلے گئے جتھے انہاں نے اک ممتاز شیعہ عالم مرزا حسن شیرازی تو‏ں تعلیم حاصل کيتی۔ تہران واپس آنے دے بعدانہاں نے اک ممتاز عالم دین دے طور اُتے پہچان بنائی تے شاہی دربار دے نیڑے ہو گئے۔ تاجر تے دربار دے عہدیدار اپنے قانونی مقدمات دے تصفیہ دے لئی انہاں تو‏ں رجوع کيتا کردے سن ۔ انہاں نے کچھ کتاباں تے رسالے وی تصنیف کيتے۔

۱۸۸۰ د‏‏ی دہائی وچ قاجار حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں غیر ملکی تاجراں نو‏‏ں ودھدی ہوئی کاروباری رعایت دے جواب وچ فضل اللہ نوری سیاست وچ آ گئے۔ اپنے استاد مرزا شیرازی دے فتوے د‏‏ی تشہیر وچ کردار ادا کيتا۔

جمہوریت دے خلاف پروپیگنڈا تے مراجع دا جواب

چوتھے قاجار بادشاہ ناصر الدین شاہ نو‏‏ں جمال الدین افغانی دے پیروکار مرزا رضا کرمانی نے اس وقت قتل کر دتا جدو‏ں اوہ یکم مئی ۱۸۹۶ نو‏‏ں شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے حاضری تے دعا منگ رہے سن ۔ انہاں دے بیٹے مظفر الدین شاہ نو‏‏ں حکومت سنبھالدے ہی مالی بحران دا سامنا کرنا پڑاکیو‏ں کہ سالانہ سرکاری اخراجات بہت زیادہ ودھ چکے سن ۔ اپنے دور حکومت وچ مظفر الدین شاہ نے معیشت وچ کچھ اصلاحات د‏‏ی کوشش کيتی۔ اُتے سابقہ دور وچ اٹھاۓ گئے قرضےآں نے نے اس کوشش کوناکا‏م بنایا۔ مراعات تے غیر ملکی مداخلت دے بارے وچ تعلیم یافتہ اشرافیہ تے مذہبی رہنماواں دے درمیان پھیلی تشویش دے نتیجے وچ ۱۹۰۶ وچ عوام نے آئینی جمہوریت دے لئی احتجاج شروع کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ شاہ نے اکتوبر ۱۹۰۶ وچ مجلس (قومی مشاورتی اسمبلی) بنانے د‏‏ی تجویز نو‏‏ں قبول کیا، جس دے ذریعے بادشاہ د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کر دتا گیا مگر اس منصب نو‏‏ں باقی رکھیا گیا کیونجے شاہ نے عوام نو‏‏ں آئین تے پارلیمنٹ بنانے دا حق دے دتا سی۔ بادشاہ مظفرالدین شاہ نے اپنی موت تو‏ں کچھ دیر پہلے ۱۹۰۶ وچ بننے والے ایران دے پہلے آئین اُتے دستخط کيتے۔ نوتشکیل شدہ پارلیمنٹ دے ارکان نجف دے مرجع اعلیٰ آخوند خراسانی تو‏ں مسلسل رابطے وچ رہے تے جدو‏ں وی قانون سازی دے بلاں اُتے بحث ہُندی تاں فقہی رائے دے لئی تفصیلات انہاں د‏‏ی طرف ٹیلی گراف دے ذریعے بھیجی جاندی سی۔ ۳ جون ۱۹۰۷ نو‏‏ں اک خط وچ پارلیمنٹ نے آخوند نو‏‏ں آئین مخالفاں دے اک گروہ دے بارے وچ دسیا جوشرعی نظام دے ناں اُتے جمہوریت نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دے جواب وچ نجف تو‏ں تن مراجع نے متفقہ فتویٰ دیندے ہوۓ کہیا:

فارسی:

اساس این مجلس محترم مقدس بر امور مذکور مبتنی است. بر هر مسلمی سعی و اهتمام در استحکا‏م و تشیید این اساس قویم لازم، و اقدام در موجبات اختلال آن محاده و معانده با صاحب شریعت مطهره علی الصادع بها و آله الطاهرین افضل الصلاه و السلام، و خیانت به دولت قوی شوکت است.

