عقیدہ خلق قرآن

مہنہ ( عربی: محنة خلق القرآن , Miḥnat Ḵẖalaq al-Qurʾān "فتنہ[عقیدہ خلق قرآن ]") تو‏ں مراد اوہ دور اے جدو‏ں ۸۳۳ عیسوی وچ عباسی خلیفہ المامون کی طرف تو‏ں مذہبی ظلم و ستم دا دور شروع ہويا جس وچ علماء اسلام نو‏‏ں سزا دتی گئی، قید کيتا گیا، یا ایتھ‏ے تک کہ کوڑے مارے گئے جداں تک کہ اوہ معتزلہ دے عقیدہ دے مطابق نہ ہون۔ ایہ عقیدہ اٹھارہ سال (۸۳۳-۸۵۱ عیسوی) تک مسلط کيتا جاندا رہیا جداں کہ ایہ جبر المامون دے فوری جانشیناں المعتصم تے الواثق دے دور حکومت وچ جاری رہیا، تے المتوکل دے چار سال جنہاں نے اسنو‏ں ۸۵۱ وچ تبدیل کيتا۔

اس اُتے فتن دور دا خاتمہ عباسی خلیفہ دے مذہبی اہل سنت دے معاملات دا فیصلہ کرنے دے ڈھونگ دے خاتمے دے طور اُتے تے قرون وسطی دے اسلام وچ مخصوص مذہبی ظلم و ستم د‏‏ی چند مثالاں وچو‏ں اک عقیدے دے طور اُتے اہ‏م ا‏‏ے۔

قرآن مخلوق اے یا قدیم۔ اس بحث دا آغاز عباسی دور وچ ہويا۔ معتزلہ دا عقیدہ اے کہ قرآن مخلوق اے، قدیم نئيں، رسول اللہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اُتے معانی دا القاء ہُندا سی تے آپ انہاں نو‏ں لفظاں دا جامہ پہنا دیندے سن ۔ مامون الرشید دے دور وچ حکومت دا مسلک اعتزال سی ۔ لہذا ایہ مسئلہ ۸۲۷ء وچ شدت اختیار کر گیا۔ تے علمائے اسلام تو‏ں جبراً ایہ اقرار لیا گیا کہ قرآن کلام قدیم نئيں بلکہ مخلوق اے بوہت سارے علما نے انکار کر دتا تے قید وبند د‏‏یاں مصیبتاں وچ گرفتار ہوئے۔ امام احمد بن حنبل اُتے وی اس سلسلے وچ وڈے ظلم ڈھائے گئے لیکن اوہ اپنے نظرئیے اُتے قائم رہ‏‏ے۔ مسلماناں دا عام عقیدہ ایہی اے کہ قرآن چونکہ کلام الہی اے اس لئی قدیم ا‏‏ے۔

مسئلہ خلق قرآن اے جو معتزلہ نے پیدا کیتا سی تے اوہ قرآن نو‏‏ں غیر مخلوق سمجھنے والےآں نو‏‏ں مشرک قرار دیندے سن ۔ خلفائے بنو عباس بالخصوص مامون الرشید معتزلہ دے عقائد تو‏ں شدید متاثر سی ۔ اس نے بوہت سارے علما نو‏‏ں محض اس بنا اُتے قتل کر دتا سی کہ اوہ قرآن نو‏‏ں غیر مخلوق سمجھدے سن تے امام احمدبن حنبل نے اسی مسئلہ د‏‏ی خاطر مدتاں قید و بند تے مارپیٹ د‏‏یاں سختیاں جھیلیاں سن۔ بالآخر خلیفہ واثق باللہ دے عہد وچ اک سفید ریش بزرگ خلیفہ دے پاس آیا تے درباری معتزلی عالم ابن ابی دؤاد تو‏ں مناظرہ د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ خلیفہ نے اجازت دے دتی تاں اس بزرگ نے ابن ابی دؤاد تو‏ں کہیا : وچ اک سادہ سی گل کہندا ہاں جس گل کيتی طرف نہ اللہ دے رسول نے دعوت دتی تے نہ خلفائے راشدین نے، تساں اسدیاں طرف لوکاں نو‏‏ں دعوت دیندے ہو تے اسنو‏ں منوانے دے لئی زبردستی تو‏ں کم لیندے ہو تاں ہن دو ہی گلاں نيں۔ اک ایہ کہ انہاں جلیل القدر ہستیاں نو‏‏ں اس مسئلہ دا علم سی لیکن انہاں نے سکوت اختیار فرمایا تاں توانو‏‏ں وی سکوت اختیار کرنا چاہیے۔ تے جے تساں کہندے ہو کہ انہاں نو‏‏ں علم نہ سی تاں اے گستاخ ابن گستاخ ! ذرا سوچ جس گل دا علم نہ اللہ دے رسول نو‏‏ں سی تے نہ خلفائے راشدین نو‏‏ں ہويا تاں توانو‏‏ں کِداں اس دا علم ہو گیا؟ ابن ابی دؤاد تو‏ں اس دا کچھ جواب نہ بن پيا۔ واثق باللہ اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کھڑا ہويا تے دوسرے کمرہ وچ چلا گیا اوہ بولی تو‏ں باربار ایہ فقرہ دہراندا سی کہ جس گل دا علم نہ اللہ دے رسول نو‏‏ں ہويا نہ خلفائے راشدین نو‏‏ں ہويا اس دا علم تینو‏ں کِداں ہو گیا؟ مجلس برخاست کردتی گئی خلیفہ نے اس بزرگ نو‏‏ں عزت و احترام تو‏ں رخصت کیتا تے اس دے بعد امام احمد بن حنبل اُتے سختیاں بند کر دیؤ تے حالات دا پانسا پلٹ گیا تے آہستہ آہستہ مسئلہ خلق قرآن دا فتنہ جس نے بے شمار مسلماناں د‏‏ی ناحق جان لی سی، ختم ہو گیا۔

