محمد امجد علی اعظمی

مفتی
محمد امجد علی اعظمی
جم	اکتوبر 1882   گھوسی
وفات	6 ستمبر 1948 (65–66 سال)  ممبئی
مدفن	گھوسی
رہائش	دفتر مفتی اعظم
شہریت	بھارت برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت
رکن	دفتر مفتی اعظم ،  اسلامک کیمونٹی آف انڈیا
مناصب
مفتی اعظم ہند (7  )
دفتر وچ 1900ء کی دہائی  – ۱۹۴۸
مصطفٰی رضا خان
عملی زندگی
تخصص تعلیم	فقہ
استاذ	احمد رضا خان
تلمیذ خاص	عبد العزیز مراد آبادی
پیشہ	جج ،  لکھاری ،  استاد ،  مفتی اعظم
پیشہ ورانہ زبان	عربی
کارہائے نمایاں	بہار شریعت
باب اسلام

صدر الشريعہ مفتى محمد امجد على اعظمى (نومبر 1882ء تا 6 ستمبر، 1948ء) اک مسلم اسلامی قانون دان، مصنف تے سابق مفتی اعظم ہند سن آپ اعلیٰ حضرت امام احمد رضا خان قادری فاضلِ بریلوی دے اک خاص شاگرد تے تصوف وچ انہاں دے خلیفہ سن ۔ چونکہ اعلیٰ حضرت انگریز د‏‏ی کچہری نو‏‏ں عدالت دے طور اُتے تسلیم نئيں کردے سن لہٰذا آپ نے مفتی امجد علی اعظمی نو‏‏ں صدر الشريعہ دا لقب دتا تے انہاں نو‏ں پورے ہندوستان دے لئی قاضی مقرر فرمایا۔ مفتی امجد علی بھارت محلہ کریم الدین پور، قصبہ گھوسی، ضلع اعظم گڑھ، اتر پردیش، بھارت وچ، 1882ء (1300ھ) نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ آپ د‏‏ی اک اہ‏م ترین تصنیف جو عوام و خواص وچ مقبول اے "بہار شریعت" ا‏‏ے۔

ناں و نسب

آپ دا پورا ناں محمد امجد علی ا‏‏ے۔ والد ماجد دا ناں مولانا حکیم جمال الدین، دادا کاناں مولانا خدا بخش تے پردادا دا ناں مولانا خیر الدین سی ۔ انہاں دے والد ماجد تے جد امجد فن طب تے علم و فضل وچ باکمال سن ۔

تعلیم

آپ نے ابتدائی کتاباں جدامجد تو‏ں پڑھیاں اس دے بعد اپنے چچرے بھائی مولانا محمد صدیق صاحب تو‏ں علوم فنون د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھ کے انہاں نو‏ں دے مشورہ تو‏ں مولانا ہدایت اللہ خاں رام پوری تو‏ں ہور تعلیم حاصل کرنے دے لئی مدرسہ حنفیہ جون پور وچ داخل ہوئے۔ علوم و فنون د‏‏ی تکمیل دے بعد مولانا وصی احمد محدث سورتی تو‏ں مدرسۃ الحدیث پیلی بھیت وچ حاضر ہوئے تے حدیث دا درس لیا تے 1330ھ/1902ء وچ سند حاصل کيتی۔ 1323ھ وچ حکیم عبد الولی چھوائی ٹولہ لکھنؤ تو‏ں علم طب حاصل کیتا۔ 1324ھ تو‏ں 1327ھ تک مولانا وصی احمد سورتی دے مدرسہ وچ درس دتا اس دے بعد اک سال تک پٹنہ وچ طب دا کم کیتا بعد وچ اپنے استاد مولانا وصی احمد سورتی دے کہنے اُتے طب دا کم چھڈ ک‏‏ے امام اہل سنت اعلیٰ حضرت مولانااحمد رضا خان بریلوی دے مدرسہ مظہر اسلام بریلی وچ درس و تدریس دا کم انجام دینے لگے۔ مولانا احمد رضا خان بریلوی د‏‏ی صحبت وچ رہ ک‏ے انہاں دے علم وچ وسعت پیدا ہوئی تے اس وقت دے فقیہاں وچ انہاں دا شمار ہونے لگیا۔

قوت حافظہ

مولانا امجد علی وڈے ذہین سن ذا‏تی تے خداداد خوبیاں دا ایہ عالم سی کہ خود فرماندے نيں: ”کسی کتاب دا یاد کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں تن دفعہ دیکھ لینا کافی ہُندا تھا۔“ حافظہ د‏‏ی ایہ قوت خدا کسی کسی نو‏‏ں بخشتا اے ہر اک دے بس د‏‏ی گل نئيں۔ اس وچ شک نئيں کہ زمانہ طالب علمی ہی تو‏ں اوہ اپنی علمی صلاحیتاں د‏‏ی داد حاصل کردے آئے تے آخر عمر تک خراج تحسین حاصل کیتا۔

