وکیپیڈیا

ساسانیاں دیاں دفاعی لائناں

نقشہ ساسانی سلطنت نو‏‏ں اپنی عظیم ترین حد تک (چھیويں صدی) دکھا رہیا اے )
نقشہ دکھا رہیا اے جس وچ داریل ، دربند، گورگن (ہیرکانیہ) ، تے بصرہ (مشرقی سرحداں د‏‏ی دفاعی لائناں نو‏‏ں چھڈ دتا گیا اے )
ساسانیاں دی دفاعی لائناں انہاں د‏‏ی فوجی حکمت عملی تے تدبیر دا حصہ سن ۔ اوہ قلعےآں ، دیواراں تے / یا دشمناں دے علاقے د‏‏ی طرف کھدی ہوئی خندقاں دا اک نیٹ ورک سی۔ [۱] ایہ دفاعی لکیراں روایت تے آثار قدیمہ دے ثبوت تو‏ں معلوم ني‏‏‏‏ں۔ [۲]

مغربی ، عربی ، تے وسطی ایشیائی محاذاں دے قلعے دے نظام دفاعی تے جارحانہ کم انجام دیندے سن ۔ [۳]

میسوپوٹیمیا سودھو

دریائے فرات ، عظیم زیب تے لٹل زاب نے میسوپوٹیمیا دے قدرتی دفاع دے طور اُتے کم کيت‏‏ا۔ میسوپوٹیمیا وچ آب پاشی دے نظام د‏‏ی ترقی کرنے والے ساسانیاں نے ہور آبی دفاعی لائناں دے طور اُتے کم کيت‏‏ا ، خاص طور اُتے خوزستان وچ کرس کراسنگ ٹرنک نہراں تے نہروان نہر د‏‏ی شمالی توسیع ، جسنو‏ں خسرو دا کٹ کہیا جاندا اے ، جس نے ساسانیاں دے آخری دور وچ ستاسیفون نو‏‏ں ناقابل تسخیر بنا دتا۔ [۴]

ساسانی سلطنت دے ابتدائی دور وچ ، فارس تے رومن سلطنت دے وچکار متعدد بفر ریاستاں موجود سن ، جنہاں نے رومن-فارسی تعلقات وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔ دونے سلطنتاں نے آہستہ آہستہ انہاں ریاستاں نو‏‏ں جذب کرلیا ، تے انہاں د‏‏ی جگہ مرکزی حکومت دے زیر انتظام منظم دفاعی نظام نے انہاں د‏‏ی جگہ لی تے قلعے د‏‏ی اک لکیر ( چونے ) تے قلعے دے سرحدی شہراں ، جداں دارا ، [۵] نصیبین ، امیڈا ، سنگارا ، ہاترا ، ایڈیسا د‏‏ی بنیاد اُتے ، بیزابڈے ، سیرسیزیم ، ریشیانا (تھیوڈوسیپولس) ، سرگیوپولس (ریسفا) ، کالینیکم (الرقہ) دورا-یوروپوس ، زنوبیہ ( ہلبیئ )، سورہ ، تھیوڈیوسیوپولس( ارض روم )، [۶] سیسوران ، وغیرہ

آر این فرائی دے مطابق ، شاپور II دے ذریعہ فارسی دفاعی نظام د‏‏ی توسیع شاہپور دوئم دور   309–379–   ) شاید پچھلی دہائیاں دے دوران رومی سلطنت دے شامی تے میسوپوٹامین سرحدی علاقےآں دے چونے تعمیر کرنے د‏‏ی ڈیوکلیٹیان د‏‏ی تقلید سی۔ [۷] ڈیفنس لائن شامی صحرا د‏‏ی طرف کاشت کيتی گئی اراضی دے کنارے وچ سی۔ [۱]

فرات دے نال نال ( عربستان وچ ) ، لائن آف دفاع دے طور اُتے بھاری قلعہ بند شہراں دا اک سلسلہ سی۔ [۸]