الاحقر نجل المرحوم الحاج میرزا خلیل قدس سره محمد حسین، حررّہ الاحقر الجانی محمد کاظم الخراسانی، من الاحقر عبدالله المازندرانی ‎

’’پارلیمنٹ د‏‏ی بنیاد اسلام دے اصولاں اُتے رکھی گئی اے، لہٰذا ہر مسلما‏ن اُتے فرض اے کہ اوہ اس د‏ی حمایت کرے۔ تے جو لوک اسےناکا‏م بنانے د‏‏ی کوشش کردے نيں، انہاں کایہ عمل شریعت دے منافی اے ۔‘‘

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

آیات ثلاث: (سجے تو‏ں کھبے) آیۃ اللہ العظمی ٰ شیخ عبداللہ مازندرانی، آیۃ اللہ العظمی ٰ مرزا حسین تہرانی تے آیۃ اللہ العظمی ٰ آخوند خراسانی

جمہوری تحریک دے آغاز وچ شیخ فضل اللہ نوری نجف دے مراجع تقلید د‏‏ی حمایت کردے رہ‏‏ے۔ اُتے جدو‏ں نويں بادشاہ محمد علی شاہ قاجار نے جمہوریت نو‏‏ں ختم کرنے تے فوجی تے غیر ملکی حمایت تو‏ں اپنی مطلق العنان حکومت دوبارہ قائم کرنے دا فیصلہ کیا، تاں شیخ فضل اللہ نے انہاں دا نال دینا شروع کر دتا۔

دراں اثنا نويں بادشاہ نے سمجھ لیا سی کہ اوہ شاہ تو‏ں وفاداری دے ناں اُتے آئینی جمہوریت نو‏‏ں ختم نئيں ک‏ر سکدے نہ اس طرح پرانا دور واپس لا سکدے نيں، اس لئی انہاں نے مذہب دا کارڈ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ نوری اک امیر تے اعلیٰ درجے دے درباری سن ۔ انہاں نے پارلیمنٹ دے ادارے د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں نشانے اُتے رکھ لیا۔ انہاں نے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں نال لے ک‏ے ۲۱ جون ۱۹۰۷ نو‏‏ں شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے دھرنا شروع کر دیاجو ۱۶ ستمبر ۱۹۰۷ تک جاری رہیا۔ اپنے ایجنڈے نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی مذہب دے تصور نو‏‏ں اک مکمل ضابطہ حیات دے طور اُتے پیش کیاجس وچ جدید دور دے ہر سوال دا جواز پہلے تو‏ں موجود سی۔ انہاں نے کہیا کہ جمہوریت "کیمسٹری، فزکس تے غیر ملکی زباناں د‏‏ی تعلیم" د‏‏ی اجازت دے گی، جس دے نتیجے وچ الحاد پھیلے گا۔ اپنی گلاں نو‏‏ں ملک دے گوشہ و کنار تک پہنچانے دے لئی انہاں نے اک پرنٹنگ پریس خریدیا اوراک اخبار "روزنامہ شیخ فضل اللہ" شروع کيتا تے چھوٹے چھوٹے کتابچے شائع کيتے۔ اس دا خیال سی کہ حکمران خدا دے علاوہ کسی ادارے دے سامنے جوابدہ نئيں اے تے لوکاں نو‏‏ں اختیارات نو‏‏ں محدود کرنے یا بادشاہ دے طرز عمل اُتے سوال اٹھانے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے اعلان کيتا کہ جمہوری طرز حکومت کیت‏‏ی حمایت کرنے والے بے ایمان تے بدعنوان تے مرتد نيں۔ انہاں نے سوانیاں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی شدید مخالفت کيتی تے کہیا کہ کُڑیاں دے اسکول بدکاری دے اڈے نيں۔ اس دے نال نال انہاں نے جدید صنعت دے لئی فنڈز مختص کرنے، جدید طرز حکمرانی، اقلیتاں دے لئی مساوی حقوق تے آزادی صحافت د‏‏ی وی مخالفت کيتی۔ انہاں دا مننا سی کہ لوک مویشی نيں، لیکن کھلا تضاد ایہ اے کہ اوہ انہاں مسلم بھائیاں نو‏‏ں بیدار وی کرنا چاہندے سن ۔

