محمد امجد علی اعظمی
مفتی | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
محمد امجد علی اعظمی | |||||||
جم | اکتوبر 1882 | ||||||
وفات | 6 ستمبر 1948 (65–66 سال) | ||||||
مدفن | گھوسی | ||||||
رہائش | دفتر مفتی اعظم | ||||||
شہریت | بھارت | ||||||
رکن | دفتر مفتی اعظم ، اسلامک کیمونٹی آف انڈیا | ||||||
مناصب | |||||||
مفتی اعظم ہند (7 ) | |||||||
دفتر وچ 1900ء کی دہائی – ۱۹۴۸ |
|||||||
| |||||||
عملی زندگی | |||||||
تخصص تعلیم | فقہ | ||||||
استاذ | احمد رضا خان | ||||||
تلمیذ خاص | عبد العزیز مراد آبادی | ||||||
پیشہ | جج ، لکھاری ، استاد ، مفتی اعظم | ||||||
پیشہ ورانہ زبان | عربی | ||||||
کارہائے نمایاں | بہار شریعت | ||||||
باب اسلام | |||||||
ترمیم |
صدر الشريعہ مفتى محمد امجد على اعظمى (نومبر 1882ء تا 6 ستمبر، 1948ء) اک مسلم اسلامی قانون دان، مصنف تے سابق مفتی اعظم ہند سن آپ اعلیٰ حضرت امام احمد رضا خان قادری فاضلِ بریلوی دے اک خاص شاگرد تے تصوف وچ انہاں دے خلیفہ سن ۔ چونکہ اعلیٰ حضرت انگریز دی کچہری نوں عدالت دے طور اُتے تسلیم نئيں کردے سن لہٰذا آپ نے مفتی امجد علی اعظمی نوں صدر الشريعہ دا لقب دتا تے انہاں نوں پورے ہندوستان دے لئی قاضی مقرر فرمایا۔ مفتی امجد علی بھارت محلہ کریم الدین پور، قصبہ گھوسی، ضلع اعظم گڑھ، اتر پردیش، بھارت وچ، 1882ء (1300ھ) نوں پیدا ہوئے۔ آپ دی اک اہم ترین تصنیف جو عوام و خواص وچ مقبول اے "بہار شریعت" اے۔
ناں و نسب
سودھوآپ دا پورا ناں محمد امجد علی اے۔ والد ماجد دا ناں مولانا حکیم جمال الدین، دادا کاناں مولانا خدا بخش تے پردادا دا ناں مولانا خیر الدین سی ۔ انہاں دے والد ماجد تے جد امجد فن طب تے علم و فضل وچ باکمال سن ۔
تعلیم
سودھوآپ نے ابتدائی کتاباں جدامجد توں پڑھیاں اس دے بعد اپنے چچرے بھائی مولانا محمد صدیق صاحب توں علوم فنون دی ابتدائی کتاباں پڑھ کے انہاں نوں دے مشورہ توں مولانا ہدایت اللہ خاں رام پوری توں ہور تعلیم حاصل کرنے دے لئی مدرسہ حنفیہ جون پور وچ داخل ہوئے۔ علوم و فنون دی تکمیل دے بعد مولانا وصی احمد محدث سورتی توں مدرسۃ الحدیث پیلی بھیت وچ حاضر ہوئے تے حدیث دا درس لیا تے 1330ھ/1902ء وچ سند حاصل کيتی۔ 1323ھ وچ حکیم عبد الولی چھوائی ٹولہ لکھنؤ توں علم طب حاصل کیتا۔ 1324ھ توں 1327ھ تک مولانا وصی احمد سورتی دے مدرسہ وچ درس دتا اس دے بعد اک سال تک پٹنہ وچ طب دا کم کیتا بعد وچ اپنے استاد مولانا وصی احمد سورتی دے کہنے اُتے طب دا کم چھڈ کے امام اہل سنت اعلیٰ حضرت مولانااحمد رضا خان بریلوی دے مدرسہ مظہر اسلام بریلی وچ درس و تدریس دا کم انجام دینے لگے۔ مولانا احمد رضا خان بریلوی دی صحبت وچ رہ کے انہاں دے علم وچ وسعت پیدا ہوئی تے اس وقت دے فقیہاں وچ انہاں دا شمار ہونے لگیا۔
قوت حافظہ
سودھومولانا امجد علی وڈے ذہین سن ذاتی تے خداداد خوبیاں دا ایہ عالم سی کہ خود فرماندے نيں: ”کسی کتاب دا یاد کرنے دی نیت توں تن دفعہ دیکھ لینا کافی ہُندا تھا۔“ حافظہ دی ایہ قوت خدا کسی کسی نوں بخشتا اے ہر اک دے بس دی گل نئيں۔ اس وچ شک نئيں کہ زمانہ طالب علمی ہی توں اوہ اپنی علمی صلاحیتاں دی داد حاصل کردے آئے تے آخر عمر تک خراج تحسین حاصل کیتا۔