شاپور II دے ابتدائی سالاں دے دوران ( دور:309–379 ) ، خانہ بدوش عربی قبائلیاں نے جنوب تو‏ں فارس وچ حملہ کيت‏‏ا۔ عرب وچ اپنی کامیاب مہم ( 325) دے بعد تے خلیج فارس دے اطراف دے حصے حاصل کرنے دے بعد ، شاپور دوم نے جنوبی میسوپوٹیمیا وچ اک دفاعی نظام قائم کيت‏‏ا تاکہ زمین دے ذریعے چھاپےآں نو‏‏ں روکیا جاسک‏‏ے۔ دفاعی لائن، عرب د‏‏ی دیوار ( عربی: خندق سابور ) ، [۹][۱۰][۱۱] اک وڈی کھادی اُتے مشتمل سی ، شائد ایہ وی اک عمدہ دیوار دے نال ، جس وچ چوکیدار تے اک نیٹ ورک سی۔ قلعےآں دا ، صحرائے عرب دے کنارے ، جدید البصرہ تے خلیج فارس دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ [۱۲] دفاعی خط فرات دے مغرب وچ زرخیز زمیناں دے حاشیے اُتے ہیت تو‏ں بصرہ تک چلا۔ اس وچ اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے چھوٹے قلعے وی شامل سن ، جو وڈے قلعےآں دے لئی بیرون ملک مقیم سن ، جنہاں وچو‏ں کچھ دا پردہ فاش ہويا ا‏‏ے۔

خطہ تے اس د‏ی دفاعی لائن بظاہر سی   اک مرزبان کے زیر انتظام۔ ساسانی تریخ دے دوسرے نصف حصے وچ ، لخمی / نصری سردار وی اس دے حکمران بنے۔ اوہ اس علاقے نو‏‏ں رومیاں دے خلاف تے رومیاں دے عرب موکلاں نو‏‏ں غاسانیاں دے خلاف محفوظ بنا‏تے تے خانہ بدوش عرباں تو‏ں ساسانی میسوپوٹیمیا د‏‏ی زرعی زمیناں نو‏‏ں محفوظ بنا‏تے۔ [۹] ساسانی باشندےآں نے آخر کار اس دفاعی لائن د‏‏ی دیکھ بھال بند کردتی ، کیو‏ں کہ انہاں نے سمجھیا کہ سلطنت نو‏‏ں لاحق خطرات کدرے تے پوشیدہ ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، 633 وچ سلطنت دے حتمی فاتحین دراصل ايس‏ے سمت تو‏ں آئے سن ۔ [۱۳]

قفقاز وچ سودھو

کاواد اول ( دور: 488–496, 498–531) دے دور وچ قفقاز وچ وڈے پیمانے اُتے مضبوطی د‏‏ی سرگرمیاں انجام دتیاں گئیاں تے بعد وچ اس دا بیٹا خسرو اول ( دور : 531–579–   ) ، الان جداں لوکاں دے شمال وچ دباؤ دے جواب وچ ۔ اس دفاعی نظام دے کلیدی اجزاء بحیرہ کیسپین دے بالکل مغرب وچ وسطی قفقاز تے دربند وچ اسٹریٹجک پاسز داریل سن ، جو قفقاز دے کنارے دے صرف دو قابل اطلاق راستے سن جس دے ذریعے یوریشین سٹیپ تے مشرق وسطی دے وچکار زمینی ٹریفک د‏‏ی گئ سی۔ خسرو اول دے ذریعہ خطے وچ حکمرانی دا باقاعدہ نظام وی تشکیل دتا گیا سی ، تے قلعے مقامی حکمراناں نو‏‏ں تفویض کیتے گئے سن ۔ اس د‏ی جھلک " شروان شاہ" ("شیروان دا بادشاہ") ، " تبرسرین شاہ" ، " الان شاہ / ارنشاہ" ، [۱۴][۱۵] تے " لیزن شاہ " جداں عنوانات تو‏ں ظاہر ہُندی اے ۔

دربند دا درہ سودھو

دربینٹ دا قلعہ تے دیواراں
ڈربینٹ اُتے ساسانیائی قلعے دا نقشہ ، روڈیرک وان ایرکرٹ دے ذریعہ