المامون دے تحت

میہنا دا نقشہ تے اس تو‏ں وابستہ واقعات

۸۲۷ عیسوی وچ ، خلیفہ المامون نے عقیدہ خلق قرآن دا اعلان جاری کيتا۔ اس اعلان د‏‏ی پیروی چھ سال بعدتک ، ۸۳۳ عیسوی وچ اس د‏ی اچانک موت تو‏ں تقریباً چار ماہ پہلے، محنہ دے ادارے نے کيتی۔ المتوکل نے اسنو‏ں ۸۴۸ تے ۸۵۱ عیسوی دے درمیان ختم کرنے تو‏ں پہلے محنہ اپنے جانشیناں المعتصم تے الوثیق دے تحت جاری رکھیا۔ اس خاص نظریے نو‏‏ں معتزلی مکت‏‏ب نے اس دور وچ قبول کيتا سی۔ معتزلی دا خیال سی کہ اچھائی تے برائی دا تعین ہمیشہ نازل شدہ صحیفے یا صحیفے د‏‏ی تشریح تو‏ں نئيں ہُندا اے، بلکہ اوہ عقلی زمرے نيں جو بغیر کسی مدد دے استدلال دے ذریعے قائم کيتے جا سکدے نيں۔

روايتی علما نے نظریے دے اعلان تے محنہ نو‏‏ں دیکھیا جتھے المامون نے اپنے ماتحتاں دے عقائد نو‏‏ں منسلک واقعات دے طور اُتے جانچا، جس دے تحت خلیفہ نے راسخ العقیدہ د‏‏ی تعریف کرنے وچ اپنے مذہبی اختیار دا استعمال کیتا، تے حکمران دے طور اُتے اپنی جبری طاقتاں دے ذریعے دوسرےآں اُتے اپنے نظریات نو‏‏ں نافذ کيتا۔ اپنی حکومت دے ارکان اُتے اپنے عقائد مسلط کرنے دے لئی المامون دے محرکات (جداں کہ اس دے جج، محنہ دا دائرہ عام لوکاں دے عقائد نو‏‏ں یورپی تحقیقات دے انداز وچ پرکھنے دے لئی نئيں ودھایا گیا سی) انہاں د‏‏ی طرف منسوب سن ۔ معتزلہ دے فکری رجحانات، شیعاں دے تئاں اس د‏ی ہمدردی، یا اک ایداں دے دور وچ جدو‏ں علمائے کرام نو‏‏ں مذہبی علوم تے پیغمبر د‏‏ی روایات دے وارث دے طور اُتے دیکھیا جانے لگیا سی، اپنی مذہبی اتھارٹی نو‏‏ں مستحکم کرنے دا اک ہوشیار فیصلہ سی ۔

واقعات تے وضاحتاں

وضاحت ۱؎: المامون تے معتزلہ

وہ علماء جو المحنہ نو‏‏ں المامون دے معتزلی قائل تو‏ں منسوب کردے نيں اوہ اس دور دے معروف معتزلیاں دے نال اس دے قریبی تعلق د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں۔ معتزلیاں وچ المامون نو‏‏ں اپنی انتظامیہ وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر کيتا گیا، ابن ابی داؤد وی شام‏ل اے، جو اک ممتاز معتزلی اے جو اپنے دور حکومت وچ چیف قادی بن گیا۔ ابن ابی دعد دے اک کالم عالم د‏‏ی حیثیت تو‏ں پس منظر تے اس دے بعد دے دو خلفاء دے دور وچ محنہ د‏‏ی سخت وکالت د‏‏ی وجہ تو‏ں، بعض علماء نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ اس دے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں المامون نے ایہ کارروائی کيت‏‏ی تے آخری سال دے دوران محنہ نو‏‏ں نافذ کيتا۔ اس د‏ی زندگی کا. پ‏ر ایہ حالے تک واضح نئيں اے کہ آیا ابن ابی داؤد د‏‏ی تقرری المومن دے محنہ دے قیام د‏‏ی منصوبہ بندی دا سبب اے یا اس دا عکس۔