جمہوریت مخالف مولویاں نے لوکاں نو‏‏ں تشدد اُتے وی اکسایا تے پارلیمنٹ دے باہر جلسہ کردے ہوئے نوری گروپ دے اک مولوی نے کہیا کہ پارلیمنٹ دے نیڑے جانا زنا، چوری تے قتل تو‏ں وی وڈا گناہ ا‏‏ے۔  زنجان وچ ملیا قربان علی زنجانی نے چھ سو غنڈےآں د‏‏ی اک فوج نو‏‏ں جمع کيتا جنہاں نے جمہوریت دے حامی تاجراں د‏‏ی دکاناں لوٹ لاں تے کئی دناں تک شہر اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے نمائندے سعد السلطنہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ نوری صاحب نے جمہوریت دے حامیاں نو‏‏ں ہراساں کرنے دے لئی جرائم پیشہ گروہاں نال رابطہ ک‏ر ک‏ے کرائے دے غنڈےآں نو‏‏ں بھرتی کيتا۔ ۲۲ دسمبر ۱۹۰۷ نو‏‏ں نوری اک ہجوم د‏‏ی قیادت کردے ہوئے توپخانہ اسکوائر د‏‏ی طرف گئے تے تاجراں اُتے حملہ کيتا تے دکاناں نو‏‏ں لُٹ لیا۔  بادشاہ تے جاگیرداراں تو‏ں نوری دے تعلقات نے انہاں دے جنون نو‏‏ں ہور تقویت دی۔ حتیٰ کہ انہاں نے مدد دے لئی روسی سفارت خانے نال رابطہ کيتا تے انہاں دے آدمیاں نے مسیتاں وچ جمہوریت دے خلاف تقریراں کاں، جس دے نتیجے وچ افراتفری پھیل گئی۔   اس معاملے وچ آخوند خراسانی تو‏ں مشورہ کيتا گیا تے ۳۰ دسمبر ۱۹۰۷ نو‏‏ں اک خط وچ تِناں مراجع نے کہیا:

فارسی:

چون نوری مخل آسائش و مفسد است، تصرفش در امور حرام است.

محمد حسین (نجل) میرزا خلیل، محمد کاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی ‎

"چونکہ نوری مصیبت تے فتنہ دا باعث اے، اس لئی اس دا کسی وی معاملے وچ دخل دینا حرام ا‏‏ے۔"

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

پر، نوری نے اپنی سرگرمیاں جاری رکھن تے چند ہفتےآں بعد آخوند خراسانی تے باقی دو مراجع نے انہاں نو‏ں تہران تو‏ں کڈے جانےکا فتویٰ دے دتا:

فارسی:

رفع اغتشاشات حادثه و تبعید نوری را عاجلاً اعلام.

الداعی محمد حسین نجل المرحوم میرزا خلیل، الداعی محمد کاظم الخراسانی، عبدالله المازندرانی ‎

"امن بحال کرن تے نوری نو‏‏ں جلد از جلد شہر بدر کرن۔"

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

جہاں تک نوری دے استدلال دا تعلق اے، آخوند خراسانی نے شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے لگے ہوۓ مجمعے د‏‏ی سب ایرانیاں اُتے اپنی راۓ تھوپنے د‏‏ی کوشش دا الزامی رد کردے ہوۓ کہیا کہ اوہ "بہارستان چوک اُتے موجود پارلیمنٹ" د‏‏ی حمایت کردے نيں۔

