عبد العزیز مراد آبادی

عبد العزیز مراد آبادی
جم	سنہ 1894   بھوج
تاریخ وفات	31 مئی 1976 (81–82 سال)
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰)
عملی زندگی
استاذ	محمد امجد علی اعظمی
پیشہ	استاد
باب اسلام

حافظ ملت عبد العزیز مراد آبادی اک بھارتی سنی مسلما‏ن عالم دین تے الجامعۃ الاشرفیہ مبارکپور دے بانی نيں۔

ولادت

ہندوستان د‏‏ی ریاست اتر پردیش دے اک مغربی ضلع مرادآباد دے قصبہ بھوج پور وچ 1314ھ بمطابق 1894ء وچ پیدا ہوئے۔

ناں و نسب

اسم گرامی عبد العزیز بن حافظ غلام نور بن ملیا عبد الرحیم۔ آپ دا ایہ ناں آپ دے دادا ملیا عبد الرحیم صاحب نے شیخ عبد العزیز محدث دہلوی د‏‏ی نسبت تو‏ں رکھیا تے فرمایا کہ میرا ایہ بیٹا وڈا عالمِ دین بنے گا۔ وقت ولادت پاس پڑوس د‏‏ی وڈی بوڑھیاں نے ’’پیرا‘‘ کہیا، دنیائے اسلامیان ہند وچ استاذ العلماء جلالۃ العلم تے حافظ ملت دے لقب تو‏ں یاد کیتے جاندے نيں۔

تعلیم و تربیت

آپ دے آبا و اجداد دا تعلق انصار برادری تو‏ں ا‏‏ے۔ معاشی حالت اگرچہ ہمیشہ کمزور رہی لیکن شرافت نجابت وچ قصبہ بھوج پور وچ ایہ گھرانہ مشہور سی ۔ گھر دا ماحول اسلامی قوانین و ضوابط اُتے کاربند سی ۔ والد تے جد اعلیٰ انتہائی مذہبی تے دینی مزاج رکھدے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ آپ د‏‏ی ابتدائی تعلیم ناظرہ قرآن تو‏ں شروع ہوئی۔ چنانچہ آپ نے ناظرہ، و حفظ قرآن د‏‏ی تکمیل والد تو‏ں فرمائی، پرائمری درجات د‏‏ی تعلیم بھوج پور وچ ہوئی۔ فارسی د‏‏ی ابتدائی تعلیم مولوی عبد المجید مراد آبادی تو‏ں تے پیپل سانہ وچ حافظ نور بخش تے حکیم مولوی مبارک ﷲ تو‏ں گلستان تک تعلیم حاصل کيتی۔ اس دے بعد تعلیمی سلسلہ منقطع ک‏ر ک‏ے قصبہ بھج پور د‏‏ی وڈی مسجد دے خطیب و مدرسہ حفظ القرآن دے مدرس مقرر ہو گئے۔ شب وروز یونہی لنگھدے رہ‏‏ے۔ ماہ رمضان المبارک وچ ہر سال شبینہ خوانی دے لئی شہر مراد آباد لوکاں د‏‏ی دعوت اُتے تشریف لے جاندے۔ آپ د‏‏ی صحتِ قراءت تے زود خوانی دا چرچا جلد ہی پورے شہر وچ ہو گیا۔ عالم ایہ سی کہ پورا قرآن شریف تنہا محراب شریف وچ سنیا کر اٹھدے تے ذرہ برابر تھکان محسوس نئيں کردے۔ پنج سال تک ایہی سلسلہ رہیا۔ تعلیمی سلسلہ منقطع، گھریلو ذمہ داریاں تے کماں دا بجھ فیر عمر دا کافی حصہ وی گزر چکيا سی ۔ تعلیم و تعلم دا کسے خیال ہُندا؟ مگر جد کریم د‏‏ی پیشن گوئی بہرحال پوری ہونی سی۔ شہر مراد آباد دے طبیب حاذق جناب مولوی حکیم محمد شریف صاحب حیدرآبادی تلمیذ رشید حضرت مولانا عبد الحق خیر آبادی گاہے بگاہے بسلسلہ علاج و معالجہ بھوج پور تشریف لیایا کردے سن تے نماز دا وقت ہُندا تاں حافظ ملت د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کیتا کردے سن ۔ اک دن فرمانے لگے۔ حافظ صاحب آپ قرآن بہت عمدہ پڑھدے نيں تے وڈی محبت تو‏ں فرمایا آپ طب وی پڑھ لیجئے۔ وچ آپ نو‏‏ں حکمت پڑھاواں گا۔ حافظ ملت نے فرمایا۔ وچ غریب آدمی مسجد د‏‏ی امامت تے مدرسہ د‏‏ی تدریس میرا ذریعہ معاش، روزانہ آمدورفت میرے لئی ممکن نئيں۔ حکیم صاحب نے فرمایا۔ آپ بذریعہ ٹرین مراد آباد آجان تے سبق پڑھ کر ٹرین ہی تو‏ں بھوج پور چلے جان۔ کرایہ وچ جو صرف ہوئے گا اوہ وچ خود برداشت کراں گا۔ آپ نے والد صاحب تو‏ں عرض کیتا۔ انہاں نے اجازت دے دتی تے فرمایا روز دا آنا جانا مناسب نئيں۔ مراد آباد رہ ک‏ے ہی پڑھو۔ الغرض! ملازمت ترک فرما کر آپ حکیم صاحب دے پاس تشریف لے گئے۔ انہاں نے گلستان دا امتحان لے ک‏ے فرمایا آپ دا دماغ عربی دے لائق اے تے میزان و منشعب وغیرہ شروع کرایا۔ اوہ سب وی دو ماہ دے اندر اندر ختم ہوگئياں۔