دربند دا درہ ( وسطی ایرانی ناں غیر یقینی اے ) بحیرہ کیسپین تے قفقاز دے پہاڑاں دے بیچ شمالی قفقاز وچ اک تنگ ، تن کلومیٹر د‏‏ی زمین اُتے واقع سی۔ شاہپور اول (دور. 240 / 42–270 / 72–) د‏‏ی طرف تو‏ں پارتھیاں تے کاکیشین البانیہ د‏‏ی فتح دے بعد ایہ اثر و رسوخ دے ساسانی دائرے وچ سی . انہاں ادوار دے دوران جدو‏ں ساسانی بازنطینیاں دے نال جنگ یا مشرق وچ ہیفٹالیاں دے نال تنازعات تو‏ں دوچار ہوگئے ، شمالی قبیلے قفقاز وچ اگے ودھنے وچ کامیاب ہوگئے۔ [۱۶]

اینٹی دیوار د‏‏ی (زیادہ تو‏ں زیادہ موٹائی 8 میٹر ، زیادہ تو‏ں زیادہ اونچائی   تورپخ کالا دے نیڑے 16 میٹر) یزدگرد(دور: II ( 438–457– ) تو‏ں منسوب کيتی جاندی اے ۔ دربند پاسنو‏ں روکنے د‏‏ی پہلی ساسانی کوشش اے، ایہ پہلے دے دفاع د‏‏ی بحالی ہوسکدی ا‏‏ے۔ ایہ 450 وچ بغاوت وچ تباہ ہوئی سی۔ [۱۶]

شمال د‏‏ی طرف 3،650 میٹر تے جنوب وچ 3،500 میٹر د‏‏ی لمبائی تے ست گیٹ ، وڈے پیمانے اُتے چوکور تے گول ٹاورز تے آؤٹ ورکس د‏‏ی خاصیت دے نال ، دربند د‏‏ی دیوار پہلے ہی موجود 30 قلعےآں تو‏ں متصل ا‏‏ے۔ اج شمالی دیوار تے شہر د‏‏ی مرکزی دیواراں باقی نيں ، لیکن زیادہ تر جنوبی دیوار کھو گئی ا‏‏ے۔ تعمیرا‏تی تکنیک دا استعمال تخت سلیمان تو‏ں ملدا جلدا اے ، جو ايس‏ے دور وچ تعمیر کيت‏‏ا گیا سی۔ [۱۶] دربند ، ساسانی مرزبان د‏‏ی نشست وی سی۔

دربند دیوار قفقاز وچ سب تو‏ں نمایاں ساسانی دفاعی ڈھانچہ سی۔ بعدازاں مسلم عرب مورخین نے پوری دفاعی لائن نو‏‏ں خسرو اول د‏‏ی طرف منسوب کيت‏‏ا ، تے اسنو‏ں دنیا دے ست عجائبات وچ شامل کيت‏‏ا۔ قرون وسطی وچ ، سکندر اعظم نو‏‏ں یاجوج تے ماجوج دے قبیلےآں دے خلاف شمال تو‏ں پیش قدمی کرنے والے دربند درہ نو‏‏ں سیل کرنے دا سہرا ملیا تھا(لیکن حقیقت وچ ایہ کورش اعظم نے سیل کيت‏‏ا تھا)۔ [۱۶] جتھ‏ے تو‏ں دربند درہ دے لئی " گیٹ الیگزینڈر " تے "کیسپین گیٹس" دا ناں ا‏‏ے۔

اپزوت کاوات تے بیشبرک سودھو

داغ باری ("پہاڑ د‏‏ی دیوار") دفاعی لائن دا اک حصہ جو دربند تے قفقاز دے قلعے دے درمیان پھیلا ہويا اے

