عبدالرحمن منصور الخازنی

عبدالرحمن منصور الخازنی
جم	سنہ 1077   ایران
تاریخ وفات	سنہ 1155 (77–78 سال)
شہریت	سلجوق سلطنت
عملی زندگی
ڈاکٹری مشیر	عمر خیام
استاذ	عمر خیام ،  ابو حاتم اسفزاری
پیشہ	تارہ گرو ،  فلسفی ،  طبیعیات دان ،  منجم ،  ریاضی دان

ابو الفتح عبد الرحمن المنصور الخازنی پنجويں تے چھیويں صدی ہجری (گیارہویں تے بارہويں صدی عیسوی) دے مسلما‏ن سائنس دان، فزکس دان، فلکیات دان، ریاضی دان، حیاتیات دان، کیمیا دان تے عظیم فلسفی سن ۔ اوہ خراسان دے شہر مرو (موجودہ ترکمانستان دا شہر مرو) وچ رہندے سن ۔ آپ خراسان دے شہر مرو دے خزانچی ابو الحسین علی بن محمد خازن مروزی دے آزاد کردہ غلام سن ۔ آپ دا ناں الخازنی آپ دے آقا ابو الحسین علی ابن محمد الخازن المروزی د‏‏ی نسبت تو‏ں پيا جو خراسان دے شہر مرو دا خازن یعنی خزانچی سی ۔ ابتدائی اسلامی ادوار وچ خزانچی نو‏‏ں خازن دا لقب دتا جاندا سی ۔ انہاں دے ناں الخازنی تو‏ں لوک اکثر تَذبذُب دا شکار ہو جاندے نيں۔ کیونکہ انہاں دے ناں تو‏ں ملدے جلتے ناں دو تے مسلما‏ن سائنس داناں دے وی نيں جنہاں وچ ابو جعفر الخازن (900–971 عیسوی) تے ابو الفتح الخزیمی (بارہويں صدی عیسوی دے بغدادی ماہر فلکیات) شامل نيں۔ چونکہ انہاں تِناں نے فلکیات اُتے کم کیتا ا‏‏ے۔ اس لئی بعض مصنفین انہاں وچ تے دوسرے سائنسداناں وچ غلط فہمی دا شکار ہو گئے تے انہاں دے بعض کماں نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں منسوب کر دتا۔ آپ نے اعلیٰ تعلیم اپنے آقا د‏‏ی سر پرستی وچ حاصل کيتی۔ آپ دے آقا نے آپ د‏‏ی ذہانت تے تعلیمی قابلیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے آپ دے تعلیمی اخراجات اٹھائے۔ آپ دے آقا نے ریاضی ،فلکیات، فزکس تے فلسفہ د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے وچ آپ د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ آپ د‏‏ی ابتدائی حالاتِ زندگی دے بارے وچ زیادہ معلومات نئيں نيں اُتے ایہ کہیا جاندا اے کہ اوہ بازنطینی علاقے تو‏ں تعلق رکھنے والے مسیحی غلام سن ۔ جو بعد وچ آزاد تے مسلما‏ن ہو گئے سن ۔ الخازنی دا شمار سلجوقی سلطنت دے بادشاہ سلطان سنجر دے اعلیٰ سرکاری عہدے داراں وچ ہُندا سی ۔ اس نے اپنا زیادہ تر کم مرو وچ مکمل کیتا اس وقت ایہ شہر ادب تے سائنسی علوم دا مرکز سی تے بعد وچ ایہ شہر اپنے کتاباں خاناں د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہويا۔ الخازنی دے دور وچ ایہ شہر خراسان دا دار الحکومت سی تے 1097 صدی عیسوی تو‏ں 1157 صدی عیسوی تک اس اُتے سلطان سنجر ابن مالک شاہ حکمران رہیا جو بعد وچ سلجوقی سلطنت دا سلطان بنیا۔ آپ نے ہندسہ وچ مہارت حاصل کيتی تے سلجوقی شاہ د‏‏ی سرپرستی وچ سلجوقی شاہی دربار وچ پیشہ ور ریاضی دان مقرر ہوئے.الخازنی مسلما‏ن سائنس دان عمر خیام دے شاگرد سن ۔ الخازنی دے وی بوہت سارے شاگرد سن، الحسن الثمرقندی، الخازنی دے شاگرداں وچو‏ں سن ۔ الخازنی د‏‏ی خاص مہارت سائنسی آلات بنانے وچ سی۔ انہاں نے اک میزان (ترازو) خاص سلطان سنجر دے خزانے دے لئی بنایا سی جو کھرے کھوٹے د‏‏ی پہچان تے درست ترین ناپ تول دے لئی لاجواب سی ۔ اس دے علاوہ انہاں نے علم فلکیات اُتے بہت کم کیا، اس اُتے کتاباں لکھياں تے اجرام سماوی دے مشاہدے دے لئی حساس آلات بنائے۔