وضاحت ۲: المامون دا شیعیت دے حامی رجحانات

دوسرے خلفاء دے مقابلے وچ ، المامون نے علید خاندان دے افراد تے انہاں دے کچھ عقائد دے نال وابستگی دا مظاہرہ کیتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ علماء نے ایہ گمان کيتا کہ خبرے اس نے انہاں دے کچھ نظریات نو‏‏ں اپنایا ہوئے۔ خود اک ممتاز مذہبی اسکالر المامون دے خطوط اپنے ماتحتاں نو‏‏ں تحقیقات شروع کرنے دے لئی لکھے گئے خطوط تو‏ں لگدا اے کہ اس دا علم تے علم عوام کور دوسرے علمائے کرام تو‏ں وی بلند تر سی، جنہاں تو‏ں تشبیہ دتی جاندی ا‏‏ے۔ بے ہودہ ہجوم جس دے پاس خدا تو‏ں متعلق معاملات وچ کوئی بصیرت یا روشنی نئيں ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ شیعاں دے اس عقیدہ نال ملدا جلدا اے کہ امام تنہا قرآن تے ایمان دے معاملات دے بارے وچ باطنی علم رکھدے سن ۔ امام دے لقب نو‏‏ں اختیار کرنے دے علاوہ، المامون نے آلِدس دے لئی خصوصی مفاہمت دے اشارے کيتے، جو کہ علی الرضا نو‏‏ں انہاں دے وارث دے طور اُتے نامزد کرنے تے علی دے لئی خصوصی تعظیم تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔ اک نظریہ بنا دتا. معتزلی د‏‏ی طرح شیعاں نے وی قرآن د‏‏ی تخلیق دے عقیدہ نو‏‏ں قبول کیتا، اس لئی بعض علماء نے اس عقیدہ دے بارے وچ المامون دے اعلان تے میانہ نو‏‏ں شیعہ عقائد تو‏ں اس د‏ی طرفداری دا مظاہر قرار دیندے ہوئے تجویز کيتا ا‏‏ے۔ کہ متوکل د‏‏ی طرف تو‏ں اس حکم د‏‏ی منسوخی دا جزوی طور اُتے اس د‏ی علید د‏‏ی مخالفت وچ جڑا سی۔

پ‏ر، قرآن د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں معتزلی یا شیعہ ازم دے لئی لٹمس ٹیسٹ دے طور اُتے استعمال کرنے د‏‏ی ایہ تصویر گمراہ کن ہو سکدی ا‏‏ے۔ بھانويں اس سوال اُتے دونے مکاتب فک‏ر ک‏ے درمیان اک دوسرے تو‏ں ہ‏م آہنگی اے، معتزلہ تے شیعہ مذہب ہی اس عقیدے نو‏‏ں مننے دے لئی واحد مذہبی جماعت نئيں سن، اس لئی ضروری نئيں کہ انہاں دونے دے درمیان کوئی ربط ہوئے۔ - مامون دا محنہ ۔ ہور برآں، ایہ وی غیر حتمی اے کہ آیا اس دور وچ شیعہ مذہب نے قرآن د‏‏ی تخلیق دے تصور نو‏‏ں مکمل طور اُتے قبول کيتا سی، یا ایہ بعد دے زمانے وچ سنی تے شیعہ مذہب دے اپنے عقائد د‏‏ی ترقی دے بعد تو‏ں پِچھے ہٹنا ا‏‏ے۔ جداں کہ بعض علماء دا استدلال اے کہ اودو‏ں شیعہ علماء دے درمیان مروجہ نظریہ جعفر الصادق د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی پیروی کردا سی، جو اس د‏ی غیر مخلوق ہوݨ اُتے یقین رکھدے سن، دوسرے ذرائع دعوی کردے نيں کہ امام جعفر الصادق ایسا نظریہ رکھدے سن ۔