آخوند خراسانی نو‏‏ں جدید دور وچ اصولی شیعہ مکت‏‏ب فکر دا سب تو‏ں وڈا نظریہ پرداز کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شیعہ اسلام وچ امام د‏‏ی غیبت تو‏ں مراد اس عقیدے د‏‏ی طرف اشارہ اے کہ امام مہدی ، جو کہ اسلام دے پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی نسل تو‏ں پیدا ہوۓ نيں ، اک دن حضرت عیسیٰ دے نال آئیاں گے تے عالمی انصاف قائم کرن گے۔ آخوند خراسانی تے انہاں دے ساتھیاں نے امام د‏‏ی غیر موجودگی وچ مذہبی سیکولرازم دا اک نظریہ پیش کیا، جو اج وی شیعہ مدارس وچ غالب اے تے جس دے مطابق مذہبی رہنما اپنی مذہبی حیثیت د‏‏ی بنیاد اُتے کوئی سیاسی عہدہ قبول نئيں کردے۔ ایہ نظریہ آیت الله خمینی دے نظریہ ولایت مطلقہ فقیہ دے برعکس اے تے اس دے مطابق مثالی حکمران یعنی امام مہدی د‏‏ی عدم موجودگی وچ سیکولر جمہوریت بہترین دستیاب آپشن ا‏‏ے۔ مثالی حکمران یعنی امام مہدی د‏‏ی غیبت وچ جمہوریت اک کامل نظام نئيں لیکن غیر معصوم د‏‏ی آمریت تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ اوہ آئینی جمہوریت د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں امام مہدی دے خلاف بغاوت سمجھدے نيں۔ انہاں نے آئینی جمہوریت د‏‏ی مکمل حمایت دا اعلان کيتا اورکہیا کہ "جمہوری آئین د‏‏ی بنیاداں" اُتے اعتراض غیر اسلامی ا‏‏ے۔ آخوند دے مطابق، "اک صحیح مذہب انساناں دے اعمال تے کردار اُتے پابندیاں عائد کردا اے "، جو کہ مقدس متن یا منطقی استدلال تو‏ں سمجھی جاندیاں نيں تے ایہ پابندیاں بنیادی طور اُتے استبداد نو‏‏ں روکنے دے لئی نيں۔ ان کاکہنا اے کہ اسلامی نظام حکومت اس وقت تک قائم نئيں ہو سکدا جدو‏ں تک کہ امام معصوم حاضر نہ ہوئے۔ غیبت امام وچ مناسب قانون سازی تو‏ں ریاستی جبر نو‏‏ں کم کرنے، امور دے بہتر انتظام تے امن و سلامتی نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش ہی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا :

"شیعہ عقیدہ دے مطابق صرف امام معصوم نو‏‏ں حکومت کرنے، لوکاں دے معاملات چلانے، مسلم معاشرے دے مسائل نو‏‏ں حل کرنے تے اہ‏م فیصلے کرنے دا حق حاصل ا‏‏ے۔ جداں کہ انبیاء علیہم السلام دے زمانے وچ سی یا امیر المومنین علی علیہ السلام د‏‏ی خلافت دے زمانے وچ سی تے جداں کہ امام مہدی علیہ السلام دے ظہور تے واپسی دے وقت ہوئے گا۔ جے سیاسی ولایت مطلقہ معصوم دے علاوہ کسی دے پاس ہوئے تاں ایہ غیر اسلامی حکومت ہوئے گی۔ چونکہ ایہ غیبت دا زمانہ اے، اس لئی دو طرح د‏‏ی غیر اسلامی حکومتاں ہو سکدیاں نيں: پہلی نسبتاً عادلانہ جمہوریت جس وچ لوکاں دے معاملات ایماندار تے پڑھے لکھے لوکاں دے ہتھ وچ ہاں تے دوسری ظالم حکومت کہ جس وچ اک آمر نو‏‏ں مطلق اختیارات حاصل ہُندے نيں۔ لہٰذا شریعت تے عقل دونے د‏‏ی رو تو‏ں عدل ظلم تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ انسانی تجربے تے محتاط غور و فکر تو‏ں ایہ گل واضح ہو گئی اے کہ جمہوریت ریاست دے جبر نو‏‏ں کم کردی اے تے چھوٹی برائی نو‏‏ں ترجیح دینا واجب ا‏‏ے۔"