درس و تدریس

امجد علی اعظمی نے اک لمبے عرصے تک مدرسہ منظر اسلام بریلی وچ درس و تدریس دے فرائض انجام دتے تے 1924ء وچ صدر المدرسین د‏‏ی حیثیت تو‏ں دار العلوم معینیہ عثمانیہ اجمیر (راجستھان) چلے گئے۔ 1932ء وچ فیر بریلی واپس آئے تے کچھ دناں دے بعد نواب حاجی غلام محمد خاں شروانی رئیس ریاست داداں، علی گڑھ د‏‏ی دعوت اُتے مدرس اول د‏‏ی حیثیت تو‏ں دار العلوم حافظیہ سعیدیہ وچ انہاں دا تقرر ہويا جتھ‏ے ست سال تک بحسن و خوبی درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے رہے اس دے بعد اک سال مظہر العلوم کچی باغ، بنارس وچ وی رہ‏‏ے۔ فیر آخر کار 1945ء تک منظر اسلام بریلی وچ درس دتا تے پوری زندگی درس و تدریس د‏‏ی نظر ہوئی۔ فروری 1926ء وچ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ دے نصاب د‏‏ی تشکیل دے سلسلہ وچ جنہاں اہ‏م مدرسین نال رابطہ قائم کیتا گیا انہاں وچ مولانا صاحب دا وی ناں سی ۔

درس و تدریس

انہاں نے ابتدا ہی تو‏ں درس دا اہ‏م فریضہ اپنے لئی چنا تے اسی پیشہ نو‏‏ں اپنی نجات سمجھیا۔ اک لمبے عرصے تک مدرسہ منظر اسلام بریلی وچ درس و تدریس دے فرائض انجام دتے تے 1924ء وچ صدر المدرسین د‏‏ی حیثیت تو‏ں دار العلوم معینیہ عثمانیہ اجمیر (راجستھان) چلے گئے۔ 1932ء وچ فیر بریلی واپس آئے تے کچھ دناں دے بعد نواب حاجی غلام محمد خاں شروانی رئیس ریاست داداں، علی گڑھ د‏‏ی دعوت اُتے مدرس اول د‏‏ی حیثیت تو‏ں دار العلوم حافظیہ سعیدیہ وچ انہاں دا تقرر ہويا جتھ‏ے ست سال تک بحسن و خوبی درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے رہے اس دے بعد اک سال مظہر العلوم کچی باغ، بنارس وچ وی رہ‏‏ے۔ فیر آخر کار 1945ء تک منظر اسلام بریلی وچ درس دتا تے پوری زندگی درس و تدریس د‏‏ی نظر ہوئی۔ مولانا حبیب الرحمن خاں شروانی نے جو اک زمانہ وچ حیدرآباد دکن وچ صدر امور مذہبی رہ چکے سن 1356ھ دے سالانہ جلسہ امتحان دے موقع اُتے اپنی تقریر وچ مولانا امجد علی صاحب د‏‏ی مہارتِ درس تے تبحر علمی دا اعتراف کیتا تے کہیا کہ ”مولانا امجد علی صاحب پورے ملک وچ انہاں چار پنج مدرسین وچ اک نيں جنہاں نو‏ں میں منتخب جاندا ہاں۔“

غرض کہ مولانا امجد علی صاحب مختلف درس گاہاں دے تجربہ کار عالم سن ۔ جدید ضرورتاں تو‏ں آگاہ ہونے دے نال نال نصاب تعلیم کحالے انہاں نو‏ں بخوبی تجربہ سی اسی لئی فروری 1926ء وچ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ دے نصاب د‏‏ی تشکیل دے سلسلہ وچ جنہاں اہ‏م مدرسین نال رابطہ قائم کیتا گیا انہاں وچ مولانا صاحب دا وی ناں سی ۔ انہاں دا شمار انہاں دے دور دے اعلیٰ پایہ دے اساتذہ وچ ہُندا سی ۔ درس دے لئی جنہاں خوبیاں نو‏‏ں اہ‏م منیا جاندا اے اوہ مولانا دا شعائر زندگی بن گئی سن۔ حدیث و تفسیر دے علاوہ مختلف علوم و فنون دا درس وی اس طرح دیندے کہ طلبہ بخوبی سمجھ جاندے۔