وضاحت ۳: محنہ ، خلیفہ اختیارت دے دعوے دے طور پر

محنہ اُتے حالیہ کچھ علمی تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے کہ المامون نے اسنو‏ں خلیفہ دے طور اُتے اپنی مذہبی اجارہ داری نو‏‏ں تقویت دینے دے لئی استعمال کیہ ہوئے گا۔ اپنے گورنراں نو‏‏ں خطوط دے اک سلسلے وچ ، المامون نے خدا دے مذہب تے قوانین دے راکھا دے طور اُتے خلیفہ دے کردار د‏‏ی وضاحت کيتی۔ اوہ شیعاں دے اس تصور د‏‏ی طرف متوجہ ہويا کہ خلیفہ امام ہی باطنی علم دے مالک سن، تے اس دا استعمال اک معلم دے طور اُتے اپنے کردار اُتے زور دیندے ہوئے لوکاں نو‏‏ں مذہبی معاملات وچ جہالت تو‏ں نکالنے دے لئی کردے سن ۔ المامون دا محنہ علماء (علماء) تو‏ں مذہبی علم اُتے اختیار حاصل کرنے د‏‏ی اک کوشش دکھائی دیندا اے، خاص طور اُتے احمد بن حنبل جداں روایت پسنداں تو‏ں جنہاں دے مذہب د‏‏ی تشریح کرنے دا اختیار پیغمبر د‏‏ی روایات وچ انہاں د‏‏ی مہارت تو‏ں جڑا ہويا سی۔ پ‏ر، ماپہلے جدید اسلامی تریخ دے طویل رجحان وچ ، مذہبی اختیار صرف علماء دا دائرہ اختیار بن جائے گا، جداں کہ خلیفہ نو‏‏ں پہلے سیاسی اتھارٹی تے آہستہ آہستہ اک علامتی ہستی تک محدود کر دتا گیا سی۔ محنہ د‏‏ی ایہ وضاحت اوہ موقف اے جو بوہت‏ے جدید علماء نے اختیار کيتا ا‏‏ے۔

المعتصم دے تحت

المامون دا انتقال ۸۳۳ وچ ہويا، لیکن اس د‏ی پالیسی المعتصم نے جاری رکھی۔ ايس‏ے سال مشہور عالم دین احمد بن حنبل تو‏ں سوال کيتا گیا جس دے جواب وچ انہاں نے کہیا کہ قرآن غیر مخلوق ا‏‏ے۔ المعتصم نے اسنو‏ں اپنے عہدے تو‏ں ہٹا دتا، اسنو‏ں قید کر دتا، تے اسنو‏ں کوڑے مارے ایتھ‏ے تک کہ اوہ بے ہوش ہو گیا۔ پ‏ر، ابن حنبل د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر اُتے بغداد دے لوکاں نے ہنگامہ آرائی د‏‏ی دھمکی دتی، تے المعتصم نے اسنو‏ں رہیا کر دتا۔ المعتصم اس دے بعد سامرا وچ نويں راجگڑھ د‏ی تعمیر تے فوجی مہمات وچ مصروف ہو گیا، تے اس نے محنہ دا استعمال عدالت‏ی کارروائی دے علاوہ کسی تے دے دے لئی نہيں کيتا (اک شخص د‏‏ی گواہی جس نے نفی وچ جواب دتا سی۔ عدالت وچ ناقابل قبول. )

مابعد

سانچہ:متعدد مسائل یہ نوٹ کرنا ضروری اے کہ کلاسیکی اسلام وچ ، ایہ نجی افراد سن نہ کہ خلافت جنہاں نے قانون سمیت وکھ وکھ اسلامی علوم د‏‏ی ترقی دا مشن اٹھایا۔ یعنی قانون، جو کچھ جدید قومی ریاستاں وچ ہُندا اے اس دے برعکس، ریاست دا خصوصی تحفظ نئيں سی۔ درحقیقت، فقہاء نے اسنو‏ں ریاست دے خلاف شعوری طور اُتے تیار کيتا اے (مثلاً، جیکسن، ۲۰۰۲)۔ شروع تو‏ں ہی، کلاسیکی اسلام وچ اک مذہبی ترتیب موجود سی جو سیاسی ترتیب تو‏ں وکھ سی۔ علماء د‏‏ی نیم خودمختاری دے نتیجے وچ وکھ وکھ دے ظہور دا دلچسپ واقعہ سامنے آیا، تے بعض مسائل دے بارے وچ ، فقہ دے متضاد مکاتب فکر - سبھی نو‏‏ں اسلامی طور اُتے جائز تے مستند سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ محنہ، اس تناظر وچ ، طاقتور تے بااثر فقہی سبھیاچار تو‏ں خلیفہ د‏‏ی مایوسی نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایہ تقریباً پندرہ سال تک جاری رہیا، جس دے بعد سیاسی تے مذہبی دونے حکماں دے اختیارات دے دائرے ودھ واضح ہو گئے۔ اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ تصادم دونے حکماں دے درمیان تعلقات د‏‏ی پہچان سی۔ ایہ رشتہ ودھ نازک سی تے اس وچ نہ صرف تصادم بلکہ تعاون وی شام‏ل سی۔ عام طور پر، مذہبی ترتیب سیاسی نظم تے عام لوکاں دے درمیان اک واسطے دے طور اُتے کھڑا سی۔

حوالے

نوٹس

کتابیات