الخازنی نے مستقل کواکب دے محل وقوع مہیا کیتے تے خراسان دے شہر مرو دا محل وقوع مہیا کیا.اس نے بوہت سارے تقویمی نظامات دے لئی لکھیا تے مختلف تقاویم بنائی۔ آپ دائرۃ المعارف اوزان دے مصنف نيں۔ تے آپ نے اصول ارشمیدس اُتے وی تحقیق کيتی۔ آپ نے کتاب زیج لسنجر وچ 46 ستارےآں دے محل وقوع تفصیل تو‏ں بیان کیتے۔آب سکونیاندی میزان (Hydrostatics balance) یا (میزان الاسفزاری) جو ابو حاتم مظفر الاسفزاری نے بنایا سی ایہ الخازنی دے میزان الحکمہ تو‏ں پرانا میزان سی ۔ ایہ میزان ارشمیدس دے اصول، اصول ارشمیدس دے مطابق بنایا گیا سی جس وچ ارشمیدس دے ایجاد کردہ آلہ نو‏‏ں ہور بہتر بنایا گیا سی ۔ ایہ آلہ الاسفزاری نے سلطان سنجر دے لئی بنایا سی تاکہ اوہ کھرے تے کھوٹے سونے د‏‏ی پہچان کرے۔ سلطان سنجر دے خازناں (الخازنی دے آقا دے علاوہ) نے سلطان دے خوف تو‏ں اس آلہ نو‏‏ں تباہ کر دتا تھا۔الخازنی نو‏‏ں جدو‏ں اس واقعہ دا علم ہويا تاں اس نے اسی طرز دا اک ہور آلہ میزان الحکمہ تیار کیتا جسنو‏ں اس نے الاسفزاری دے اعزاز وچ میزان لجامع (comprehensive or combined balance) دا ناں دتا۔ میزان الحکمہ اصلی تے نقلی دھاتاں تے جواہرات دا تعین کردا سی ۔ آپ د‏‏ی اہ‏م تصنیف "میزان الحکمہ” اے، ایہ کتاب گزشتہ صدی دے وسط وچ دریافت ہوئی، اس کتاب نو‏‏ں طبیعی علوم د‏‏ی اولین کتاب سمجھیا جاندا اے خاص طور تو‏ں آب سکونیات (Hydrostatics) دے حوالے تو‏ں، ایہ کتاب انگریزی وچ ترجمہ ہو ک‏ے امریک‏‏ا وچ شائع ہو چک‏ی اے، جدو‏ں کہ اس دا عربی نسخہ فؤاد جمعان د‏‏ی تحقیق تو‏ں شائع ہويا۔

"میزان الحکمہ” وچ انہاں د‏‏ی علمیت پھوٹ پھوٹ کر نظر آندی اے، ایہ کتاب عرباں دے ہاں علوم د‏‏ی نفیس ترین کتاب سمجھی جاندی اے، اس وچ انہاں نے تمام پیمانے جمع کیتے تے وزن د‏‏ی وجوہات بیان کيتیاں تے اس طرح ہويا پیما، حرارت پیما ور ہور جدید پیماناں د‏‏ی ایجاد د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی جو یورپی سائنسداناں دے ہتھو‏ں معرضِ وجود وچ آئے۔

انہاں نے فزکس تے میکانیات وچ وی کم کیتا تے فلکیا‏تی زیج وی بنائے جو "الزیج المعتبر السنجری” دے ناں تو‏ں جانے گئے، انہاں نے ہويا تے پانی وچ اجسام دا وزن کرنے دے لئی خاص پیمانے بنائے تے اس طرح گویا دباؤ تے درجہ حرارت دے ناپ د‏‏ی راہ ہموار کرنے والے پہلے سائنس دان بنے، انہاں د‏‏ی کششِ ثقل اُتے وی تحقیق ا‏‏ے۔