درس و تدریس
سودھوامجد علی اعظمی نے اک لمبے عرصے تک مدرسہ منظر اسلام بریلی وچ درس و تدریس دے فرائض انجام دتے تے 1924ء وچ صدر المدرسین دی حیثیت توں دار العلوم معینیہ عثمانیہ اجمیر (راجستھان) چلے گئے۔ 1932ء وچ فیر بریلی واپس آئے تے کچھ دناں دے بعد نواب حاجی غلام محمد خاں شروانی رئیس ریاست داداں، علی گڑھ دی دعوت اُتے مدرس اول دی حیثیت توں دار العلوم حافظیہ سعیدیہ وچ انہاں دا تقرر ہويا جتھے ست سال تک بحسن و خوبی درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے رہے اس دے بعد اک سال مظہر العلوم کچی باغ، بنارس وچ وی رہے۔ فیر آخر کار 1945ء تک منظر اسلام بریلی وچ درس دتا تے پوری زندگی درس و تدریس دی نظر ہوئی۔ فروری 1926ء وچ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ دے نصاب دی تشکیل دے سلسلہ وچ جنہاں اہم مدرسین نال رابطہ قائم کیتا گیا انہاں وچ مولانا صاحب دا وی ناں سی ۔
درس و تدریس
سودھوانہاں نے ابتدا ہی توں درس دا اہم فریضہ اپنے لئی چنا تے اسی پیشہ نوں اپنی نجات سمجھیا۔ اک لمبے عرصے تک مدرسہ منظر اسلام بریلی وچ درس و تدریس دے فرائض انجام دتے تے 1924ء وچ صدر المدرسین دی حیثیت توں دار العلوم معینیہ عثمانیہ اجمیر (راجستھان) چلے گئے۔ 1932ء وچ فیر بریلی واپس آئے تے کچھ دناں دے بعد نواب حاجی غلام محمد خاں شروانی رئیس ریاست داداں، علی گڑھ دی دعوت اُتے مدرس اول دی حیثیت توں دار العلوم حافظیہ سعیدیہ وچ انہاں دا تقرر ہويا جتھے ست سال تک بحسن و خوبی درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے رہے اس دے بعد اک سال مظہر العلوم کچی باغ، بنارس وچ وی رہے۔ فیر آخر کار 1945ء تک منظر اسلام بریلی وچ درس دتا تے پوری زندگی درس و تدریس دی نظر ہوئی۔ مولانا حبیب الرحمن خاں شروانی نے جو اک زمانہ وچ حیدرآباد دکن وچ صدر امور مذہبی رہ چکے سن 1356ھ دے سالانہ جلسہ امتحان دے موقع اُتے اپنی تقریر وچ مولانا امجد علی صاحب دی مہارتِ درس تے تبحر علمی دا اعتراف کیتا تے کہیا کہ ”مولانا امجد علی صاحب پورے ملک وچ انہاں چار پنج مدرسین وچ اک نيں جنہاں نوں میں منتخب جاندا ہاں۔“
غرض کہ مولانا امجد علی صاحب مختلف درس گاہاں دے تجربہ کار عالم سن ۔ جدید ضرورتاں توں آگاہ ہونے دے نال نال نصاب تعلیم کحالے انہاں نوں بخوبی تجربہ سی اسی لئی فروری 1926ء وچ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ دے نصاب دی تشکیل دے سلسلہ وچ جنہاں اہم مدرسین نال رابطہ قائم کیتا گیا انہاں وچ مولانا صاحب دا وی ناں سی ۔ انہاں دا شمار انہاں دے دور دے اعلیٰ پایہ دے اساتذہ وچ ہُندا سی ۔ درس دے لئی جنہاں خوبیاں نوں اہم منیا جاندا اے اوہ مولانا دا شعائر زندگی بن گئی سن۔ حدیث و تفسیر دے علاوہ مختلف علوم و فنون دا درس وی اس طرح دیندے کہ طلبہ بخوبی سمجھ جاندے۔
خطابت