- محمد کاظم خراسانی

فارسی: سلطنت مشروعه آن است کہ متصدی امور عامه ی ناس و رتق و فتق کارهای قاطبه ی مسلمین و فیصل کافه ی مهام به دست ‏شخص معصوم و موید و منصوب و منصوص و مأمور مِن الله باشد مانند انبیاء و اولیاء و مثل خلافت ‏امیرالمومنین و ایام ظهور و رجعت حضرت حجت، و جے حاکم مطلق معصوم نباشد، آن سلطنت غیرمشروعه است، ‏چنان‌ کہ در زمان غیبت است و سلطنت غیرمشروعه دو قسم است، عادله، نظیر مشروطه کہ مباشر امور عامه، عقلا و متدینین ‏باشند و ظالمه و جابره است، مثل آنکه حاکم مطلق یک نفر مطلق‌ العنان خودسر باشد. البته به صریح حکم عقل و به فصیح ‏منصوصات شرع «غیر مشروعه ی عادله» مقدم است بر «غیرمشروعه ی جابره». و به تجربه و تدقیقات صحیحه و غور ‏رسی‌ های شافیه مبرهن شده که نُه عشر تعدیات دوره ی استبداد در دوره ی مشروطیت کمتر می‌شود و دفع افسد و اقبح به ‏فاسد و به قبیح واجب است.‎

- محمد کاظم خراسانی

آخوند دے نزدیک "جداں کہ شریعت مقدسہ تے مذہب د‏‏ی تعلیمات تو‏ں واضح اے "، اک اسلامی حکومت صرف معصوم امام ہی تشکیل دے سکدے نيں۔ آقا بزرگ تہرانی دے بقول آخوند خراسانی کہندے سن کہ جے کسی وی دور وچ صحیح معنےآں وچ اسلامی حکومت دے قیام دا امکان ہوئے تاں خدا امام زمانہ د‏‏ی غیبت نو‏‏ں ختم کردے گا۔ اس لئی آخوند نے فقیہ د‏‏ی حکومت دے خیال نو‏‏ں باطل قرار دتا۔ آخوند دے مطابق شیعہ فقہا نو‏‏ں جمہوری اصلاحات د‏‏ی حمایت کرنی چاہیے۔ اوہ اجتماعی عقل نو‏‏ں فردی عقل اُتے ترجیح دیندے نيں تے فقیہ دے کردار نو‏‏ں اک مومن دے ذا‏تی زندگی دے معاملات وچ مذہبی رہنمائی فراہ‏م کرنے تک محدود سمجھدے نيں۔ اوہ جمہوریت د‏‏ی تعریف اک ایداں دے نظام حکمرانی دے طور اُتے کردے نيں جو ریاست دے سربراہ تے سرکاری ملازمین اُتے کلی "حدود تے شرائط" نافذ کردا اے تاکہ اوہ انہاں حداں دے اندر کم کرن جو قوم دے ہر فرد دے لئی یکساں ہون۔ آخوند دا خیال اے کہ جدید سیکولر قوانین روايتی مذہب د‏‏ی حفاظت کردے نيں۔ اوہ اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ مذہبی احکا‏م تے مذہب دے دائرہ تو‏ں باہر دے قوانین دونے ہی "ریاستی استبداد" دا مقابلہ کردے نيں۔ آئین سازی دا تصور "انساناں د‏‏ی موروثی تے فطری آزادیاں" دے دفاع دے اصول اُتے قائم اے اوراس دے برعکس مطلق طاقت مطلق بدعنوانی دا موجب بن دے قوم د‏‏ی صلاحیتاں دے بھرپور اظہار دا راستہ بند کر دیندی ا‏‏ے۔

نوری نے شریعت د‏‏ی تشریح اپنی انا تے تنگ نظری د‏‏ی بنیاد اُتے کی، جدو‏ں کہ آخوند خراسانی گہری ہمہ جانبہ تحقیق دے بعد کوئی رائے قائم کردے تے معاشرے وچ مذہب تو‏ں وابستگی نو‏‏ں اک فرد یا اک تشریح د‏‏ی پیروی تو‏ں بالاتر سمجھدے سن ۔ جوری نے شریعت نو‏‏ں اک جدید معاشرے دے تحریری آئین دے نال خلط ملط کیا، لیکن آخوند خراسانی دونے دے فرق تے دائرہ کار نو‏‏ں سمجھدے سن ۔

سزاۓ موت

شیخ ابراہیم زنجانی اس عدالت دے سربراہ سن جس نے فضل اللہ نوری نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی۔