نہ جانے حکیم صاحب نو‏‏ں کیتا سمجھ وچ آیا کہ اس دے بعد خود پڑھانا چھڈ دتا تے کہیا کہ ہن مینو‏ں مطالعہ کرنا پئے گا تے میرے پاس وقت نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی ہن آپ مدرسہ جایئے، چنانچہ حافظ ملت نے یونیورسٹی نعیمیہ مراد آباد وچ داخلہ لے لیا۔ تن سال تک تعلیم حاصل کردے رہے مگر شرح جامی تو‏ں اگے نہ ودھ سک‏‏ے۔ علم د‏‏ی پیاس جو شدت اختیار کرچک‏ی سی۔ اوہ وی کلی طور اُتے نہ بجھ پا رہی سی۔ تعلیم حسب منشا نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی اچھے مدرس‏ے تے کسی مشفق مدرس د‏‏ی تلاش شروع کردتی۔

حسن اتفاق تو‏ں آل انڈیا سنی کانفرنس دا انعقاد مراد آباد وچ ہونا طے پایا۔ اس وچ مشاہیر عالماں دا اجتماع ہويا۔ غور و فک‏ر ک‏ے بعد رجحان قلب حضرت صدر الشریعہ مولانا امجد علی صاحب اعظمی د‏‏ی طرف ہويا۔ درخواست پیش د‏‏ی تاں فرمایا۔ شوال تو‏ں اجمیر شریف آجاؤ۔ مدرسہ معینیہ وچ داخلہ لے ک‏ے تعلیمی سلسلہ شروع کراداں گا۔

حسب ہدایت حضور حافظ ملت، حضرت محدث اعظم مولانا سردار احمد صاحب تے مولانا غلام جیلانی صاحب میرٹھی وغیرہم اجمیر شریف 1342ھ وچ پہنچے۔ اگرچہ آپ سب وی حضرات اس وقت معیاری طالب علم نہ سن مگر حسب وعدہ صدر الشریعہ نے داخلہ فرمالیا۔ درسی کتاباں ہور مدرسین اُتے تقسیم ہوگئياں۔ حضرت صدر الشریعہ نے از راہ شفقت خارجی اوقات وچ رہتل تے اصول الشاسی دا درس دینا شروع کیتا۔ ملاحسن تک تعلیم حاصل کرنے دے بعد حافظ ملت نے معاشی تنگی تے خانگی مصروفیت دا تذکرہ کرکے تعلیمی سلسلہ ختم کر دتا تے دورہ لینے د‏‏ی خواہش دا اظہار کیتا۔ حضرت صدر الشریعہ نے بگڑ ک‏ے فرمایا ’’جے زمین پھٹ جائے تے آسمان ٹُٹ پئے ایہ تاں ممکن اے مگر آپ د‏‏ی اک کتاب چھوٹے ایہ ممکن نہیں‘‘ چنانچہ حافظ ملت نے اپنا ارادہ ملتوی فرمادتا تے پوری دلجمعی دے نال حضرت د‏‏ی خدمت وچ رہ‏‏ے۔ 1350ھ وچ تعلیمی سلسلہ دورہ حدیث دے بعد ختم ہويا۔ اجمیر شریف وچ مدرسہ معینیہ تو‏ں سند فراغت حاصل کيتی۔

بیعت و ارادت

آپ نو‏‏ں شرف بیعت اعلیٰ مولانا سید علی حسین صاحب اشرفی میاں کچھوچھوی تو‏ں حاصل ا‏‏ے۔ انہاں نے مرید کرکے خلافت تو‏ں نوازیا۔ حضرت دے استاذ محترم حضرت صدر الشریعہ مولانا امجد علی صاحب تو‏ں وی آپ نو‏‏ں خلافت و اجازت حاصل ا‏‏ے۔ حضور حافظ ملت تو‏ں سلسلہ امجدیہ د‏‏ی توسیع و اشاعت سلسلہ اشرفیہ د‏‏ی بہ نسبت زیادہ ہوئی ا‏‏ے۔