سودھومولانا امجد علی صاحب جتھے اک باکمال مدرس تے خطیب سن اوتھے اعلیٰ مرتبہ مصنف وی سن ۔ انہاں دی بولی سادہ، سہل اردو بولی سی۔ انہاں نے اسلام دی خوب اشاعت دی تے اجمیر دے زمانہ قیام وچ نومسلم راجپوتاں وچ تبلیغ دا کم وی بخوبی انجام دتا۔ مولانا امجد علی صاحب دی تقریر خالص علمی مضامین تے قرآن و حدیث دی تفسیر و تفصیل اُتے مشتمل ہويا کردی سی۔ فقہی جزئیات نوک زبان اُتے رہندی سی
صدرُ الشَّریعہ دا خطاب
سودھوامجد علی اعظمی نوں اللہ تعالی نے جملہ علوم و فنون وچ مہارت تامہ عطا فرمائی سی انہاں ہی خصوصیات دی بنا اُتے مولانا احمد رضا خاں نے انہاں نوں ”صدر الشریعہ“ دا لقب دتا۔[۱]
اصلاح احوال
سودھومولانا امجد علی صاحب دی تقریر خالص علمی مضامین تے قرآن و حدیث دی تفسیر و تفصیل اُتے مشتمل ہويا کردی سی۔ فقہی جزئیات نوک بولی اُتے رہندی سی انہاں ہی خصوصیات دی بنا اُتے مولانا احمد رضا خاں نے انہاں نوں ”صدر الشریعہ“ دا لقب دتا۔
اجمیر دے قرب و جوار وچ راجا پرتھوی راج دی اولاد سی جو اگرچہ مسلمان ہوچکی سی لیکن انہاں وچ فرائض و واجبات توں غفلت تے مشرکانہ رسوم بہت زیادہ پائی جاندیاں سن۔ مولانا امجد علی صاحب دے ایماء اُتے انہاں دے شاگرداں نے انہاں وچ تبلیغ دا پروگرام بنایا تبلیغی جلساں دا خوشگوار اثر ہويا تے انہاں لوکاں وچ مشرکانہ رسوم توں اجتناب تے دینی اقدار اپنانے دا جذبہ پیدا ہو گیا اس دے علاوہ اردگرد دے وڈے شہراں تے قصبات مثلاً نصیر آباد، لاڈناں، جے پور، جودھپور، پالی مارواڑ تے چتوڑ وغیرہ وچ وی خود مولانا تے انہاں دے تلامذہ نے تبلیغی سرگرمیاں برابر جاری رکھن۔ مولانا دی تقریر ایسی جامع تے مو ¿ثر ہُندی سی کہ علماءتے مشائخ جھومتے تے داد تحسین دیندے سن ۔
لکھتاں
سودھوامجد علی صاحب اک صاحب قلم ادیب سن حالانکہ دوسری مصروفیات دے مقابلے وچ تصنیف و تالیف دا کم بہت نئيں ہويا لیکن جو کچھ وی کم کیہ اوہ انہاں دی علمی صلاحیت تے اردو دانی اُتے بیّن ثبوت اے۔ تلاش و تحقیق دے بعد انہاں دی جو لکھتاں دستیاب ہوئیاں انہاں دی تعداد 25 تک پہنچدی اے۔ جو مندرجہ ذیل نيں:
- بہار شریعت (17 حصے)
- فتاویٰ امجدیہ 4 جلداں
- حاشیہ طحاوی شریف
- التحقیق الکامل فی حکم قنوت النوازل
- قامع الواہیات من جامع الجزئیات، کانپور مسجد دے واقعہ توں متعلق عبد الباری فرنگی محلی دے طرز عمل اُتے نقد
- اتمام حجت تامہ، گاندھی نواز سیاسی قائدین اُتے تنقید
- اردو دا قاعدہ (بچےآں دے لئی، بے جان اشیا دی تصویراں والا قاعدہ)[۲]
حاشیہ شرح معانی الآثار
سودھوامجد علی اعظمی نے امام ابو جعفر طحاوی (م321ھ) دی معرکہ آرا تصنیف ”شرح معانی الآثار“ اُتے حاشیہ لکھنا شروع کیتا سی ۔ کثرتِ کار دے سبب ایہ کم صرف پہلی جلد تک چل سکیا مگر جِنّا ہويا اوہدی تفصیل ایہ اے کہ جلد اول دا نصف حاشیہ باریک قلم توں 450 صفحات اُتے مشتمل اے تے ہر صفحہ وچ 35،36 سطراں نيں قادری منزل وچ دائرة المعارف الامجدیہ گھوسی دے دفتر وچ اس حاشیہ دا قلمی نسخہ موجود اے انہاں نے داداں ضلع علی گڑھ وچ قیام دے دوران ایہ حاشیہ عربی زبان وچ لکھنا شروع کیتا تے ست ماہ دی مختصر مدت وچ نصف اول اُتے مبسوط حاشیہ لکھ دتا۔[۲]
فتاویٰ امجدیہ