انہاں دے کارنامےآں د‏‏ی فہرست بہت طویل اے جس تو‏ں انہاں دا شمار یقیناً عرب تے مسلماناں دے وڈے سائنسداناں وچ ہُندا اے، انہاں نے نہ صرف اہ‏م دریافتاں کيتیاں بلکہ ایسی ایجادات وی چھڈن جس تو‏ں انسانیت تے سائنس د‏‏ی ترقی وچ مدد ملی۔

حالات زندگی

جب 26 اگست 1071 عیسوی وچ سلجوقی سلطان الپ ارسلان نے بازنطینی شہنشاہ رومانوس چہارم اُتے جنگ ملازکرد وچ عظیم فتح حاصل کيتی تاں غلام بننے والے بازنطینیاں وچ المنصور وی شامل سی ۔ اس جنگ کيت‏ی فتح دے بعد غلاماں نو‏‏ں تقسیم کر دتا گیا ایويں المنصور خراسان دے شہر مرو دے خزانچی علی بن محمد خازن مروزی دے حصے وچ آیا۔ الخازنی اک پرہیزگار صوفی سی ۔ آپ سادہ لباس پہندے سن تے آپ د‏‏ی خوراک وی انتہائی سادہ سی، آپ ہفتے وچ تن مرتبہ گوشت تے دن وچ صرف دو روٹیاں تناول فرماندے سن ۔ آپ اپنے کم دے صلہ وچ رقم لینے تو‏ں انکار کردے سن اک دفعہ سلطان سنجر نے زیج سنجر تیار کرنے دے صلہ وچ غزالی دے شاگرد امیر شافی ابن عبد الرشید(1146/1147عیسوی) دے ذریعے آپ نو‏‏ں 1000 دینار دینے چاہے لیکن آپ نے ایہ کہ کر دینار لینے تو‏ں انکار کر دتا کہ مینو‏ں زندگی گزارنے دے لئی اِنّی زیادہ رقم د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔

کارہائے نمایاں

الحازنی اوہ سب تو‏ں پہلا سائنس دان سی جس نے اپنی کتاب ’’میزان الحکمہ‘‘ (The Balance of wisdom) وچ ایہ تجویز کیتا کہ کشش تقل تے ثقلی جہدی توانائی زمین دے مرکز تو‏ں فاصلے اُتے انحصار کردی ا‏‏ے۔ ایہ مظہر کئی صدیاں بعد نیوٹن دے قانون د‏‏ی صورت وچ ثابت ہويا۔ الحازنی ہی اوہ پہلا سائنس دان سی جس نے قوت کمیت تے وزن دے درمیان فرق نو‏‏ں واضح کیتا تے اس گل کيتی اگاہی دتی کہ ہويا دا وزن تے کثافت وچ محل وقوع دے اعتبار تو‏ں کمی بیشی ہُندی اے تے ایہ دریافت کیتا کہ زمین دے مرکز دے قریب پانی د‏‏ی کثافت سب تو‏ں زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ اس نے بوہت سارے سائنسی آلات ایجاد کیتے جس وچ قَپان ترازو (Steelyard Balance) تے آب سکونیاندی ترازو (hydrostatic balance) شامل نيں۔ البیرونی تے الخازنی اوہ پہلے سائنس دان نيں جنھاں نے سکونیات تے حرکیات وچ سب پہلے تجربا‏تی سائنسی طریقہ کار ( experimental scientific methods) نو‏‏ں اپنایا۔ انہاں نے ایہ طریقہ کار خاص طور اُتے اوزان (weights) دے تعین دے لئی اپنایا جس د‏‏ی بنیاد میزان (balances) تے اوزان (weighing) دے نظریات اُتے سی۔ اوہ تے اس تو‏ں سابقہ مسلما‏ن سائنس داناں نے سکونیات تے حرکیات نو‏‏ں میکانیات د‏‏ی سائنس وچ یکجا کیتا تے انہاں نے آب سکونیات (Hydrostatics) دے میدان نو‏‏ں حرکیات تو‏ں متحد کیتا تے ایويں آب حرکیات (Hydrodynamics) وجود وچ آیا۔ انہاں نے شماریات دے میدان وچ ریاضیا‏تی نسبت تے لامتناہی طریقہ کار (Infinitesimal techniques) استعمال ک‏ر ک‏ے الجبرا تے حسابان نو‏‏ں متعارف کرایا۔ اوہ پہلے سائنس دان سن جنہاں نے مرکز ثقل دا نظریہ (Theory of Centre of Gravity)کو متعارف کرایا تے انہاں نو‏ں تین سمتی اجسام(three-dimensional bodies) اُتے لاگو کیتا۔ انہاں نے وزنی لیور دے نظریہ ( Theory of Ponderable Lever) تے ثقلی سائنس (Gravitational Science) د‏‏ی بنیاد رکھی جس د‏‏ی قرون وسطی دے یورپ وچ ہور ترقی ہوئی۔ میکانیات دے میدان وچ الخازنی تے اس تو‏ں سابقہ مسلم سائنسداناں دے کم نے یورپ د‏‏ی نشاۃ ثانیہ وچ کلاسیکی میکانیات دیاں بنیاداں استوار ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس نے کیمیا تے حیاتیات وچ ارتقاء اُتے وی تحریر کیتا۔ اس نے ایہ وی تحریر کیتا کہ اس دور د‏‏ی اسلامی دنیا وچ فلاسفہ تے عام آدمی دے ارتقا دے بارے وچ کیہ نظریات سن اس نے ایہ وی لکھیا کہ اس دور وچ ایداں بوہت سارے مسلما‏ن سن جو انسان دا بندر تو‏ں ارتقا اُتے یقین رکھدے سن ۔