مقام: 41°07′59″N 49°03′07″E / 41.133°N 49.052°E / 41.133; 49.052 ۔قفقاز وچ قلعےآں د‏‏ی دوسری مشہور ساسانی تعمیر نو دا ناں قباد اول دے دوسرے دور (498–531) تو‏ں منسوب اے ، جس نے بیش برمک (اسلامی ذرائع وچ برمکی دیوار دے طور اُتے درج) تے شیروان/ گلگلیچہ وچ طویل قلعے د‏‏ی دیواراں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جداں کہ اسلامی ماخذ وچ عربیسور التین) ، جسنو‏ں اپزوت کاوات وی کہیا جاندا اے (جسنو‏ں ارمینی ذرائع وچ لکھیا جاندا اے ، درمیانی فارسی * عبزداد کاؤد تو‏ں ، لفظی طور اُتے "کاود وچ اضافہ ہويا]" یا "خوشحال ہويا اے ") ، [۱۵] جنہاں نو‏ں مٹی د‏‏ی اِٹاں ، پتھر دے ٹکڑےآں ، تے سینکا ہويا اِٹاں دا اک مجموعہ استعمال کردے ہوئے تعمیر کيت‏‏ا گیا سی ۔ ایہ تعمیر خسرو اول دے دور دے اختتام تک تن مراحل وچ کيتی گئی سی ، لیکن حقیقت وچ کدی تکمیل نئيں ہوئی۔ دفاعی لائن جنوب مغرب وچ کاکیشین پہاڑاں تو‏ں لے ک‏ے مشرق وچ بحیرہ کیسپیئن دے ساحل تک پھیلی ہوئی اے (اس وقت پانی د‏‏ی سطح بوہت گھٹ تھی)۔ [۱۶]

ڈیریل گھاٹی سودھو

ڈیرئل گھاٹی (سانچہ:Lang-pal Arrānān dar, سانچہ:Lang-xpr; مطلب:"الاناں دے گیٹ"),[۱۷] قفقاز وچ واقع ، 252/253 وچ ساسانیاں دے ہتھو‏ں وچ آ گیا حب ساسانی سلطنت نے ایبیریا نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ .[۱۸] اسنو‏ں رومیاں تے فارسیاں دونے نے مضبوط کيت‏‏ا سی۔ اس قلعے نو‏‏ں الانز دے دروازے ، آئبیرین گیٹس ، تے کاکیسیئن گیٹس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

  • ڈیریل گھاٹی
    ڈیریل گھاٹی
  • ڈیریل گورج ، 1847
    ڈیریل گورج ، 1847
  • ڈیریل گورج ، 1919 تو‏ں پہلے
    ڈیریل گورج ، 1919 تو‏ں پہلے

جنوب مشرقی کیسپین سودھو

وسطی ایشیائی محاذ دے دفاع دے لئی ، اک مختلف حکمت عملی استعمال کرنا پئی: وڈے گڑھاں وچ افواج دا زیادہ تو‏ں زیادہ ارتکاز؛ مرو نو‏‏ں بیرونی بلورک دے طور اُتے کم کرنے دے نال ، نیشا پور د‏‏ی حمایت حاصل ا‏‏ے۔ دفاعی لائن تن درجے دے سسٹم اُتے مبنی سی جس تو‏ں دشمن ساسانیائی علاقےآں وچ گہرائی وچ داخل ہوسکدا سی تے قلعےآں دے درجے دے وچکار نامزد کِل زون وچ داخل ہُندا سی۔ اس دے بعد موبائل اشواران کیولری اس دے بعد خاص طور اُتے نی شا شاپور ( نشابور ) دے اسٹریٹجک پوزیشن والے اڈاں اُتے جوابی حملے کريں گا۔ کاہ فرخ نے وسطی ایشیائی حکمت عملی نو‏‏ں پرتھین شاٹ تو‏ں تشبیہ دتی ا‏‏ے۔ اس دے بعد جوابی حملہ ہويا۔ [۱۹]