سودھوچار ضخیم جلداں اُتے مشتمل اے ایہ مصنف دے انہاں فتاویٰ دا مجموعہ اے جسنوں انہاں نے 7 ربیع الاول 1340 ھ توں لے کے 8 شوال 1367 ھ تک صادر کیتے نيں پہلی جلد کتاب الطہارت توں شروع ہوکے کتاب الحج اُتے ختم ہُندی اے جو 403 صفحات اُتے مشتمل اے دوسری جلد ”کتاب النکاح“ توں شروع ہوکے ”حدود و تعزیر دا بیان“ اُتے ختم ہُندی اے ایہ 341 صفحات اُتے مشتمل اے۔[۲]
امجد علی صاحب توں مختلف زباناں وچ لوکاں نے سوال کیتے تے فتوے پُچھے انہاں نے سفر وچ ، حضر وچ ، وطن وچ تے باہر ہر جگہ بے شمار فتوے لکھے تے بیان کیتے انہاں وچوں بعض اہم حصے دست برد زمانہ توں محفوظ نہ رہے لیکن آخر وچ انہاں نے اک یا دوجلداں خاص کر اپنے فتاوی دے لئی سفید کاغذ دی تیار کرائاں تے اس وچ اپنے فتاوے اندراج کرائے تے انہاں فتاوے دی اکثر و بیشتر نقلاں مولانا سردار احمد (محدث پاکستان) دے ہتھوں دی گئیاں نيں۔ مولانا عبد المنان کلیمی فاضل اشرفیہ مبارکپور نے انہاں نوں فقہی ترتیب دے نال مرتب کیتا تے مولانا مفتی شریف الحق صاحب نے انہاں فتواں اُتے اپنے مفید حواشی دا اضافہ کیتا۔ مولانا امجد علی دے ایہ فتاوے دلائل و ترجیحات و عبارات فقہیہ اُتے مشتمل نيں۔ انہاں فتاوے دی بولی نہایت سادہ اے تے کم الفاظ وچ زیادہ کہنے دی کوشش کيتی گئی اے جس نوں بہت سراہا گیا تے پسندیدگی دی نظر توں دیکھیا۔
بہار شریعت
سودھوسانچہ:تفصیلی مضمون اس کتاب وچ انہاں نے فقہ حنفی دے مطابق فقہی ترتیب توں آسان انداز وچ مسائل بیان کیتے نيں۔ مصنف فقہ اسلامی تے مسائل شرعیہ نوں مکمل طور اُتے ویہہ جلداں وچ سمیٹنا چاہندے سن مگر عمر نے نال نہ دتا تے ستاراں حصے لکھنے دے بعد دنیائے دار فانی توں 2 ذی قعدہ، 6ستمبر 1367ھ/1948ء دوشنبہ نوں 12 بج کر 6 منٹ اُتے انتقال کر گئے تے وصیت کر گئے کہ جے میری اولاد یا تلامذہ یا علمائے اہل سنت وچوں کوئی صاحب اس دا قلیل حصہ جو باقی رہ گیا اے اسنوں پورا کر دتیاں۔ چنانچہ انہاں دے شاگرد تے ہور علماءبہار شریعت دے باقی تن حصے 18،19،20 ضبط تحریر وچ لاچکے نيں جو چھپ کر منظر عام اُتے آچکياں نيں۔ مصنف دی وصیت دے مطابق ایہ خیال رکھیا گیا اے تے اس وچ ایہ اہتمام کیتا گیا اے کہ مسائل دے مآخذ کتاباں دے صفحات دے نمبر تے جلد نمبر وی لکھ دتے نيں تاکہ اہل علم نوں مآخذ تلاش کرنے وچ آسانی ہو اکثر کتاباں فقہ دے حوالے نقل کردیے نيں جنہاں اُتے اج کل فتوی دا مدار اے حضرت مصنف دے طرز تحریر نوں حتی الامکان برقرار رکھنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ فقہی موشگافیاں تے فقہا دے قیل و قال نوں چھڈ کے صرف مفتی بہ یعنی جس اُتے فتوی اے اقوال نوں سادہ تے عام فہم بولی وچ لکھیا گیا اے۔[۲][۳][۴]
حوالے
سودھو- ↑ Sadrush Shari'ah Mufti Muhammad Amjad Ali al-Aa'zami Alaihir raHmah [URDU]
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ حافظ محمد عطا الرحمان قادری (2002ء). سیرت صدر الشریعہ. لاہور: مکتبہ اعلیٰ حضرت, 312.
- ↑ تذکرہ علمائے اہل سنت، محمود احمد قادری، مطبوعہ کان پور 1391ھ، ص53
- ↑ صدر الشریعہ مفتی محمد امجد علی اعظمی علیہ الرحمہ - IslamiEducation
5۔مقدمہ بہار شریعت مطبوعہ المکتبۃ المدینہ سنی دعوت اسلامی