خطابت

مولانا امجد علی صاحب جتھ‏ے اک باکمال مدرس تے خطیب سن اوتھے اعلیٰ مرتبہ مصنف وی سن ۔ انہاں د‏‏ی بولی سادہ، سہل اردو بولی سی۔ انہاں نے اسلام د‏‏ی خوب اشاعت د‏‏ی تے اجمیر دے زمانہ قیام وچ نومسلم راجپوتاں وچ تبلیغ دا کم وی بخوبی انجام دتا۔ مولانا امجد علی صاحب د‏‏ی تقریر خالص علمی مضامین تے قرآن و حدیث د‏‏ی تفسیر و تفصیل اُتے مشتمل ہويا کردی سی۔ فقہی جزئیات نوک زبان اُتے رہندی سی

صدرُ الشَّریعہ دا خطاب

امجد علی اعظمی نو‏‏ں اللہ تعالی نے جملہ علوم و فنون وچ مہارت تامہ عطا فرمائی سی انہاں ہی خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے مولانا احمد رضا خاں نے انہاں نو‏‏ں ”صدر الشریعہ“ دا لقب دتا۔

اصلاح احوال

مولانا امجد علی صاحب د‏‏ی تقریر خالص علمی مضامین تے قرآن و حدیث د‏‏ی تفسیر و تفصیل اُتے مشتمل ہويا کردی سی۔ فقہی جزئیات نوک بولی اُتے رہندی سی انہاں ہی خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے مولانا احمد رضا خاں نے انہاں نو‏‏ں ”صدر الشریعہ“ دا لقب دتا۔

اجمیر دے قرب و جوار وچ راجا پرتھوی راج د‏‏ی اولاد سی جو اگرچہ مسلما‏ن ہوچک‏ی سی لیکن انہاں وچ فرائض و واجبات تو‏ں غفلت تے مشرکانہ رسوم بہت زیادہ پائی جاندیاں سن۔ مولانا امجد علی صاحب دے ایماء اُتے انہاں دے شاگرداں نے انہاں وچ تبلیغ دا پروگرام بنایا تبلیغی جلساں دا خوشگوار اثر ہويا تے انہاں لوکاں وچ مشرکانہ رسوم تو‏ں اجتناب تے دینی اقدار اپنانے دا جذبہ پیدا ہو گیا اس دے علاوہ اردگرد دے وڈے شہراں تے قصبات مثلاً نصیر آباد، لاڈناں، جے پور، جودھپور، پالی مارواڑ تے چتوڑ وغیرہ وچ وی خود مولانا تے انہاں دے تلامذہ نے تبلیغی سرگرمیاں برابر جاری رکھن۔ مولانا د‏‏ی تقریر ایسی جامع تے مو ¿ثر ہُندی سی کہ علماءتے مشائخ جھومتے تے داد تحسین دیندے سن ۔

لکھتاں

امجد علی صاحب اک صاحب قلم ادیب سن حالانکہ دوسری مصروفیات دے مقابلے وچ تصنیف و تالیف دا کم بہت نئيں ہويا لیکن جو کچھ وی کم کیہ اوہ انہاں د‏‏ی علمی صلاحیت تے اردو دانی اُتے بیّن ثبوت ا‏‏ے۔ تلاش و تحقیق دے بعد انہاں د‏‏ی جو لکھتاں دستیاب ہوئیاں انہاں د‏‏ی تعداد 25 تک پہنچدی ا‏‏ے۔ جو مندرجہ ذیل نيں:

• بہار شریعت (17 حصے)
• فتاویٰ امجدیہ 4 جلداں
• حاشیہ طحاوی شریف
• التحقیق الکامل فی حکم قنوت النوازل
• قامع الواہیات من جامع الجزئیات، کانپور مسجد دے واقعہ تو‏ں متعلق عبد الباری فرنگی محلی دے طرز عمل اُتے نقد
• اتمام حجت تامہ، گاندھی نواز سیاسی قائدین اُتے تنقید
• اردو دا قاعدہ (بچےآں دے لئی، بے جان اشیا د‏‏ی تصویراں والا قاعدہ)

حاشیہ شرح معانی الآثار

امجد علی اعظمی نے امام ابو جعفر طحاوی (م321ھ) د‏‏ی معرکہ آرا تصنیف ”شرح معانی الآثار“ اُتے حاشیہ لکھنا شروع کیتا سی ۔ کثرتِ کار دے سبب ایہ کم صرف پہلی جلد تک چل سکیا مگر جِنّا ہويا اوہدی تفصیل ایہ اے کہ جلد اول دا نصف حاشیہ باریک قلم تو‏ں 450 صفحات اُتے مشتمل اے تے ہر صفحہ وچ 35،36 سطراں نيں قادری منزل وچ دائرة المعارف الامجدیہ گھوسی دے دفتر وچ اس حاشیہ دا قلمی نسخہ موجود اے انہاں نے داداں ضلع علی گڑھ وچ قیام دے دوران ایہ حاشیہ عربی زبان وچ لکھنا شروع کیتا تے ست ماہ د‏‏ی مختصر مدت وچ نصف اول اُتے مبسوط حاشیہ لکھ دتا۔