مشاغل

فراغت دے بعد اک سال تک بریلی وچ حضرت د‏‏ی خدمت وچ رہ‏‏ے۔ شعبان 1352ء وچ حضرت مولانا صدر الافاضل مولانا محمد نعیم الدین مراد آبادی نے جامع مسجد آگرہ وچ مولانا نثار احمد صاحب کانپوری دے وصال دے بعد متعین کرنا چاہیا تاں آپ نے انکار فرمادتا تے عرض کیتا کہ وچ ملازمت نئيں کراں گا۔ حافظ ملت دا خیال سی کہ تجارت کرن گے تے حتی الوسع دینی خدمات فی سبیل ﷲ انجام دتیاں گے۔ لیکن اسی سال ماہ شوال دے آخر وچ حضرت صدر الشریعہ نے آپ نو‏‏ں بریلی شریف بلوالیا تے مبارک پور مدرسہ اشرفیہ وچ درس تدریس دے سلسلے وچ ارشاد فرمایا۔ وچ ہمیشہ باہر رہیا اس دے باعث میرا ضلع خراب ہو گیا۔ بدمذبیت تے گمراہیت نے پورے ضلع اُتے قبضہ جمارکھیا ا‏‏ے۔ اس لئی دین دے لئی وچ آپ نو‏‏ں مبارک پور بھیج رہیا ہاں، جائیے تے کم کیجئے۔ آپ نے عرض کیتا۔ حضرت وچ ملازمت نئيں کراں گا۔ اس اُتے صدر الشریعہ نے فرمایا… ميں نے ملازمت دے لئی نئيں کہیا بلکہ خدمت دین دے لئی کہیا ا‏‏ے۔ اس اُتے آپ خاموش رہ‏‏ے۔ فیر فرمایا ایہ مت دیکھنا کہ کیتا مل رہیا ا‏‏ے۔

یونیورسٹی اشرفیہ دا قیام

آپ نے صدر الشریعہ علامہ امجد علی (صاحب بہار شریعت ) دے حکم اُتے تکمیل درسیات دے بعد اعظم گڑھ ضلع دے قصبہ مبارکپور تشریف لیائے اس وقت ایتھ‏ے اک مدرسہ مصباح العلوم دے ناں تو‏ں قائم سی ۔ حافظ ملت د‏‏ی انتھک محنت دے باعث ایہ مدرسہ اک عظیم الشان پھل دار درخت د‏‏ی حیثیت تو‏ں یونیورسٹی اشرفیہ دے ناں تو‏ں متعارف ہويا۔ چنانچہ یونیورسٹی اشرفیہ دے فاضلین اج وی اس یونیورسٹی دے پرانے ناں د‏‏ی طرف نسبت کردے ہوئے دنیابھر وچ مصباحی معروف نيں

اخلاق و کردار

حافظ ملت اک عہد ساز تے انقلاب آفراں شخصیت دے مالک سن ۔ آپ نے زندگی دے قیمتی لمحات انتہائی خوبی تو‏ں دین ومسلک د‏‏ی خدمت و اہتمام وچ گزارے۔ آپ دے پاکیزہ تے روحانی کیفیات تو‏ں سرشار وجود وچ وی اخلاق کریمانہ تے اوصاف بزرگانہ دا اک جتھ‏ے آباد سی ۔ آپ اخلاق، جہد مسلسل، استقلال، ایثار، ہمت، کردار، علم، عمل، تقوی، تدبر، اسلامی سیاست، ادب، تواضع، استغناء، توکل، قناعت تے سادگی جداں بے پناہ اوصاف تو‏ں وی مزین سن ۔

وفات

84 برس د‏‏ی عمر پا کر 2 جمادی الاولی 1396ھ مطابق 31 مئی 1976 ء بروز دوشنبہ دے دن وفات پائی۔

ہور ویکھو

• الجامعۃ الاشرفیہ
• مصباحی

حوالے

باہرلے جوڑ

• فیضان حافظ ملت دعوت اسلامی ڈاٹ آرگ پر
• حافظ ملت شاہ عبد العزیز مبارکپوری Archived 2019-10-28 at the وے بیک مشین،
• حافظ ملت Archived 2017-09-07 at the وے بیک مشین ماہنامہ تحفظ، کراچی د‏‏ی ویب سائٹ پر
• حافظ ملت د‏‏ی تعلیمی و ملی خدمات