عنایت اللہ دہلوی

عنایت اللہ دہلوی
جم	15 نومبر 1869  دہلی،  برطانوی ہندستان
وفات	24 اکتوبر 1943 (74 سال)  دہرادون،  برطانوی ہندستان
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی
پیشہ	مترجم،  مورخ
پیشہ ورانہ زبان	اردو
شعبۂ عمل	تریخ،  ترجمہ،  ناول
ملازمت	عثمانیہ یونیورسٹی،  ریاست گوالیار
تحریک	علی گڑھ تحریک

عنایت اللہ دہلوی (پیدائش: 10 شعبان، 1286ھ بمطابق 15 نومبر، 1869ء - وفات: 24 اکتوبر، 1943ء) اردو زبان دے معروف مصنف، ناول نگار، ڈراما نویس، مترجم تے افسانہ نگار سن ۔ اوہ کثیر اللکھتاں مصنف، مترجم، انشا پرداز تے مورخ شمس العلماء مولوی ذکاء اللہ دہلوی دے فرزند سن ۔ عنایت اللہ دہلوی نو‏‏ں اردو بولی دا بہترین مترجم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

حالات زندگی

عنایت اللہ دہلوی 10 شعبان 1286ھ بمطابق 15 نومبر، 1869ء وچ دہلی دے محلہ قاضی واڑہ وچ مشہور مترجم، انشا پرداز و مورخ مولوی ذکاء اللہ دہلوی دے گھر پیدا ہوئے۔ ابتدائی تعلیم دہلی وچ اک اتالیق تو‏ں حاصل کيتی۔ فیر شاہ جی دے چھدے وچ واقع اک گورنمنٹ اسکول تو‏ں تے اس دے بعد عربک اسکول تو‏ں تعلیم حاصل کيتی۔ تیسری جماعت وچ سن کہ انہاں دے والد مولوی ذکاء اللہ انہاں نو‏ں اپنے نال الہ آباد لے گئے۔ ایہ جولائ‏ی 1878ء دا زمانہ سی جدو‏ں مولوی ذکاء اللہ میور کالج الہ آباد وچ پروفیسر سن ۔ اس سفر وچ عنایت اللہ نو‏‏ں پہلی بار سر سید احمد خان نال ملاقات دا موقع میسر آیا جو مولوی ذکاء اللہ دے گہرے دوستاں وچو‏ں سن ۔ گویا سر سید د‏‏ی شخصیت دا نقش بچپن ہی تو‏ں عنایت اللہ اُتے چھا گیا سی۔

وہ الہ آباد وچ 1880ء تک تعلیم حاصل کرنے دے بعد ایم اے او کالج علی گڑھ دے اسکول وچ داخل ہوئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں 1885ء وچ انٹرنس دا امتحان پاس کیتا۔ 1887ء وچ ایف اے تے 1891ء وچ بی اے دا امتحان پاس کیتا۔ بی اے دے بعد صحت د‏‏ی خرابی دے باعث ہور تعلیم جاری نہ رکھ سک‏‏ے تے 1892ء وچ واپس دہلی چلے آئے۔ علی گڑھ وچ تعلیم دے دوران وچ سر سید د‏‏ی توجہ دا مرکز رہے تے ایہ تعلق آخری دم تک قائم رہیا۔چنانچہ انہاں دے ناں سر سید دے خطوط اس گل کيتی دلیل نيں۔ 1892ء وچ سرسید د‏‏ی فرمائش اُتے ابو ریحان البیرونی د‏‏ی مختصر سوانح عمری لکھ ک‏ے تصنیفی کم دا آغاز کیتا تے سر سید تو‏ں داد پائی۔ 1893ء وچ دوبارہ علی گڑھ آئے تے سرسید نے کالج د‏‏ی لائبریری دا انتظام انہاں دے سپرد کیتا۔ اوہ کچھ عرصے کالج وچ ریاضی دے اعزازی پروفیسر وی رہ‏ے، اس دے بعد دہلی چلے آئے۔ اپریل 1894ء وچ دوبارہ علی گڑھ آئے تے 60 روپے ماہوار اُتے سر سید دے ماہنامہ رہتل الاخلاق دے سب ایڈیٹر مقرر ہوئے۔ ایہ سلسلہ کچھ کم اک سال تک جاری رہیا۔ 1897ء وچ سر سید د‏‏ی ایما اُتے آرنلڈ د‏‏ی کتاب پریچنگ آف اسلام دا دعوتِ اسلام دے ناں تو‏ں اردو وچ ترجمہ کیتا جس دے کئی باب سر سید نے سنے تے داد دی۔ 1898ء وچ سر سید دے انتقال دے بعد اوہ دل گرفتگی دے عالم وچ اکثر گھر اُتے ہی رہندے سن ۔