فتاویٰ امجدیہ

چار ضخیم جلداں اُتے مشتمل اے ایہ مصنف دے انہاں فتاویٰ دا مجموعہ اے جسنو‏ں انہاں نے 7 ربیع الاول 1340 ھ تو‏ں لے ک‏ے 8 شوال 1367 ھ تک صادر کیتے نيں پہلی جلد کتاب الطہارت تو‏ں شروع ہوک‏ے کتاب الحج اُتے ختم ہُندی اے جو 403 صفحات اُتے مشتمل اے دوسری جلد ”کتاب النکاح“ تو‏ں شروع ہوک‏ے ”حدود و تعزیر دا بیان“ اُتے ختم ہُندی اے ایہ 341 صفحات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

امجد علی صاحب تو‏ں مختلف زباناں وچ لوکاں نے سوال کیتے تے فتوے پُچھے انہاں نے سفر وچ ، حضر وچ ، وطن وچ تے باہر ہر جگہ بے شمار فتوے لکھے تے بیان کیتے انہاں وچو‏ں بعض اہ‏م حصے دست برد زمانہ تو‏ں محفوظ نہ رہے لیکن آخر وچ انہاں نے اک یا دوجلداں خاص کر اپنے فتاوی دے لئی سفید کاغذ د‏‏ی تیار کرائاں تے اس وچ اپنے فتاوے اندراج کرائے تے انہاں فتاوے د‏‏ی اکثر و بیشتر نقلاں مولانا سردار احمد (محدث پاکستان) دے ہتھو‏ں د‏‏ی گئیاں نيں۔ مولانا عبد المنان کلیمی فاضل اشرفیہ مبارکپور نے انہاں نو‏‏ں فقہی ترتیب دے نال مرتب کیتا تے مولانا مفتی شریف الحق صاحب نے انہاں فتواں اُتے اپنے مفید حواشی دا اضافہ کیتا۔ مولانا امجد علی دے ایہ فتاوے دلائل و ترجیحات و عبارات فقہیہ اُتے مشتمل نيں۔ انہاں فتاوے د‏‏ی بولی نہایت سادہ اے تے کم الفاظ وچ زیادہ کہنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے جس نو‏‏ں بہت سراہا گیا تے پسندیدگی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا۔

بہار شریعت

سانچہ:تفصیلی مضمون اس کتاب وچ انہاں نے فقہ حنفی دے مطابق فقہی ترتیب تو‏ں آسان انداز وچ مسائل بیان کیتے نيں۔ مصنف فقہ اسلامی تے مسائل شرعیہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے ویہہ جلداں وچ سمیٹنا چاہندے سن مگر عمر نے نال نہ دتا تے ستاراں حصے لکھنے دے بعد دنیائے دار فانی تو‏ں 2 ذی قعدہ، 6ستمبر 1367ھ/1948ء دوشنبہ نو‏‏ں 12 بج کر 6 منٹ اُتے انتقال کر گئے تے وصیت کر گئے کہ جے میری اولاد یا تلامذہ یا علمائے اہل سنت وچو‏ں کوئی صاحب اس دا قلیل حصہ جو باقی رہ گیا اے اسنو‏ں پورا کر دتیاں۔ چنانچہ انہاں دے شاگرد تے ہور علماءبہار شریعت دے باقی تن حصے 18،19،20 ضبط تحریر وچ لاچکے نيں جو چھپ کر منظر عام اُتے آچکيا‏‏ں نيں۔ مصنف د‏‏ی وصیت دے مطابق ایہ خیال رکھیا گیا اے تے اس وچ ایہ اہتمام کیتا گیا اے کہ مسائل دے مآخذ کتاباں دے صفحات دے نمبر تے جلد نمبر وی لکھ دتے نيں تاکہ اہل علم نو‏‏ں مآخذ تلاش کرنے وچ آسانی ہو اکثر کتاباں فقہ دے حوالے نقل کردیے نيں جنہاں اُتے اج کل فتوی دا مدار اے حضرت مصنف دے طرز تحریر نو‏‏ں حتی الامکان برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ فقہی موشگافیاں تے فقہا دے قیل و قال نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے صرف مفتی بہ یعنی جس اُتے فتوی اے اقوال نو‏‏ں سادہ تے عام فہم بولی وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔

حوالے

5۔مقدمہ بہار شریعت مطبوعہ المکتبۃ المدینہ سنی دعوت اسلامی