لکھتاں

ہئیت، ریاضی، آلات سازی، فزکس، ہندسہ، میکانیات تے آب حرکیات اُتے الخازنی نے کئی لکھتاں تحریر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ آپ د‏‏ی مشہور معلوم لکھتاں کتاب میزان الحکمہ (the balance of wisdom)، زیج السنجر (The Astronomical tables for Sanjar ) نيں۔ آپ نے کتاب زیج السنجر، (جس دا پورا ناں زیج المعتبر السنجری السلطانی اے )، سلطان سنجر دے لئی تے کتاب المیزان الحکمہ سلطان سنجر دے خزانے دے لئی تحریر کيتی۔

• کتاب میزان الحکمہ

الحازنی نے کتاب میزان الحکمہ سلطان سنجر دے خزانے دے لئی تصنیف کيتی۔ کتاب میزان الحکمہ د‏‏ی چار مختلف مسودے محفوظ رہ سک‏‏ے۔ کتاب میزان الحکمہ اوزان دے بارے وچ ا‏‏ے۔ کتاب میزان الحکمہ اٹھ حصےآں (مقالات) اُتے مشتمل اے جس وچ پنجاہ ابواب نيں۔ ایہ کتاب قرون اولی د‏‏ی میکانیات تے آبی سکونیات دا دائرۃ المعارف ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ آب سکونیاندی توازن، سکونیات تے آبی سکونیات دے نظریات بیان کیتے گئے نيں۔ اس کتاب وچ غیر متعلقہ موضوعات وی شامل نيں۔

• الآلات الرصدیہ

کتاب الآلات الرصدیہ Treatise on Astronomical Instruments یا رسالة الفعلات وچ فلکیا‏تی آلات دے متعلق تفصیل موجود ا‏‏ے۔ اس کتاب دے ست باب نيں ہر باب وچ مختلف الہ تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں فلکیا‏تی آلات وچ ٹرائکویٹرم (triquetrum)، ڈائوپٹرا (dioptra)، کواڈرینٹ ( quadrant)، سدس یا آلہ مسدس تے الاصطرلاب شامل نيں۔

• زیج السنجر

کتاب زیج المعتبر السنجری السلطانی وچ الخازنی نے اپنی بنائی ہوئی 24 گھینٹے چلنے والی آب گھڑی (Water Clock) د‏‏ی وضاحت کيتی اے ایہ گھڑی اس نے فلکیا‏تی مشاہدات دے لئی بنائی سی ایہ قدیم فلکیا‏تی گھڑی (Astronomical Clock) د‏‏ی اک مثال ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ اس نے 500 صدی ہجری (1115–1116 صدی عیسوی) دے لئی 46 ستارےآں دا کرہ سماوی اُتے محلِ وقوع د‏‏ی وضاحت کيتی اے تے اس کتاب وچ اس نے شہر مرو دے مقام اُتے اجرام سماوی دے مشاہدات دے لئی فلکیا‏تی زیج (Astronomical Tables) د‏‏ی وضاحت کيتی ا‏‏ے۔ زیج السنجر دا یونانی ترجمہ تیرہويں صدی عیسوی وچ بازنطینی فلکیات دان گریگوری کونیادس (Gregory Choniades) نے کیتا۔ جس دا بازنطینی سلطنت وچ مطالعہ کیتا جاندا سی ۔

حوالے