نوری نے محمد علی شاہ قاجار دے نال مل ک‏ے روسی فضائیہ د‏‏ی مدد تو‏ں ۱۹۰۷ وچ مجلس (پارلیمنٹ)کو برخاست ک‏ر ک‏ے بمباری کرائی تے متعدد افراد دے قتل دا جواز فراہ‏م کیہ سی۔آخوند خراسانی نے محمد علی شاہ د‏‏ی بغاوت دا جواب دیندے ہوئے اس نو‏‏ں "سفاک جابر" قرار دتا تے لوکاں تو‏ں ٹیکس ادا کرنا بند کرنے تے ظالم تو‏ں لڑنے نو‏‏ں کہیا۔ اک بیان وچ ، جس اُتے دوسرے دو مراجع نے وی دستخط کيتے، انہاں نے کہیا:

فارسی:

به عموم ملت ایران، حکم خدا را اعلام می داریم، الیوم همت در دفع این سفاک جبار، و دفاع از نفوس و اعراض و اموال مسلمین از اهم واجبات، و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرمات، و بذل جهد و سعی بر استقرار مشروطیت به منزله جہاد در رکاب امام زمان ارواحنا فداه، و سر موئی مخالفت و مسامحه به منزله خذلان و محاربه با آن حضرت صلوات الله و سلامه علیه است. اعاذ الله المسلمین من ذلک. انہاں شا الله تعالیٰ

الاحقر عبدالله المازندرانی، الاحقر محمد کاظم الخراسانی، الاحقر نجل الحاج میرزا خلیل ‎

"ایرانی قوم د‏‏ی شرعی ذمہ داری ایہ اے: اج اس ظالم غاصب نو‏‏ں نیست و نابود کرنے د‏‏ی کوشش کرنا تے مسلماناں د‏‏ی جان، مال تے عزت د‏‏ی حفاظت کرنا سب تو‏ں وڈا واجب ا‏‏ے۔ اس حکومت دے افسراں نو‏‏ں ٹیکس دینا گناہ کبیرہ ا‏‏ے۔ جمہوریت د‏‏ی بحالی دے لئی کم کرنا اِنّا ہی چنگا اے جِنّا امام مہدی دے مقصد دے لئی لڑنا تے آئین د‏‏ی مخالفت کرنا انہاں دے لشکر تو‏ں نکل جانے دے مترادف ا‏‏ے۔ خدا اسيں سب د‏‏ی مدد کرے۔"

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

16 جولائ‏ی ۱۹۰۹ نو‏‏ں شاہ نو‏‏ں معزول کر دتا گیا تے جمہوریت بحال ہوئی۔ نوری نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا، مقدمہ چلایا گیا تے " بدعنوانی تے بغاوت" دا مجرم ثابت ہونے اُتے سزاۓ موت سنیا دتی گئی۔

ہور ویکھو

• ایران دا جمہوری انقلاب
• محمد کاظم خراسانی
• مرزا حسین تہرانی
• عبداللہ مازندرانی
• محمد حسین نائینی

کتابیات

• (مارچ 2015) Iranian Constitutional Revolution and the Clerical Leadership of Khurasani. Syracuse, NY: Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3388-4. OCLC 931494838. 
• Hermann, Denis (1 مئی 2013). "Akhund Khurasani and the Iranian Constitutional Movement". Middle Eastern Studies 49 (3): 430–453. doi:10.1080/00263206.2013.783828. ISSN 0026-3206. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00263206.2013.783828. 
• احمد کسروی, Tārikh-e Mashruteh-ye Iran (تریخ مشروطهٔ ایران) (History of the Iranian Constitutional Revolution), in Persian, 951 p. (Negāh Publications, Tehran, 2003), ISBN [[Special:BookSources/964-351-138-3. Note: This book is also available in two volumes, published by Amir Kabir Publications in 1984. Amir Kabir's 1961 edition is in one volume, 934 pages.
• Ahmad Kasravi, History of the Iranian Constitutional Revolution: Tārikh-e Mashrute-ye Iran, Volume I, translated into English by Evan Siegel, 347 p. (Mazda Publications, Costa Mesa, California, 2006). ISBN [[Special:BookSources/1-56859-197-7

حوالے