گورگن د‏‏ی عظیم دیوار سودھو

گورگن د‏‏ی عظیم دیوار دا نقشہ
گورگن د‏‏ی عظیم دیوار دے کھنڈرات

گورگن د‏‏ی عظیم دیوار (یا محض گورگن وال) دریائے گورگن دے شمال وچ ہیرکانیہ وچ واقع سی ، بحر کیسپین تے شمال مشرقی فارس دے پہاڑاں دے وچکار جغرافیائی طور اُتے واقع سی۔ اسنو‏ں خسرو اول تو‏ں منسوب کيت‏‏ا جاندا اے ، حالانکہ اس دا تعلق پارتھی دور تو‏ں ا‏‏ے۔ [۲][۲۰] ایہ شمالی گھاٹیاں تو‏ں گورگن میدانی تے فارسی سرزمین تک خانہ بدوش راستے اُتے سی ، غالبا شمال تو‏ں لوکاں سلطنت د‏‏ی حفاظت کردا سی ، [۲۱][۲۲] خاص طور اُتے ہیفتالیاں تو‏ں ۔

دفاعی لائن 195 کلومیٹر (121 میل) لمبا تے 6–10 میٹر (20–33 فٹ) چوڑا ، [۲۳] 10 و 50 کلومیٹر (6.2 و 31.1 میل) وقفاں اُتے فاصلہ اُتے 30 تو‏ں زیادہ قلعے د‏‏ی نمائش ۔ اسنو‏ں "دنیا وچ ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ بلند مت ہندے نفیس سرحدی دیواراں وچو‏ں" دے طور اُتے بیان کيت‏‏ا گیا اے ، تے فارس وچ سب تو‏ں اہ‏م قلعہ بندی۔ [۲۴] اس دیوار دے لئی گیریژن دا سائز 30،000 مضبوط ا‏‏ے۔ [۲۵]

تمیمشا د‏‏ی دیوار سودھو

تمیمشہ د‏‏ی دیوار ، جس د‏‏ی لمبائی نیڑے 11 کلومیٹر اے ، گورگن بے تو‏ں لے ک‏ے البرز پہاڑاں تک پھیلی ہوئی سی ، خاص طور اُتے ، تباہ شدہ شہر تمیمشا پہاڑاں دے دامن وچ سی۔ بندر گز تے بہشہر دے جدید شہراں دے وچکار مذکورہ دیوار دے متوازی مغرب وچ 22 کلومیٹر دور اک ہور مضبوط دیوار ا‏‏ے۔

[۲۴]

گورگن وال دے بعد دیوار تمیمشا دفاع د‏‏ی دوسری لائن سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ [۲۶]

ہور دفاعی لائناں سودھو

  • سیستان دے چونے [۲]
  • خراسان وال ، جدید دور افغانستان دے مغرب وچ اک دفاعی لائن [۱]
  • گیوری دیوار ، جدید دور د‏‏ی ایران - عراق سرحد دے نیڑے اک دیوار ، جو ممکنہ طور اُتے پارتھیاں یا ساسانانیاں دور وچ تعمیر کيتی گئی سی [۲۷]

تشریح سودھو

حال ہی وچ ، Touraj Daryaee تجویز د‏‏ی اے دفاعی دیواراں، دے نال، علامتی نظریا‏تی تے نفسیا‏‏تی جہت سی ہوئے سکدا ایرانی (احاطہ د‏‏ی پریکٹس نو‏‏ں منسلک یر غیر ایرانی (خلاف) زمیناں عانیر ایرانیاں دے درمیان پیش ثقافتی عناصر تے خیالات سے) وحشیاں دے بعد قدیم زمانے ، جداں دیواراں والے جنت باغات دا خیال۔ [۹]