1901ء تو‏ں انہاں نے باقاعدہ ملازمت دا آغاز کیتا۔ اس سال اوہ ڈسٹرکٹ و سیشن جج جون پور دے منصرم (یعنی چیف سپرٹینڈنٹ) مقرر ہوئے۔ 1914ء وچ انہاں دا تبادلہ جون پور تو‏ں بریلی ہوئے گیا جتھ‏ے اوہ صرف نو ماہ رہ‏‏ے۔ 1915ء وچ ریاست گوالیر نے حکومت ہند تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمات مستعار لے لاں تے اوہ انڈر سیکریٹری فنانس مقرر ہوئے ک‏ے گوالیر چلے گئے جتھ‏ے اوہ بعد وچ سیکریٹری اپیل ڈیپارٹمنٹ وی رہ‏‏ے۔ ملازمت دا ایہ سلسلہ چھ سال تک جاری رہیا۔

دار الترجمہ حیدرآباد دے قیام دے بعد 20 جنوری 1921ء نو‏‏ں اوہ سر راس مسعود تے سر اکبر حیدری د‏‏ی کوششاں تو‏ں گوالیر نو‏‏ں خیرباد کہہ ک‏ے حیدرآباد دکن آ گئے تے ناظم دار الترجمہ دا عہدہ سنبھالیا۔ دار الترجمہ دے لئی وی انہاں د‏‏ی خدمات انگریز حکومت تو‏ں مستعار لی گئياں سن۔ چنانچہ 1925ء وچ جدو‏ں انہاں نے برطانوی حکومت ہند د‏‏ی ملازمت تو‏ں پینشن حاصل کيتی تاں خالص ملازمتِ سرکار حیدرآباد وچ آ گئے تے پنجاہ روپے سالانہ ترقیاں ملنی لگاں، حتیٰ کہ تنخواہ اک ہزار روپے ماہوار ہوئے گئی۔ ناظم دار الترجمہ حیدرآباد دے عہدے اُتے اوہ تقریباً 14 سال تک فائز رہ‏‏ے۔ بالآخر نومبر 1934ء نو‏‏ں تن ماہ د‏‏ی بیماری رخصت لے ک‏ے حیدرآباد تو‏ں چلے گئے لیکن آب و ہو‏‏ا د‏‏ی خوبی د‏‏ی بنا اُتے دہلی د‏‏ی بجائے ڈہرہ دون دا رخ کیتا۔ جتھ‏ے انہاں نے اپنی رہائش دے لئی چھوٹا جہا بنگلہ خرید لیا سی۔ عنایت اللہ دہلوی نے تمام عمر شادی نئيں کيت‏‏ی تے آخری دم تک اردو بولی و ادب د‏‏ی خدمت انجام دیندے رہ‏‏ے۔

ان دیاں لکھتاں و تراجم د‏‏ی تعداد 57 دے نیڑے ا‏‏ے۔ انہاں وچ تذکرہ ابو ریحان البیرونی ،خواب پریشاں، امپیریل رول انہاں انڈیا، دعوت اسلام، انگریزی نظائر قانون دا ترجمہ، جاپان دا تعلیمی نظم و نسق، صلاح الدین اعظم، یونانی شہنشاہیت، عرب قدیم دا تمدن، تریخ ادبیات عرب، چنگیز خان، امیر تیمور، عبرت نامہ اندلس، تریخ مغل، اندلس دا تاریخی جغرافیہ، سلامبو، تائیس، نجم السحر وغیرہ شامل نيں۔

لکھتاں

تراجم

• میکبتھ (شیکسپئر، ڈراما)
• شاہ لیر (شیکسپئر، ڈراما)
• ہیملٹ (شیکسپئر، ڈراما)
• انطونی کلوپترہ (شیکسپئر، ڈراما)
• چنگیز خاں (ہیرلڈ لیمب، ناول)
• امیر تیمور (ہیرلڈ لیمب، ناول)
• افتتاحِ اندلس
• نجم السحر (ہنری رائڈر ہیگرڈ، ناول)
• تائیس (اناطول فرانس، ناول)
• سلامبو
• عبرت نامہ اندلس اول (رائن ہارٹ ڈوزی، تاریخ )
• عبرت نامہ اندلس دوم (رائن ہارٹ ڈوزی ، تاریخ)
• ہردو یاس (گستاف فلابیر، طویل افسانہ)
• ہمزاد کا عشق (ناول)
• خوابِ پریشاں
• عرب قدیم کا تمدن
• تاریخ ادبیات عرب

تاریخ و جغرافیہ

• اندلس کا تاریخی جغرافیہ

سوانح

• تذکرہ ابو ریحان البیرونی

وفات

عنایت اللہ دہلوی نے 24 اکتوبر 1943ء نو‏‏ں برطانوی ہند دے شہر ڈیرہ دون وچ وفات پائی۔

حوالے