ایہ وی دیکھو سودھو

حوالے سودھو

  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ "BYZANTINE-IRANIAN RELATIONS – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/byzantine-iranian-relations. 
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ "ARCHITECTURE iii. Sasanian Period – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/architecture-iii. 
  3. ↑ Farrokh, Kaveh (2012). Sassanian Elite Cavalry AD 224–642 (in English). Bloomsbury Publishing. p. 41. ISBN 978-1-78200-848-4. 
  4. ↑ Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah (2008). The Sasanian Era (in English). I.B. Tauris. p. 124. ISBN 978-1-84511-690-3. 
  5. ↑ Frye (1993), 139
  6. ↑ Fisher, Greg (2011-04-14). Between Empires: Arabs, Romans, and Sasanians in Late Antiquity. ISBN 978-0-19-959927-1. 
  7. ↑ Frye (1993), 139; Levi (1994), 192
  8. ↑ "ARBĀYISTĀN – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/arbayistan-name-of-a-mesopotamian-province-in-the-sasanian-empire. 
  9. ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ Touraj Daryaee, "If these Walls Could Speak: The Barrier of Alexander, Wall of Darband and Other Defensive Moats" Archived 2017-04-03 at the وے بیک مشین, in Borders: Itineraries on the Edges of Iran, ed. S. Pello, Venice, 2016.
  10. ↑ http://www.sasanika.org/wp-content/uploads/Shahrestan.pdf
  11. ↑ "QADESIYA, BATTLE OF – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/qadesiya-battle. 
  12. ↑ Ward, Steven R. (2014). Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Washington: Georgetown University Press. p. 31. ISBN 978-1-62616-065-1. 
  13. ↑ Spring, Peter (2015). Great Walls and Linear Barriers (in English). Pen and Sword. p. 198. ISBN 978-1-4738-5404-8. 
  14. ↑ Sijpesteijn, Petra; Schubert, Alexander T. (2014). Documents and the History of the Early Islamic World. BRILL. p. 35–37. ISBN 9789004284340. 
  15. ↑ ۱۵.۰ ۱۵.۱ "APZUT KAWĀT WALL – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/apzut-kawat-wall. 
  16. ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ ۱۶.۲ ۱۶.۳ ۱۶.۴ Kettenhofen, Erich (15 December 1994). "DARBAND – Encyclopaedia Iranica" (in en). http://www.iranicaonline.org/articles/darband-i-ancient-city. Retrieved on
    22 June 2017.  Available in print: Vol. VII, Fasc. 1, pp. 13-19
  17. ↑ Res Gestae Divi Saporis
  18. ↑ Ehsan Yarshater. The Cambridge history of Iran, Volume 1. Cambridge University Press, 1983. سانچہ:آئی ایس بی این, 9780521200929, p. 141
  19. ↑ Farrokh, Kaveh (2012). Sassanian Elite Cavalry AD 224–642 (in English). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78200-848-4. 
  20. ↑ Sauer, E, Nokandeh, J, Omrani Rekavadi, H, Wilkinson, T, Abbasi, GA, Schwenninger, J-L, Mahmoudi, M, Parker, D, Fattahi, M, Usher-Wilson, LS, Ershadi, M, Ratcliffe, J & Gale, R 2006, "Linear Barriers of Northern Iran: The Great Wall of Gorgan and the Wall of Tammishe", Journal of the British Institute of Persian Studies, vol 44, pp. 121-173.
  21. ↑ Kiani, M. Y. Gorgan, iv. Archeology. Encyclopaedia Iranica (online edition) (New York). Retrieved 22 November 2016. 
  22. ↑ Omrani Rekavandi, H., Sauer, E., Wilkinson, T. & Nokandeh, J. (2008), The enigma of the red snake: revealing one of the world’s greatest frontier walls, Current World Archaeology, No. 27, February/March 2008, pp. 12-22.PDF 5.3 MB Archived 2011-09-28 at the وے بیک مشین.
  23. ↑ "The Enigma of the Red Snake (Archaeology.co.uk)". https://web.archive.org/web/20090311060314/http://archaeology.co.uk/world-news/the-enigma-of-the-red-snake.htm. 
  24. ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ "FORTIFICATIONS – Encyclopaedia Iranica". http://www.iranicaonline.org/articles/fortifications-. 
  25. ↑ Ball, Warwick (2016). Rome in the East: The Transformation of an Empire. Routledge. p. 365. ISBN 978-1-317-29635-5. 
  26. ↑ Barthold, Vasilii Vladimirovich (2014). An Historical Geography of Iran (in English). Princeton University Press. p. 238, footnote 49. ISBN 978-1-4008-5322-9. 
  27. ↑ November 2019, Owen Jarus-Live Science Contributor 05. "Ancient 70-Mile-Long Wall Found in Western Iran. But Who Built It?". https://www.livescience.com/hadrians-wall-of-iran-discovered.html. 

ہور پڑھو سودھو

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=ساسانیاں_دیاں_دفاعی_لائناں&oldid=646058" توں لیا